خیانت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خیانت است. خیانت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خیانت در قرآن - خیانت در فقه سیاسی - خیانت در معارف دعا و زیارات - خیانت در معارف و سیره سجادی - خیانت در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

خیانت یکی از صفات زشت اخلاقی است. منظور کسی است که پیمان را می‌شکند، به او اعتماد می‌شود، ولی نارو می‌زند. عهدی می‌بندد، اما بر خلاف آن عمل می‌کند. امنیت جامعه به پیمانها و قراردادهایی وابسته است که میان افراد آن جامعه تنظیم می‌شود. در جامعه دینی و نظام اخلاقی خیانت در عهد و پیمان و بی‌اعتنایی به قراردادها این خطر را دارند که اگر حکومت‌ها و یا صاحبان قدرت پیمانی را شکستند، به دیگران اجازه می‌دهند که آنها نیز به قوانین پایبند نباشند. در دعوت پیامبر در جاهایی این مسئله اتفاق افتاده و کسانی تصور کرده‌اند که برخورد پیامبر با مشرکین جنبه اعتقادی صرف داشته، در صورتی که بیشتر جنبه اخلاقی و تخلف از نظام ارزشی خود آنان داشته، مثل عمل به پیمان و مذموم بودن نقض عهد که آنان خود این پیمان را شکسته‌اند.

1. ﴿بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ * فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ * وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ * إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾.
2. ﴿وَإِنْ يُرِيدُوا خِيَانَتَكَ فَقَدْ خَانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ فَأَمْكَنَ مِنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾.
3. ﴿وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ * وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَبَقُوا إِنَّهُمْ لَا يُعْجِزُونَ﴾.
4. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ * وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾.
5. ﴿وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾.
6. ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا﴾؛ ﴿وَلَا تُجَادِلْ عَنِ الَّذِينَ يَخْتَانُونَ أَنْفُسَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ خَوَّانًا أَثِيمًا﴾.
7. ﴿وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَآتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَلَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ * فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَى خَائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾.

نکات

در آیات فوق این موضوعات مطرح شده است:

1. این که قرآن برخلاف سوره‌های دیگر این سوره را بدون ذکر نام رحمان و رحیم آغاز می‌کند، نشان از خشم خود از کسانی می‌دهد که عهد و پیمان با پیامبر را شکستند و خیانت کردند: ﴿إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ﴾ به همین دلیل کسانی که چنین نبودند، به آنان مهلت داده می‌شود، تا زمان عهد آنان سپری شود: ﴿إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ﴾.
2. خائنان یکبار خیانت نمی‌کنند، زیرا این صفت مبالغه است. همواره و در گذشته به دیگران هم خیانت کرده‌اند، اما این بار خیانت آنان به پیامبردر پی دارنده شکست است و شکست خیانتکاران برخاسته از علم و حکمت خداوند می‌باشد: ﴿وَإِنْ يُرِيدُوا خِيَانَتَكَ فَقَدْ خَانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ فَأَمْكَنَ مِنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾.
3. تشخیص شواهد و نشانه‌های خیانتکاری کافران وظیفه‌ای برعهده پیامبر است، نه این که هرکسی بخواهد سوء استفاده کند و در شرایطی تصفیه حساب کند: ﴿وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ﴾.
4. اجتناب از خیانت آگاهانه به خدا و پیامبر و یا خیانت به امانتی که پیش شما می‌گذارند، دارای پاداشی بزرگ است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾.... ﴿وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾.
5. آگاهی مستمر پیامبر اسلام بر رفتار خیانتکاران بنی‌اسرائیل و عفو و گذشت از خائنان بنی اسرائیل، سفارش خداوند به پیامبر اسلام: ﴿وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَى خَائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾.

نقض پنهانی و عمدی عهد یا امانت

«خیانت» مصدر از ریشه «خ ـ و ـ ن» است.

خَوْن در اصل به معنای نقص است، چنان‌که وفاء در اصل به معنای تمام است؛ سپس در ضد معنای امانت و وفا به کار رفته است؛ زیرا رعایت نکردن امانت و وفا نقصی به خیانت‌شونده وارد می‌سازد. خیانت را در عربی به مخالفت با حق به سبب پیمانشکنی نهانی، خودداری از ادای حقی که ضامن آن شده و ترک خیرخواهی در جایی که امین شمرده شده است و در فارسی به زنهارخواری، نااستواری، پیمانشکنی، بی‌وفایی، بی‌دیانتی، دغلی و ناراستی‌کردن معنا کرده‌اند. خیانت و مشتق‌های آن ۱۶ بار در قرآن کریم به کار رفته‌اند و در آیات دیگری نیز از موضوع خیانت سخن به میان آمده است. در این آیات، به موضوع‌هایی مانند نهی از انواع گوناگون خیانت، پیامدهای خیانت و اسباب ترک خیانت پرداخته شده است..

ماهیت خیانت

از برخی آیات قرآن کریم چنین برمی‌آید که خیانت در بیشتر موارد همراه نوعی پنهانکاری است، چنان‌که در جایی پس از اشاره به خشم گرفتن خدا به کسانی که پیوسته خیانت می‌کنند: ﴿وَلَا تُجَـٰدِلْ عَنِ ٱلَّذِينَ يَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ مَن كَانَ خَوَّانًا أَثِيمًۭا﴾ در بیان احوال آنان، شأن خیانتکاران را این دانسته است که گناه خویش را از مردم پنهان می‌دارند: ﴿يَسْتَخْفُونَ مِنَ ٱلنَّاسِ وَلَا يَسْتَخْفُونَ مِنَ ٱللَّهِ﴾. برپایه آیه‌ای دیگر، خدا از خیانت چشم‌ها و آنچه دل‌ها پنهان می‌کنند آگاه است: ﴿يَعْلَمُ خَآئِنَةَ ٱلْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِى ٱلصُّدُورُ﴾ از یاد شدن خیانت چشم‌ها کنار آنچه دل‌ها پنهان می‌کنند، چنین برداشت می‌شود که مراد از خیانت چشم‌ها همه گناهان چشم نیست، بلکه گناهانی است که از دیگران پوشیده می‌مانند. یوسف(ع) نیز خیانت پنهانی را از خود نفی کرده است: ﴿ذَٰلِكَ لِيَعْلَمَ أَنِّى لَمْ أَخُنْهُ بِٱلْغَيْبِ﴾؛ همچنین در روایتی پیامبر اکرم(ص) خیانت را خصلت پنهانی بدی دانسته‌اند: «وأعوذ بک من الخیانة فإنها بئست البِطانة». برخی از مفسران با اذعان به اینکه خیانت به معنای کم‌دادن حق به شکل پنهانی است، به این پرسش که چرا قرآن کریم تعبیر «خیانت به خود»: ﴿أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنفُسَكُمْ﴾ را به کار برده است و چگونه ممکن است که انسان با خود پنهانکاری کند، دو پاسخ داده‌اند:

1. برخی از مسلمانان گناه خود را از بعضی دیگر پنهان می‌داشتند و این کار چندان تکرار شد که گویا از خود پنهان می‌داشتند.
2. کار آنان همانند کار مخفی‌کاران انجام می‌شد . افزون بر معنای پنهانکاری، خیانت در جایی به کار می‌رود که نوعی تعهد پیشین به انجام دادن کاری باشد؛ یا شخص امین قرار گرفته و نوعی سکون و آرامش نسبت به او وجود داشته باشد؛ البته در تحقق خیانت لازم نیست حتما قراردادی بسته شده باشد، از این‌رو خیانت در برابر امانت قرار دارد نه ودیعه، چون ودیعه عقد خاصی است که شامل چیزهایی می‌شود که با قصد و انشاء در اختیار کسی قرار می‌گیرند؛ اما امانت عام است و مواردی را دربرمی‌گیرد که مالی با قصد [و انشاء] یا بی‌قصد [و انشاء] در اختیار دیگری قرار گیرد، بدین جهت فقیهان امانت را به مالکی و شرعی قسمت کرده و در تعریف امانت شرعی گفته‌اند: مالی است که با اذن شارع در اختیار کسی قرار می‌گیرد، [اگرچه از سوی مالک اذنی در کار نباشد] و او شرعاً مکلف به نگهداری آن است؛ مانند اینکه باد لباس کسی را در خانه غیر مالکش بیندازد. به گفته برخی از مفسران، خیانت دو معنای خاص و عام دارد: معنای خاص خیانت پیمانشکنی در جایی است که شخص امین قرار گرفته باشد و معنای عام آن، شکستن حقی است که در عهد یا امانت استوار شده است. به هر روی، در هر دو معنا نوعی تعهد پیشین به نگهداری و رعایت چیزی هست.

افزون بر این، شاید بتوان گفت که واژه‌های خیانت و امانت، همچون بسیاری از واژه‌های دیگر هستند که قرآن کریم لباسی نو بر قامتشان پوشانده و نوعی توسعه در مفهوم آنها پدید آورده است؛ به این بیان که پیش از نزول قرآن، خیانت و امانت درباره عهد ‌ها و امانت‌هایی به کار می‌رفتند که در میان مردم رواج داشتند و قرآن کریم آن دو را به عهدها و امانت‌های الهی میان بنده و پروردگارش و پیمان مؤمنان با رسول خدا(ص) گسترش داده است.

از دیگر شرط‌های تحقق خیانت، چنان‌که از کاربردهای این واژه به دست می‌آید، این است که رعایت نکردن امانت از روی کوتاهی عمدی باشد، بنابراین اگر بی‌تقصیر حق امانت رعایت نشود، به آن خیانت نمی‌گویند. از خیانت و پیمانشکنی برادران یوسف، به تفریط تعبیر شده است: ﴿وَمِن قَبْلُ مَا فَرَّطتُمْ فِى يُوسُفَ﴾ برخی مفسران از قید ﴿وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ در آیه ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تَخُونُوا۟ ٱللَّهَ وَٱلرَّسُولَ وَتَخُونُوٓا۟ أَمَـٰنَـٰتِكُمْ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ برداشت کرده‌اند که خیانت، آگاهانه و از روی عمد، از انسان سرمی‌زند. فقیهان نیز با استناد به آیه ﴿مَا عَلَى ٱلْمُحْسِنِينَ مِن سَبِيلٍۢ وَٱللَّهُ غَفُورٌۭ رَّحِيمٌۭ﴾ به عدم ضمان امین در صورت عدم تعدی یا کوتاهی در نگهداری امانت معتقد شده‌اند..

روابط معنایی خیانت

میان خیانت و برخی واژه‌های دیگر، نوعی تقارب معنایی هست و گاه برخی از آنها از مصادیق خیانت دانسته شده‌اند. مصدر ثلاثی مجرد مضموم العین ماده غلول، به معنای خیانت در غنیمت جنگی و دزدی از آن، پیش از تقسیمش دانسته شده است. برخی آن را مرادف خیانت و اختصاص معنای آن به غنیمت جنگی را به جهت کاربست عرفی آن در این معنا دانسته‌اند. واژه‌های خیانت و غَدْر، هر دو معنای پیمانشکنیِ ناحق را دربردارند و تفاوتشان تنها در پنهان بودن خیانت و آشکاربودن غدر است. همین تفاوت، میان واژه‌های خیانت و غصب نیز هست. تفاوت خیانت و خدیعه در این است که خدیعه تنها در حقوق معاشرت و روابط اجتماعی جریان می‌یابد. تفاوت خیانت و دزدی به این است که در خیانت، باید ودیعه [یا عهدی] در میان باشد، پس شخصْ امین قرار می‌گیرد؛ ولی در دزدی همیشه این گونه نیست، از این‌رو هر خائنی دزد است؛ ولی هر دزدی خائن نیست. برخی خیانت و نفاق را مرادف و تفاوت آنها را در این می‌دانند که خیانت به دیده عهد و امانت؛ لیکن نفاق به نگره دین گفته می‌شود؛ اما بررسی موارد کاربرد این دو واژه نشان می‌دهد که نوعی پنهانکاری و پیمانشکنی در هر دو هست؛ ولی مترادف نیستند بلکه خیانت اعم بوده و نفاق مصداقی از خیانت است..

اقسام خیانت

خیانت را به حسب کسی که خیانت درباره او رخ می‌دهد، می‌توان شامل این اقسام دانست: خیانت به خدا؛ خیانت به رسول خدا(ص)؛ خیانت به همنوعان (اعم از مؤمنان و غیرمؤمنان)؛ خیانت به خود. یک کار می‌تواند به حیث‌های گوناگون چند عنوان از عنوان‌های یاد شده را بپذیرد؛ مانند کفر که هم خیانت به خداست و هم به رسول او و هم خیانت به خود.

خیانت به خدا

تعبیر خیانت به خدا چند بار در قرآن کریم به کار رفته است که بیشتر آنها درباره مشرکان و کافران است. قرآن کریم مشرکان را خوّان می‌نامد. «خَوّان» به معنای بسیار خیانتگر یا مرتکب خیانت بزرگ است. مشرکان پیمانی را که خدا از عقل و فطرت آنان گرفته است، نقض می‌کنند؛ زیرا از همه بنی‌آدم پیمان بندگی خدا و ترک بندگی شیطان گرفته شده است: ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾ دین حق، امانتی است که خدای متعالی نزد فطرت انسان‌ها به ودیعت نهاده و از طریق پیامبران خود آن را یادآور شده است، تا با نگهداری و رعایت آن به سعادت هر دو سرا برسند. مشرکان با انکار و نپذیرفتن دین و دستورهای آن، به این امانت بزرگ الهی خیانت می‌کنند، از این رو سزاست که خوّان نامیده شوند. برخی مفسران، ذیل آیه ﴿وَإِن يُرِيدُوا۟ خِيَانَتَكَ فَقَدْ خَانُوا۟ ٱللَّهَ مِن قَبْلُ فَأَمْكَنَ مِنْهُمْ وَٱللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ علت تقدم رتبه خیانت مشرکان به خدا بر خیانت به رسول او را چنین دانسته‌اند که مشرکان پیش از آنکه به پیامبر ظاهری خدا، یعنی پیامبر اکرم(ص) خیانت کنند، با سرپیچی از دستورهای پیامبر باطنی او (یعنی عقل) به او خیانت کرده‌اند. افزون بر کفر و شرک، ترک و تعطیل کردن فرایض و دستورهای الهی نیز مصادیق دیگری از خیانت به خدا دانسته شده‌اند، چون خدا هر انسانی را بر آنچه بر او واجب کرده امین نهاده است و خواهان نگهداری و رعایت آن است، پس کوتاهی در حفظ آن، خیانت شمرده می‌شود. برخی هم هر نوع گناهی را خیانت به خدا دانسته‌اند. از مهم‌ترین اوامر الهی که مسلمانان متعهد بوده و هستند که به آن پای‌بند باشند، امامت بلافصل علی بن ابی‌طالب(ع) و پس از ایشان امامت ۱۱ فرزند آن حضرت است که در کتاب‌های شیعه با استناد به آیات و روایات فراوانی، از جمله آیات ۲۱۴ شعراء، ۵۵ مائده، ۱۲۴ بقره، ۱۱۹ توبه و ۵۹ نساء و حدیث غدیر، منزلت، ثقلین و... اثبات و صحت امامت دیگران باطل شده است؛ ولی باوجود تأکید فراوان پیامبر اکرم(ص) بر این مطلب، بیشتر مسلمانان از امامت علی بن ابی طالب(ع) روی گردانده و با دیگران بیعت کردند!..

خیانت به رسول خدا

قرآن کریم کنار نهی از خیانت به خدا، از خیانت به رسول او نیز نهی می‌کند.خیانت به رسول خدا(ص) به موارد ذیل تفسیر شده است: کفر به پیامبر اسلام؛ ترک سنن و شرایع او؛ نافرمانی او؛ آشکار کردن ایمان و خیرخواهی؛ کتمان کفر و خیانت؛ افشای اسرار مسلمانان برای دشمنان ـ چنان‌که در رخداد محاصره یهود بنی‌قریظه، پیامبر(ص) ابولبابه را نزد آنان فرستاد و فرمود که تنها باید حکمیت سعدبن معاذ را بپذیرند و آنان با ابولبابه در این مورد مشورت کردند و ابولبابه با اشاره به گلوی خود به آنها فهماند که اگر بپذیرند، کشته خواهند شد ـ (ابولبابه)؛ شکستن پیمانِ بسته شده با پیامبر(ص)، چنان‌که آن حضرت پس از جنگ بدر با مشرکان پیمان بست که فدیه بدهند و هرگز به جنگ با او بازنگردند؛ اما آنان چنین نکردند و قرآن کریم این عمل آنان را خیانت به رسول نامید. (انفال / ۸، ۷۱) همچنین یهودیان از دیدگاه قرآن کریم از زمره خائنان به پیامبر اکرم(ص) هستند، بلکه قرآن خیانت (از جمله خیانت به پیامبر(ص)) را عادت یهود می‌داند: ﴿وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَىٰ خَآئِنَةٍۢ مِّنْهُمْ إِلَّا قَلِيلًا﴾؛ برای نمونه، آنان برخلاف پیمانشان برای ترور آن حضرت نقشه کشیدند که سرانجام از طریق فرشته وحی، توطئه شوم آنان نقش برآب شد. برخی مفسران در تفسیر بعضی از آیاتی که نخست مؤمنان را به امانتداری و ترک خیانت به خدا و رسول(ص) و به امانت‌های خود سفارش کرده و در ادامه، تقوا را سبب دستیابی به فرقان دانسته است: ﴿إِن تَتَّقُوا۟ ٱللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًۭا﴾ گفته‌اند: دریافت فرقان ـ یعنی نیروی تمییز حق از باطل ـ بر اثر فرمانبرداری از خدا و ترک خیانت به خدا و رسول او(ص) و خیانت در امانت‌ها به دست می‌آید..

خیانت به خود

در آغاز نزول حکم روزه، آمیزش با زنان در شب‌های ماه رمضان حرام بود و پس از مدتی این حکم نسخ شد: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ ٱلصِّيَامِ ٱلرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَآئِكُمْ﴾؛ اما در زمان ثبوت حکم، برخی چون عمر از آن سرپیچی کردند. قرآن کریم سرپیچی آنان را خیانت به خودشان می‌نامد: ﴿عَلِمَ ٱللَّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنفُسَكُمْ﴾؛ نیز خدا برخی از مسلمانان را خائن به خود نامیده است: ﴿وَلَا تُجَـٰدِلْ عَنِ ٱلَّذِينَ يَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ مَن كَانَ خَوَّانًا أَثِيمًۭا﴾. گرچه بعضی از مفسران خیانت به خویشتن را در این آیه خیانت برخی از مسلمانان به برخی دیگر دانسته‌اند، بسیاری از مفسران مراد از آن را مانند آیه ۱۸۷ بقرهخیانت شخص به خویشتن با ارتکاب گناه و معصیت دانسته‌اند؛ زیرا گناه سبب کاهش بهره نفس از خیر و ثواب می‌شود و خیانتکار را در معرض کیفر خدا می‌نهد. در دو آیه یاد شده، مشتق‌های مصدر اختیان (ثلاثی مزید از خیانت) به معنای مبالغه در خیانت به کار رفته‌اند که از آن برداشت می‌شود ارتکاب گناه در حقیقت، اصرار در خیانت به خود است. برخی اختیان را به اراده و طلب خیانت [نه ارتکاب آن] و بعضی به خیانت دوسویه معنا کرده‌اند..

خیانت به همنوعان

خیانت به همنوعان دارای انواع گوناگونی است که یکی از آنها خیانت درعهد و پیمان‌هاست؛ مانند پیمان‌های دوسویه نظامی واقتصادی دولت‌ها و اقوام با یکدیگر. قرآن کریم در این عرصه، جلوه‌هایی ویژه و برجسته از اخلاق اسلامی نمایانده است؛ مثلاً به مؤمنان دستور می‌دهد که پیمان‌های میان خودتان را وسیله خدعه و نیرنگ قرار ندهید و به سبب مدارا با قومی که از هم‌پیمانان شما برترند، عهد خود را نشکنید، بلکه در هر شرایطی به پیمان‌های خود وفادار باشید. به پیامبر اکرم(ص) نیز اجازه می‌دهد که اگر از یکی از هم‌پیمانان خود نشانه‌های پیمانشکنی را دید و از خیانتشان بیم داشت، بی‌اعتباری پیمان پیشین را به آنان اعلام کند و آن‌گاه چنانچه خواست، با آنان وارد کارزار شود: ﴿وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِيَانَةًۭ فَٱنۢبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَىٰ سَوَآءٍ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلْخَآئِنِينَ﴾، چنان‌که آن حضرت با یهود بنی‌قریظه ـ که در جنگ خندق باوجود پیمانشان با پیامبر(ص)، به یاری دشمنان او شتافتند ـ چنین کرد، پس می‌توان گفت که از دیدگاه قرآن کریم خیانت به هر شکلی نارواست؛ حتی نباید خیانت پیمانشکنان را با خیانت پاسخ داد و آغاز جنگ با دشمن، بی‌اعلام بی‌اعتباری پیمان گذشته، خود کاری زشت، ناشایست و خیانتی در برابر خیانت است؛ لیکن به گفته برخی مفسران این‌گونه عملکرد، در جایی است که نشانه‌های پیمانشکنی تنها از طرف مقابل آشکار شوند؛ [یعنی خائنانه پیمانشکنی کند]، پس اگر طرفِ هم‌پیمان آشکارا پیمان را پای‌مال کرد، دیگر برای آغاز جنگ نیازی به اعلان لغو قرارداد نیست، بلکه خود به خود بی‌اعتبار می‌شود. از جلوه‌های خیانت به دیگران، خیانت با اعضا و رفتارهاست: اعضای انسان در حقیقت امانت‌هایی هستند که خدا در انسان به ودیعت نهاده است و برای هریک از آنها وظیفه‌ای ایمانی گذاشته است که اگر در انجام دادنش خیانت یا تعدی کند، خدا را با ایمان ناقص دیدار خواهد کرد؛ مثلاً چشم می‌تواند نسبت به دیگران، امین یا خائن باشد؛ قرآن کریم هشدار می‌دهد که خدا از خیانت چشم‌ها آگاه است: ﴿يَعْلَمُ خَآئِنَةَ ٱلْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِى ٱلصُّدُورُ﴾ خائِنَه به معنای مصدری یا اسم مصدری یا صیغه مبالغه است، اگر به چیزی اضافه شود. خیانت چشم‌ها نگریستن به چیزی است که از دیدن آن نهی شده و به تکرار نگاه‌ها و نگریستن به جایی و تظاهر به ندیدن تفسیر شده است. با توجه به اینکه پنهان بودن در کاربرد واژه خیانت غلبه دارد، معنای دقیق خیانت چشم، نگاهی است که برای دیگری آشکار نمی‌شود؛ یعنی نگریستن دزدانه به آنچه نگاه‌کردن به آن روا نیست، بنابراین معنای دوم و سوم، مصداق خیانت چشم است؛ اما معنای یکم (نگریستن چشم به آنچه از دیدن آن نهی شده است) اعم از خیانت چشم است. برپایه برخی روایات، دختر شعیب(ع) دلیل وصف حضرت موسی(ع) به امانت را چنین بیان کرد: حضرت موسی(ع) چون نمی‌خواست چشمش حتی به حجم بدن نامحرم بیفتد، به او گفت: از پشت سر من راه برو و راه را به من بنما. دروغگویی را نیز می‌توان مصداق خیانت زبان دانست. برخی روایات، راستگویی را امانت و دروغگویی را خیانت شمرده‌اند. اسرار دیگران نیز امانت‌هایی‌اند که باید به خوبی از آنها مراقبت کرد. برپایه روایات، یکی از انواع خیانت زبان، افشای سخنی است که برادر دینی انسان به او سپرده و کتمان آن را خواستار شده است. از جمله اقسام خیانت به همنوعان، خیانت در امور اقتصادی و معاملات اجتماعی، مانند عقد ودیعه، عاریه و امانتگذاری‌های متداول میان مردم و خرید و فروش است. قرآن کریم خیانت در پیمانه یا وزن را فساد در زمین می‌نامد و ضمن تهدید کمفروشان (مطفّفین) به عذاب آخرت: آنان را چنین وصف می‌کند که چون بستانند تمام می‌ستانند و چون پیمانه کنند یا بکشند، زیان می‌رسانند: ﴿الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ * وَإِذَا كَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ﴾، پس کمفروشی به کم‌دادن خائنانه پیمانه یا کم‌کشیدن خائنانه کالا گفته می‌شود؛ البته به گفته برخی، واژه مطفِف به کسی گفته می‌شود که به اندازه‌ای فاحش پیمانه یا وزن را کم گذارد و به مقدار اندک، تطفیف گفته نمی‌شود. براساس روایات، خدا برخی از تاجران را به سبب خیانت عذاب می‌کند. از جمله اموری که قرآن کریم بر آن بسیار تأکید کرده است، حفظ حقوق یتیمان و اموال آنان است و با اشاره به این موضوع که خدا می‌داند چه کسانی به قصد خیانت و چه اشخاصی به نیت اصلاح با یتیمان همزیستی می‌کنند، مسلمانان را از دست‌درازی به اموال یتیمان برحذر داشته است: ﴿وَإِن تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَٰنُكُمْ وَٱللَّهُ يَعْلَمُ ٱلْمُفْسِدَ مِنَ ٱلْمُصْلِحِ﴾ ورود در جرگه ایمان، نوعی پیمان جدید برای مو ٔ نان پدید می‌آورد که اگر آن را رعایت نکنند، در زمره خائنان درمی‌آیند؛ مثلاً در دین مبین اسلام به ویژه در مکتب اهل بیت(ع) ترک خیانت به برادر دینی یکی از حقوق برادری دینی دانسته شده؛ تا جایی که خیانت به برادر دینی، هم جرمش نسبت به خیانت به دیگران سنگین‌تر است و هم سبب گسستن رشته برادری دینی و ولایت ایمانی میان آنها می‌شود؛ همچنین اگر مؤمنی از نصیحت برادر مؤمن در موارد لازم یا از یاری او هنگام یاری خواهی‌اش دریغ ورزد، به تعبیر روایات اسلامی، نه تنها به آن مؤمن، به خدا و رسول او هم خیانت کرده است، چون جامعه ایمانی امت واحدی را تشکیل می‌دهند که خیانت به هر عضو آن، خیانت به همه پیکر جامعه است.

از دیگر مصادیق خیانت به همنوعان، خیانت در دانش و قدرت است: برخی دانش‌ها امانتی‌اند که انسان باید به درستی از آن نگهداری کند و در زمان مناسب آنها را به اهلش بازگرداند، و گرنه خیانت کرده است. بیان معارف دینی و جلوگیری از بدعت‌ها وظیفه دانشمندان دین است، از این‌رو در قرآن کریم کتمان معارف آسمانی از سوی دانشمندان اهل کتاب، خیانتی بزرگ و سزاوار خشم، عذاب و لعنت الهی دانسته شده است: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَآ أَنزَلْنَا مِنَ ٱلْبَيِّنَـٰتِ وَٱلْهُدَىٰ مِنۢ بَعْدِ مَا بَيَّنَّـٰهُ لِلنَّاسِ فِى ٱلْكِتَـٰبِ أُو۟لَـٰٓئِكَ يَلْعَنُهُمُ ٱللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ ٱللَّـٰعِنُونَ﴾ در روایات اهل بیت(ع) نیز خیانت در دانش شدیدتر از خیانت در مال دانسته شده است ؛ همچنین از دیدگاه اسلامی، قدرت امانتی است که انسان باید به درستی آن را پاس بدارد و در زمان مناسب آن را به اهلش بازگرداند. براساس پاره‌ای از روایات و نزد بعضی مفسران. بزرگ‌ترین خیانت، خیانت حاکمان به امت است..

حرمت و پیامدهای خیانت

براساس اشعار برخی آیات قرآن کریم و گفته بعضی مفسران، خیانت در همه ادیان آسمانی اکیدا حرمت دارد و در اسلام نیز به گونه بلیغی بر ترک خیانت تأکید شده است: قرآن کریم به صراحت مؤمنان را از خیانت باز می‌دارد: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تَخُونُوا۟ ٱللَّهَ وَٱلرَّسُولَ وَتَخُونُوٓا۟ أَمَـٰنَـٰتِكُمْ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ و در روایات تأکید شده که در هر وضعیتی ادای امانت واجب و خیانت حرام است؛ نه فقیر و نه ثروتمند، حق بازپس‌ندادن امانت را ندارد و صاحب امانت هرچند فاسق یا قاتل اهل بیت(ع) باشد، باید امانتش را بازگردانند و اجماع علمای اسلام بر این مطلب ادعا شده است. از اطلاق‌ها و عموم‌های امر به ادای امانت در قرآن ـ که کسی مدعی تخصیص آنها نشده است ـ نیز می‌توان چنین مطلبی را استظهار کرد؛ حتی درباره بدهکاری که از دادن حق دیگری خودداری می‌ورزد و مالی نزد صاحب حق به امانت گذارده است. برخی با استناد به آیات ۱۹۴ بقره و ۱۲۶ نحل که مقابله به مثل را در مواردی جایز شمرده، تقاص از امانت را جایز دانسته؛ اما برخی دیگر از عالمان امامیه و اهل تسنن آن را ممنوع خوانده‌اند و در روایات فراوانی از پیامبراکرم(ص) و اهل بیت(ع) هم این کار، خیانت در امانت و ناروا شمرده شده است. قرآن کریم پس از آنکه به مؤمنان فرمان می‌دهد هنگام وصیت، دو شاهد فراخوانند، در صورت خیانت شاهدان به جایگزینی شهود جدید امر می‌کند: ﴿فَإِنْ عُثِرَ عَلَىٰٓ أَنَّهُمَا ٱسْتَحَقَّآ إِثْمًۭا فَـَٔاخَرَانِ يَقُومَانِ مَقَامَهُمَا﴾ برپایه روایتی از پیامبر(ص) نیز شهادت مرد و زن خیانتکار پذیرفته نمی‌شود. خیانت از رذائلی است که آثار شومی در زندگی انسان به جا می‌گذارد؛ نه تنها سبب بدبختی انسان در سرای آخرت می‌شود، آثار شوم آن در همین دنیا نیز دامن انسان را می‌گیرند و او را به سوی تباهی و هلاک سوق می‌دهند. برخی از پیامدهای خیانت در قرآن بدین شرح‌اند..

خشم الهی و عذاب آخرت

قرآن کریم با نفی خیانت از پیامبر اکرم(ص) در زمینه غنیمت‌های جنگی، او را پیرو خشنودی خدا می‌شناساند، در حالی که خیانتکار، گرفتار خشم الهی شده و در جهنم که بد جایگاهی است، جای می‌گیرد: ﴿وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ * أَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللَّهِ كَمَنْ بَاءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ خدای متعالی خائنان، هر بسیار خیانت‌کننده ناسپاس و هر بسیار خیانتگر گنهکار را دوست ندارد: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلْخَآئِنِينَ﴾؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ﴾؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ خَوَّانًا أَثِيمًا﴾ برخی مفسران در تفسیر آیه ﴿بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾ که درباره بعضی از اهل کتاب نازل شده است گفته‌اند: هرکس به پیمان خویش وفا کند و تقوای الهی پیشه و خیانت را ترک کند، خدا او را دوست خواهد داشت؛ نیز تصریح کرده‌اند که اهل کتاب اگر به مفاد این آیه به شکل کامل عمل کنند، چاره‌ای جز تصدیق پیامبر اسلام(ص) نخواهند داشت. در قیامت، خائنان نه طرفداری خواهند داشت که از آنان دفاع کند و نه کارگزاری که امورشان را تدبیر و اصلاح کند: ﴿هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَمَنْ يُجَادِلُ اللَّهَ عَنْهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَمْ مَنْ يَكُونُ عَلَيْهِمْ وَكِيلًا﴾، بلکه آنچه را در دنیا خیانت کرده‌اند، در آنجا بر دوش می‌کشند: ﴿وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾ برپایه روایتی، اگر کسی در وجبی از زمین به همسایه‌اش خیانت کند، خدا آن را در روز قیامت طوق گردنش می‌کند که تا ۷ زمین امتداد دارد و در پایان به جهنم درمی‌افتد. رسول خدا(ص) فرمود که خیانتکار داخل بهشت نمی‌شود. از سوی دیگر، براساس روایتی، اگر کسی به سبب حیا از خدا خیانت را ترک کند، امان روز قیامت برای اوست. قرابت و خویشی با پیامبران نیز کیفر خیانت را از انسان دور نمی‌کند، چنان‌که زنان لوط(ع) و نوح(ع) به همسران خود در دین خیانت کردند و پیوند با پیامبران الهی در رفع کیفر خیانتشان سودی نبخشید و سرانجام به آتش درافتادند: ﴿ضَرَبَ ٱللَّهُ مَثَلًۭا لِّلَّذِينَ كَفَرُوا۟ ٱمْرَأَتَ نُوحٍۢ وَٱمْرَأَتَ لُوطٍۢ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَـٰلِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنَ ٱللَّهِ شَيْـًۭٔا وَقِيلَ ٱدْخُلَا ٱلنَّارَ مَعَ ٱلدَّٰخِلِينَ﴾..

مایه سستی در کارهای خیر

قرآن کریم برخی از اقسام خیانت مانند شهادت ناحق یا کتمان آن را اثم می‌نامد. (مائده / ۵، ۱۰۷) واژه اثم نامی برای کارهایی است که سبب سستی و تأخیر انسان در کارهای خیر می‌شود، از این رو می‌توان گفت که خیانت سبب سلب توفیق از انسان و ترک دیگر کارهای خیر می‌شود. برخی از آیات محبوب نبودن خیانتکار نزد خدا چنین برداشت کرده‌اند که وی حتی اندکی نیز محبوب خدا نیست و نتیجه گرفته‌اند که خیانت گناه کبیره‌ای است که هیچ عملی با آن پذیرفته نمی‌شود..

سلب نعمت و فرودآمدن بلا

از آیات قرآن کریم برمی‌آید که از جمله آثار خیانت، برچیده شدن سفره نعمت‌ها و فرودآمدن بلاها در دنیاست، چنان‌که قوم یهود بر اثر خیانت پیمانشکنی گرفتار بلاهایی همچون سنگدلی شدند. آنان با کتمان معارف توحیدی و آیات نبوت پیامبر اسلام(ص) به این امانت‌های الهی خیانت ورزیدند، بلکه به این اندازه هم بسنده نکرده و در نزاع عقیدتی میان مؤمنان و مشرکان به سود مشرکان داوری کردند و سرانجام کارشان جز لعنت و عذاب الهی و از دست‌دادن توفیق ایمان نبود. مسیحیان نیز به سبب پیمانشکنی و ترک اقرار به نبوت پیامبر اسلام(ص) در این دنیا چنین کیفر شدند که خدا تا روز قیامت میان ایشان دشمنی و کینه انداخت. برخی از انواع خیانت، همچون خیانت در پیمانه و وزن، آفت و بلایی اجتماعی‌اند که آتش آنها دامان همه را می‌گیرد و نتیجه‌ای جز فروپاشی نظام زندگی مردم ندارند، از این‌رو قرآن کریم از آن به «فساد در زمین» یاد می‌کند. امیرمؤمنان علی(ع) خیانت را یکی از اسباب ویرانی سرزمین‌ها دانسته است..

دورویی و نفاق

از دیدگاه قرآن کریم برخی گناهان زمینه‌ای برای گناهان دیگر و دعوت کننده به آنها و به تعبیر روشن‌تر، مادر گناهان دیگر هستند؛ برای نمونه خلف وعده و دروغ، خصلت‌هایی هستند که تخم نفاق را در دل می‌پرورانند. برخی مفسران ذیل این آیه با اسناد متعدد، حدیثی از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده‌اند که ایشان خیانت در امانت را کنار خلف وعده و دروغ، سه نشانه منافقان دانسته‌اند. از سوی دیگر در برخی آیات و روایاتی چند، امانتداری از اوصاف مؤمنان راستین و راهی برای آزمایش و شناخت انسان‌ها شناسانده شده است..

نرسیدن به هدف

از سنت‌های الهی درباره خیانتگران این است که چون خیانت در دایره باطل است، همچون همه باطل‌ها پایداری ندارد. خیانت ابزاری نامشروع برای رسیدن به هدف است، از این‌رو خدا خائنان را در کارشان تأیید و در خیانتشان هدایت نمی‌کند، بنابراین سرانجام خائنان جز رسوایی و سرافکندگی و نتیجه عکس گرفتن از هدفشان نیست: ﴿وَأَنَّ ٱللَّهَ لَا يَهْدِى كَيْدَ ٱلْخَآئِنِينَ﴾ در داستان حضرت یوسف(ع) در قرآن کریم نمونه‌هایی از رسوایی خیانتکاران مانند رسوایی همسر عزیز مصر و زنان مصری که قصد خیانت به همسران خود و آلوده کردن دامان یوسف(ع) را داشتند بازگو شده است..

مبغوض شدن و سلب شایستگی برای مسیولیت‌های اجتماعی

از آثار طبیعی خیانت، این است که اعتماد عمومی به شخص خائن کاهش می‌یابد و در جامعه مبغوض همگان قرار می‌گیرد و در پی آن، او را شایسته پست‌های گوناگون اجتماعی نمی‌دانند، چون لازمِ هر مسئولیتی امانتداری است: ﴿يَـٰٓأَبَتِ ٱسْتَـْٔجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ ٱسْتَـْٔجَرْتَ ٱلْقَوِىُّ ٱلْأَمِينُ﴾ از سویی دیگر، از آثار طبیعی ترک خیانت این است که شخص امین، نزد همگان اعتبار می‌یابد و در واگذاری پست‌ها و مسئولیت‌های اجتماعی او را در اولویت می‌نهند، چنان‌که یوسف صدیق(ع) با ترک خیانت به عزیز مصر و پس از تحمل رنج زندان، امین پادشاه و از خاصّان او شد و در پاسخ به پادشاه که یکی از مسئولیت‌های کشوری را به او پیشنهاد کرد، با وصف خود به دو ویژگی حفظ و دانش، خزانه‌داری مملکت مصر را پذیرفت: ﴿وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُونِي بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِي فَلَمَّا كَلَّمَهُ قَالَ إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنَا مَكِينٌ أَمِينٌ * قَالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ﴾..

عوامل ترک خیانت

عوامل و اسباب گوناگونی می‌تواند مانع از ارتکاب خیانت شود که برخی از مهم‌ترین آنها بدین شرح‌اند.

1. دیدن برهان پروردگار: قرآن کریم ریشه برگرداندن خیانت از یوسف(ع) را دیدن برهان پروردگارش بیان می‌دارد: ﴿وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِۦ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَآ أَن رَّءَا بُرْهَـٰنَ رَبِّهِۦ كَذَٰلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ ٱلسُّوٓءَ وَٱلْفَحْشَآءَ إِنَّهُۥ مِنْ عِبَادِنَا ٱلْمُخْلَصِينَ﴾ حضرت یوسف(ع) با بیان اینکه نفس انسان وی را به بدی‌ها از جمله خیانت فرمان می‌دهد، اشاره می‌کند که ترک هر گناه و از جمله خیانت، تنها با دستگیری رحمت الهی از انسان عملی می‌شود.. برهان در لغت به معنای حجت و بیان واضح است. و برهان در آیه شریف، سبب یقین‌آور است که حق را آشکار می‌کند و تردیدی برای شک‌کننده به جا نمی‌گذارد و برهانی که یوسف(ع) دید، ماهیت آن از قبیل نوعی علم حضوری و شهودی بود که خدا به بندگان مخلَص خود عطا می‌کند و با داشتن آن علم مکشوف و یقین مشهود، دیگر انسان هیچ به معصیت گرایش ندارد، بنابراین دیدن برهان پروردگار با مقام منیع عصمت از گناه ملازم است. برخی از مفسران اهل تسنن، برهان پروردگار را چنین تفسیر کرده‌اند که حضرت یعقوب(ع) یا جبرئیل امین در آن لحظه به چهره‌ای خاص ممثَّل شد و یوسف(ع) را از آلوده شدن به زنا باز داشت، که در این میان بعضی با استناد به برخی روایات، تحقق انگیزه خیانت از سوی یوسف(ع) را می‌پذیرند و بعضی دیگر رد می‌کنند و آن را از قبیل اسرائیلیات و اساطیر و منافی با مقام بلند نبوت و عصمت یوسف(ع) می‌دانند. عده‌ای نیز برهان پروردگار را به معنای حجت آشکار او و مراد از دیدن آن را، کمال یقین به آن دانسته‌اند.
2. تقوا و باورهای حق: اعتقادات درست به همراه ترس از خدا بهترین راه پیشگیری از خیانت است. قرآن کریم آنجا که به ادای برخی امانت‌ها دستور می‌دهد، بی‌درنگ به تقواپیشگی امر می‌کند و انسان را از ظلم یا خیانت به امانت برحذر می‌دارد و اعلان می‌کند که خدا بر آنچه در دل نهفته می‌دارند آگاه است. خیانتکاران معمولاً بر اثر ترس از خبردارشدن مردم، پنهانی به عمل ننگین خود دست می‌زنند. قرآن گروهی از خیانت‌پیشگان روزگار پیامبر اکرم(ص) را نکوهش می‌کند که ایشان از ترس و شرم، کار خود را از مردم می‌پوشانند؛ اما از خدا شرم نمی‌کنند و پوشیده نمی‌دارند، در حالی که حیاکردن از او سزاوارتر است؛ زیرا خدا پیوسته با آنان و از رازشان آگاه است: ﴿يَسْتَخْفُونَ مِنَ ٱلنَّاسِ وَلَا يَسْتَخْفُونَ مِنَ ٱللَّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ مَا لَا يَرْضَىٰ مِنَ ٱلْقَوْلِ وَكَانَ ٱللَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطًا﴾ نیز از آنجا که یکی از ریشه‌های خیانت، لحاظ برتری عددی یا توانی امتی بر امت دیگر است، قرآن کریم با نهی از پیمانشکنی بدین سبب، تفاوت‌ها را مایه آزمایش مردم می‌داند: ﴿تَتَّخِذُونَ أَيْمَـٰنَكُمْ دَخَلًۢا بَيْنَكُمْ أَن تَكُونَ أُمَّةٌ هِىَ أَرْبَىٰ مِنْ أُمَّةٍ إِنَّمَا يَبْلُوكُمُ ٱللَّهُ بِهِۦ وَلَيُبَيِّنَنَّ لَكُمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ مَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾ و در حقیقت به جای ترس از مردم، ترس از خدا را فراروی انسان می‌نهد. همچنین تصحیح برخی باورهای خرافی می‌تواند انسان را از ارتکاب خیانت بازدارد، چنان‌که یهود به سبب باورداشت برتری خود بر دیگر اقوام که اندک اندک به آن رنگ دینی هم دادند، جان و مال غیر یهود را برخود مباح و خیانت به آنان را روا دانستند: ﴿وَمِنْ أَهْلِ ٱلْكِتَـٰبِ مَنْ إِن تَأْمَنْهُ بِقِنطَارٍۢ يُؤَدِّهِۦٓ إِلَيْكَ وَمِنْهُم مَّنْ إِن تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍۢ لَّا يُؤَدِّهِۦٓ إِلَيْكَ إِلَّا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَآئِمًۭا ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا۟ لَيْسَ عَلَيْنَا فِى ٱلْأُمِّيِّـۧنَ سَبِيلٌۭ وَيَقُولُونَ عَلَى ٱللَّهِ ٱلْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾
3. شهادت برای خدا و قیام پیوسته به قسط: از آنجا که گاهی انگیزه خیانت، سودرسانی به خود و خویشان یا دوستان است، انسان باید پیوسته به قسط قیام کند و برای خدا گواهی دهد، گرچه به زیان خود یا نزدیکانش باشد و از هوای نفس پیروی نکند تا از گرفتار شدن به خیانت در امان بماند. یادآوری این نکته که فرزندان و خویشان در روز رستاخیز بهره‌ای به انسان نمی‌رسانند و پیامد خیانت دامن انسان را می‌گیرد، انگیزه‌ای مناسب برای ترک خیانت فراهم می‌کند. برخی از مفسران از آمدن آیه ﴿وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّمَآ أَمْوَٰلُكُمْ وَأَوْلَـٰدُكُمْ فِتْنَةٌۭ وَأَنَّ ٱللَّهَ عِندَهُۥٓ أَجْرٌ عَظِيمٌۭ﴾ به دنبال نهی از خیانت نتیجه گرفته‌اند که آیه هشدار به مو ٔ نان است که مبادا مال و فرزند، شما را از به پاداشتن وظایفتان در برابر خدا، امت و وطن باز دارد.
4. بهره‌گیری از شهود و سوگند: قرآن کریم برای پیشگیری از خیانت، افزون بر راهکارهای درونی و شناختی، رهنمودهای عملی و بیرونی نیز نشان می‌دهد که از مهم‌ترین آنها بهره‌گیری از دو شاهد عادل و گاه سوگند دادن شهود در عقدها و پیمان‌های دوطرفه است و در صورت آشکار شدن نشانه‌های خیانت شاهدان، در برخی موارد به جایگزینی شهود جدید سفارش می‌کند. سوگند خوردن شاهدان پس از نماز فریضه بر ترک خیانت نیز راهکاری دیگر است. نوشتن دَین مهلت‌دار و شاهد گرفتن بر آن نیز از راهکارهای عملی قرآن برای پیشگیری از هرگونه مشکلی از جمله خیانت در بازپرداخت آن است..

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱
2. دلیری، کاظم، مقاله «خیانت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲