آیه صادقین از دیدگاه اهل سنت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه صادقین است. آیه صادقین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه صادقین در قرآن - آیه صادقین در حدیث - آیه صادقین در کلام اسلامی - آیه صادقین از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

شأن نزول آیه

پیامبر و اهل بیت پیامبر(ص)

حاکم حکسانی از عبدالله بن عمر چنین نقل می‌کند: خداوند تمام اصحاب محمد(ص) را امر کرده است که خوف از خداوند داشته باشند و آن‌گاه به آنان گفته است: با صادقین باشید؛ یعنی با محمد(ص) و اهل بیت(ع) او باشید.

ذهبی درباره شخصیت حسکانی می‌گوید: «استاد دقیق که توجه و دقتی تمام در علم حدیث داشته و عمر دراز و روایت کوتاه سند داشت».

ابن عباس گفته است: «صادقین در این آیه، امام علی(ع) است».

بررسی سند: این روایت را از طرق مختلف نقل کرده‌اند که برای نمونه، یک طریق آن گزارش می‌شود: «اخبرنا عقيل، قال اخبرنا محمد، قال حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ الْحَسَنُ بْنُ عُثْمَانَ الْفَسَوِيُّ بِالْبَصْرَةِ، قَالَ: حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ بْنُ سُفْيَانَ الْفَسَوِيُّ قَالَ: حَدَّثَنَا ابْنُ قَعْنَبٍ، عَنْ مَالِكِ بْنِ أَنَسٍ، عَنْ نَافِعٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ [فِي قَوْلِهِ تَعَالَى‌]: اتَّقُوا اللَّهَ قَالَ: أَمَرَ اللَّهُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ بِأَجْمَعِهِمْ أَنْ يَخَافُوا اللَّهَ- ثُمَّ قَالَ لَهُمْ: وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ‌. يَعْنِي مُحَمَّداً وَ أَهْلَ بَيْتِهِ».

1. یعقوب بن سفیان فسوی حافظ (۲۷۷ﻫ.ق)؛ ابن حجر، فسوی را ثقة و معتمد دانسته است. ذهبی نیز فسوی را معتمد و انسان شایسته در نقل حدیث می‌خواند.
2. علی بن حسین بن مطر در همی بصری (۲۵۳ ﻫ.ق)؛ ذهبی گفته است: «نسائی ابن مطر درهمی را توثیق کرده است». ابن حجر نیز ابن مطر درهمی را راست‌گو دانسته است. ابن حبان گفته است: «علی بن حسین درهمی از اساتید ما و دارای حدیث بوده است». مزی به نقل ابوحاتم می‌گوید: «درهمی انسانی راست‌گو است...}}.
3. محمد بن عبید طنافسی (۲۰۴ﻫ.ق)؛ ابن سعد، طنافسی را معتمد و دارای روایت، روش و پیروان فراوان دانسته است. بغدادی از احمد بن سعید بن ابی‌مریم نقل کرده است: «از یحیی بن معین درباره محمد بن عبید سؤال شد: گفت محمد بن عبید مورد اعتماد بوده، دارای روایت زیاد، روش خاص و پیروان زیاد بوده است». ذهبی می‌گوید: «محمد بن عبید، حافظ و مورد اعتماد است».
4. ابوعلی حسن بن محمد بن عثمان فسوی؛ سمعانی گوید: «ابویوسف یعقوب بن سفیان فسوی، انسانی مورد اعتماد و شخص بافضلیت است».
5. عبدالله بن مسلمه بن قعنب، قعنبی حارثی (۲۲۱ﻫ.ق)؛ ابن زرعه: «من تا هنوز از کسی صاحب شأن‌تر از قعنبی روایت نکردم.»... ابوحاتم: «قعنبی مورد اعتماد و حجت است که من مانند او انسان خاشع ندیدم». ابو حفص: «قعنبی مستجاب‌الدعوة بوده است». ابن خزیمه گفته است از ابن مرزوق شنیدم که می‌گفت: پایدارترین فرد در موطأ قعنبی است».
6. مالک بن أنس بن مالک حمیری (۱۷۹ ﻫ.ق)؛ ابن حجر: «مالک، فقیه و یکی از بزرگان اسلام و امام هجرت است».
7. نافع ابو عبد الله مدنی، مولی عبدالله بن عمر بن خطاب (۱۱۷ﻫ.ق)؛ ابن سعد: «نافع مورد اعتماد و کثیر الحدیث بوده است». بخاری: «صحیح‌ترین سندها، [سندهای] مالک و نافع است». عجلی گفته است: «مدنی معتمد است». ابن خراش گفته است: «معتمد و نجیب است». نسائی گفته است «معتمد است» و در جای دیگر گفته است: «مهم‌ترین اصحاب مالک و نافع است».
8. عبدالله بن عمر بن خطاب (۷۴ ﻫ.ق)؛ عبدالله بن عمر صحابی است و صحابی بودن از دیدگاه اهل سنت از وثاقت در حدیث برتر است.

آل محمد(ص)

حسکانی از امام محمد باقر(ع) روایت کرده که فرمود: «... وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ مَعَ آلِ مُحَمَّدٍ». سند روایت چنین است: «و قال: حدثنا علي بن العباس المقانعي [قال:] حدثنا جعفر بن محمد بن الحسن، قال: حدثنا أحمد بن صبيح الأسدي قال: حدثنا مفضل بن صالح عن جابر عن أبي جعفر [و] هو الباقر(ع) في قوله: و كونوا مع الصادقين قال: مع آل محمد».

بررسی سند:

1. علی بن عباس مقانعی؛ سقطی گفته است: ثقة نبيل؛ «مقانعی انسانی معتمد و بافضلیت است». ذهبی نیز گفته است: «مقانعی استاد و محدث راست‌گوست».
2. فریابی، ابوبکر جعفر بن محمد بن حسن بن مستفاض؛ ذهبی از او با عنوان حافظ، ثابت و پایدار، استاد زمان، علامه و ظرف‌های علم و فهم، یاد کرده و مقدسی نیز سند روایت را صحیح دانسته است.
3. احمد بن صبیح کوفی؛ رازی: «احمد بن صبیح راستگو است».
4. مفضل بن صالح اسدی، نخاس کوفی؛ ذهبی: «مفضل معتمد است».
5. جابر بن یزید جعفی، ابو عبدالله (۱۲۷ ﻫ.ق)؛ مزی: «عبدالرحمان از سفیان نقل کرده است: «جابر آگاهی به حدیث داشته و من از او کسی با تقواتر در حدیث ندیدم». اسماعیل به نقل از شعبه گفته است: «جابر در حدیث راست‌گو بوده است». یحیی بن ابی‌بکیر به نقل از شعبه: «هرگاه جابر می‌گفت: ما را حدیث کرد و تو شنیدی، پس او از معتمدترین مردم است».
6. محمد بن علی ابو جعفر باقر (۱۰۰ﻫ.ق)؛ عسقلانی می‌گوید: «ابوجعفر باقر، ثقه و فاضل است».

مصادیق آل محمد(ص)

مسلم نقل می‌کند: هنگامی که این آیه نازل شد: «بگو بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت نماییم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود آن‌گاه مباهله کنیم»، رسول خدا(ص)، علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را فراخواند و فرمود: خدایا، اینان اهل بیت منند.

حاکم در مستدرک نقل می‌کند: ‌از عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب روایت کرده است در یکی از روزها که رحمت الهی (باران) می‌بارید، رسول خدا(ص) نگاهی به ریزش باران کرد و فرمود: «به سوی من فرا خوانید!» «صفیه» پرسید: «چه کسی را به حضور شما فراخوانیم؟» فرمود: «اهل بیت مرا، علی، فاطمه حسن و حسین(ع) را به محض اینکه آنان حضور پیدا کردند، رسول خدا(ص) آنان را در زیر ردای خویش گرد آورد و دست‌های مبارک را به سوی آسمان بالا برد و فرمود: «بار پروردگارا! اینان اهل بیت من هستند. اینک بر محمد و خاندان او درود فرست». و خدا «آیه تطهیر» را بر آن حضرت نازل فرمود.

حاکم نیشابوری در ادامه گوید: بخاری و مسلم آن را ذکر نکرده‌اند و این روایت بنا بر شرط بخاری و مسلم، صحیح است. بر اساس این روایت آن حضرت به آموزش درود فرستادن بر اهل بیتش و آلش پرداخت.

بر همین اساس فخر رازی در تعریف اصحاب کساء در جایگاه مصادیق اصیل آل محمد(ص)» در بیان مفصلی می‌گوید: می‌گویم آل محمد(ص) کسانی هستند که امر آنها به پیامبر(ص) برمی‌گردد. پس هر کس که امر آنها اشد و اکمل باشد؛ آنها آل محسوب می‌گردند. تردیدی نیست که علی، فاطمه حسن و حسین(ع) تعلقات و ارتباطشان با پیامبر(ص) شدید است و این مطلب از طریق نقل متواتر معلوم است و در نتیجه آنها آل محمد(ص) هستند.

فرق آل و اهل بیت

بخاری نقل می‌کند: عبدالله بن عیسی از عبدالرحمان ابن ابی‌لیلی شنیده است که می‌گفت: مرا کعب ابن عجزه ملاقات نمود [و] گفت نمی‌خواهی هدیه‌ای که از پیامبر(ص) شنیدم، برایت هدیه کنم»؟ گفتم: «بلی. آن را برایم هدیه کن». گفت: از رسول خدا(ص) سؤال کردیم: «کیفیت دورد فرستادن بر شما اهل بیت چگونه است»؟ خداوند به ما آموخت که چگونه بر شما سلام بگوییم؟ رسول خدا(ص) فرمود: بگویید: «اللَّهُمَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ...».

حاکم نیشابوری می‌گوید: «این حدیث را از این روی آوردم که اهل مطالعه بدانند «اهل بیت» و «آل» یک چیزند. ابوفروه حارث همدانی از موثق‌ترین تابعین کوفه بوده است».

اختصاص اهل بیت به اهل کسا

روایات فراوانی در منابع اهل سنت بر این دلالت می‌کنند که رسول خدا(ص) در آیه تطهیر به اختصاص «اهل بیت» به افراد خاصی تصریح کرده است. برخی از آنها چنینند: مسلم نقل می‌کند که مقصود از «اهل بیت» علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) است: عایشه گفت که رسول خدا(ص) صبح هنگام بیرون رفت و بر روی دوش ایشان عبایی طرح‌دار از موی سیاه بود. پس حسن بن علی(ع) آمد. پس او را در زیر عبا قرار داد. پس حسین آمد و او داخل شد. پس فاطمه(س) را وارد عبا نمود؛ آن‌گاه علی(ع) آمد او را نیز وارد عبا نمود. بعد فرمود: «خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت پلیدی‌ها را دور کند و شما را پاک نماید».

ترمذی نیز به نقل از عمر بن ابی‌سلمه می‌گوید: هنگامی که آیه بر پیامبر(ص) نازل شد من در خانه امّ‌سلمه بودم. رسول خدا(ص) فاطمه، حسن و حسین(ع) را فراخواند؛ علی(ع) پشت سر آن حضرت قرار داشت. کسا را بر سر همه آنان پوشاند؛ سپس فرمود: «خدایا اینان اهل بیت منند. پس پلیدی را از آنان دور کن و آنان را پاک و پاکیزه بگردان». امّ‌سلمه گفت: ای پیامبر خدا! من هم جزء آنان (اهل بیت) هستم؟ آن حضرت فرمود: «تو در جایگاه خودت قرار داری. تو بر خوبی هستی».

البانی همین روایت را در کتاب صحیح تصحیح کرده است. ترمذی در روایت دیگری از امّ‌سلمه چنین نقل کرده است: امّ‌سلمه گفته است: رسول خدا(ص) بر روی حسن، حسین، علی و فاطمه(ع) عبایی کشید؛ پس فرمود: «خداوندا! ایشان اهل بیت من و نزدیکان من هستند. از ایشان پلیدی را ببر و ایشان را پاک گردان». امّ‌سلمه می‌گوید: از رسول خدا(ص) پرسیدم که آیا من همراه ایشان هستم (از اهل بیتم)؟ فرمودند: «تو بر خوبی هستی (از اهل بیت نیستی، اما از نیکانی)». ترمذی گفته است که این حدیث خوبی است و بهترین روایت در این زمینه است.... بیهقی از امّ‌سلمه حدیثی را نقل کرده که پیامبر(ص) توقف زن حائض و مرد جُنب را در مسجد النبی(ص) حرام کرده بود؛ مگر بر محمد(ص) و اهل بیت محمد(ص)، و اهل بیت، علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) بوده‌اند.

امام علی(ع)

در منابع روایی و تفسیری، امام علی(ع) «صادقین» دانسته شده است. امام محمد باقر(ع) فرموده است: وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ، یعنی همراه علی(ع) باشید». ابن عساکر به نقل از امام محمد باقر(ع) چنین نقل می‌کند: وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ؛ «مع علي ابن ابي طالب».

ابراهیم جوینی: امام علی(ع) فرمود: شما را به خدا سوگند می‌دهم، آیا می‌دانید هنگامی که آیه: وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ نازل شد، سلمان گفت: یا رسول الله! آیا این آیه دارای عمومیت است؟ همه مؤمنان را شامل می‌شود، یا ویژه عده‌ای خاص است؟ پیامبر(ص) فرمود: «کسانی که این مأموریت را یافتند، عامه مؤمنین بودند. ولی صادقین مخصوص برادرم علی(ع) و اوصیای دیگر من پس از وی تا روز قیامت است». گفتند: بار خدایا، آری».

ابن مردویه و الخزرجی نیز چنین نقل می‌کنند.

ابن عباس می‌گوید: نزلت في علي بن أبي طالب خاصة؛ «صادقین تنها درباره علی بن ابی طالب(ع) نازل شده است». ثعلبی و ابن مردویه نیز از ابن عباس نقل می‌کنند: مع علي ابن ابي طالب و أصحابه؛ «مقصود از مَعَ الصَّادِقِينَ، بودن با علی(ع) و اصحاب علی(ع) است»؛ زیرا او آقای صادقین است. ابن عباس درباره قول خداوند: ... وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ فرمود: «همراه علی بن ابی طالب(ع) و اصحاب او باشید». جابر نقل می‌کند که این آیه درباره ولایت امام علی(ع) نازل شده است.

نظر مفسران اهل سنت

علمای اهل سنت تصریح کرده‌اند که آیه صادقین درباره امام علی(ع) و ائمه معصوم(ع) نازل شده است. ابن جوزی می‌گوید: «دیدگاه علمای سیره‌نویس این است که آیه صادقین درباره امام علی(ع) نازل شده است». شوکانی به نقل از ابن عباس می‌گوید: «مقصود از صادقین امام علی(ع) است». ابن مردویه نیز در این‌باره از این عباس نقل کرده است: «با امام علی(ع) باشید».

بنا بر قاعده معروف نزد علمای اهل سنت، تعدد و تکثر روایات موجب تقویت و تحکیم یکدیگرند. این مطلب شأن نزول آیه صادقین را درباره امام علی(ع) ثابت می‌کند.

ابن تیمیه گفته است: زیادی و تعدد راه‌های نقل حدیث موجب می‌شود، برخی، برخی دیگر را تقویت کند که خود زمینه علم به آن را فراهم می‌کند؛ اگرچه راویان آن فاسق و فاجر باشند. حال چگونه خواهد بود حال حدیثی که تمام راویان آن افراد عادلی باشند که خطا و اشتباه هم در نقلشان فراوان باشد.

بنابراین روایات اهل سنت، بر این دعوی تصریح می‌کند که مقصود از «الصادقین»، امام علی(ع) و ائمه معصومند. با بررسی سندی این روایات می‌توان به صحت آنها پی برد. افزون بر مبنای علمای اهل سنت که اگر روایتی با چندین سند نقل شده باشد، تعدد و تکثر طرق موجب جبران ضعف روایات می‌شود "يقوي بعض بعضا". سیوطی می‌گوید: «این شواهد یکدیگر را تقویت می‌کند».

بررسی سایر دیدگاه‌ها درباره مصداق صادقین

درباره مصداق آیه صادقین دیدگاه‌های دیگری نیز عرضه کرده است که بدین شیوه گزارش می‌شوند:

صحابه مصداق صادقین

برخی از منابع روایی اهل سنت آورده‌اند که آیه وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ درباره پیامبر(ص) و اصحاب آن حضرت نازل شده است. ابی‌حاتم می‌گوید: «مقصود از وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ، پیامبر(ص) و اصحاب اوست». این روایت و روایاتی که اصحاب پیامبر(ص) را مصداق صادقین می‌دانند، مرسلند و افزون بر این، وجود افراد منحرف میان اصحاب بر این دلالت می‌کند که بی‌گمان، همه اصحاب مقصود نبوده‌اند و روایاتی در منابع روایی اهل سنت بر عادل نبودن صحابه دلالت می‌کنند. برخی از آنها چنین‌اند:

روایات ابوهریره: پیامبر(ص) فرمود: مردانی از اصحابم کنار حوض کوثر بر من وارد می‌شوند، اما آنان را جلوگیری می‌کنند. می‌گویم خدایا اصحابم! می‌گوید: نمی‌دانی پس از تو چه کردند. آنان به عقب و قهقرا برگشتند.

روایت سهل بن سعد: پیامبر(ص) فرمود: من پیش از شما بر حوض وارد می‌شوم هر که بر من بگذرد، می‌نوشد و هر که نوشید، هرگز تشنه نمی‌شود. گروهی را هم جلوگیری می‌کنند که آنان را می‌شناسم. آنان هم مرا می‌شناسند و میان من و آنان فاصله می‌افکنند.

روایت عبدالله: پیامبر(ص) فرمود: من پیش از شما بر حوض وارد می‌شوم برخی از مردان شما از آن جلوگیری می‌شوند.... می‌گویم خدایا اینها اصحاب من هستند. گفته می‌شود: نمی‌دانی پس از تو چه بدعت‌ها پدید آوردند.

بر پایه این روایات، همراهی با پیامبر(ص) به تنهایی افتخار و ضامن شخصیت صحابه نیست و همه آنان تنها بدین سبب مصادیق حقیقی «الصادقین» نیستند.

مهاجران مصداق صادقین

برخی از مفسران اهل سنت، مهاجران را مصداق آیه صادقین دانسته‌اند. ابن جوزی می‌گوید: مراد از صادقین، مهاجرین هستند؛ زیرا آنها در جهاد از پیامبر(ص) سرپیچی ننموده‌اند. این مطلب را ابن جریج گفته است. ابوسلیمان دمشقی گفته است: گفته شده است که ابوبکر صدیق روز سقیفه به آیه صادقین بر انصار استدلال نموده است. ابوبکر گفت: ای گروه انصار! خداوند در کتابش می‌گوید: «[این غنایم، نخست] اختصاص به بینوایان مهاجری دارد که از دیارشان و اموالشان رانده شدند» تا اینکه می‌فرماید: «آنها صادقین هستند». آنها چه کسانی هستند؟ انصار گفتند: شما و آنها. ابوبکر گفت: خدا می‌گوید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید از خدا پروا کنید و با راست‌گویان باشید». پس خداوند شما را امر نموده که با ما باشید و ما را امر نکرده که با شما باشیم. ما اُمراییم و شما وزراء.

حلبی نیز می‌گوید: «ابوبکر برای انصار گفت: شما کسانی هستید که ایمان آورده‌اید. ما صادقون هستیم. خداوند شما را امر نموده است که با ما باشید». بغدادی به نقل از ابن عباس می‌گوید: «آیه صادقین خطاب به کسانی از اهل کتاب است که ایمان آورده‌اند؛ یعنی در صداقت با مهاجرین و انصار موافقند». طبری روایتی را از ابن جریج نقل می‌کند: «ابن جریج گفته است: وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ؛ یعنی با صادقین مهاجرین باشید».

پاسخ:

1. در سند روایت طبری، عبد عزیز بن جریج قرشی (۱۵۰ﻫ.ق) است که از وثاقت برخوردار نیست. بخاری درباره او می‌گوید: «از حدیث او پیروی نکنید».
2. اهل سنت هر نص شرعی را درباره خلافت و اولی‌الامر منکرند. بخاری تصریح می‌کند، هنگامی که از عُمَر درباره تعیین جانشین پرسیدند، او چنین گفت: «اگر جانشین قرار می‌دادم، کسی که از من بهتر بود (ابوبکر)، جانشین تعیین می‌کرد؛ چنان‌که رسول خدا(ص) که از همه بهتر بود، چنین نکرده است».

نووی درباره نبود نص شرعی درباره خلافت، ادعای اجماع کرده است و می‌گوید: «این حدیث بر این دلالت می‌کند که پیامبر(ص) به نام جانشین خودش تصریح نکرده است و اهل سنت و دیگران بر این اجماع کرده‌اند».

اجماع امت مصداق صادقین

فخر رازی آیه «صادقین» را دلیلی بر وجوب پیروی از انسان‌های می‌داند و می‌نویسد: خداوند به مؤمنان فرمان داده است که با صادقین باشند. بنابراین، هرگاه «صادقین» باشند، همراهی با آنان لازم است و این مانع اجتماع همه امت بر باطل است. بنابراین اگر همه امت بر چیزی اتفاق کنند، اتفاق آنان بر حق است و این بر حجیت اجماع امت دلالت می‌کند.

شاید گفته شود مقصود از مَعَ الصَّادِقِينَ، بودن بر روش صادقین است؛ چنان‌که پدری به فرزندش می‌گوید: «با صالحان باش»؛ یعنی شیوه صالحان را دنبال کن. این تقریر بر وجود صادق در هر زمانی و لزوم پیروی از او دلالت نمی‌کند. پاسخ این است که چنین تقریری خلاف ظاهر است؛ زیرا ظاهر آیه به وجود صادقین مسبوق است. از این رو به بودن با آنان امر می‌کند.

اگر گفته شود آیه در زمان رسول خدا(ص) موضوعیت داشته است؛ زیرا صادقین در زمان حضرت بوده‌اند و بر این دلالت نمی‌کند که در هر زمانی باید صادقین وجود داشته باشند. پاسخ این است که این خطاب مانند دیگر خطابات قرآن، تا قیامت متوجه همه مکلفان است؛ یعنی به دلیل صحت، استثنا خطاب ویژه زمان رسول الله(ص) نیست.

افزون بر این، خداوند نخست مؤمنان را به تقوا امر می‌فرماید و همه کسانی را که شاید متقی نباشند، به تقواورزی فرمان می‌دهد و مخاطب انسان‌های جائز الخطا هستند و آیه بر این دلالت می‌کند که افراد جایز الخطا باید همواره با کسی باشند که از خطا معصوم است تا آن معصوم آنان را از خطا باز دارد و این مسئله در هر زمانی تحقق می‌یابد. پس آیه همه زمان‌ها را فرا می‌گیرد و ویژه زمان پیامبر(ص) نیست.

فخر رازی درباره مصداق صادقین می‌گوید: صادقین، مجموع امت است؛ نه افراد خاص و مشخصی از امت. با این فرض بر هر کسی لازم است که آن افراد مشخص را بشناسد تا بتواند با آنان باشد؛ اما شناخت معصوم ممکن نیست. پس این معصوم، مجموع امت خواهد بود و نتیجه آن، حجیت اجماع امت است.

پاسخ:

1. فخر رازی انسان‌ها را به خطاکاران و غیر خطاکاران تقسیم کرده و وظیفه گروه جایز الخطا را مراجعه به معصوم دانسته است. بر پایه این تقسیم‌بندی، صادقین بی‌گمان مجموع امت نیست؛ زیرا تقسیم شدن به دو گروه معنای مجموع امت را منتفی می‌کند.
2. فخر رازی در پاسخ اشکال گفته بود: «ما هم اعتراف می‌کنیم حضور معصوم در هر زمانی ناگزیر است. اما این معصوم همان مجموع امت است؛ نه یکی از آن امت». او در پاسخ گفته بود: «فرض دوم درست نیست؛ زیرا خداوند متعال به پیروی هر فرد مؤمنی از صادقین فرمان داده است. همراهی با معصوم با فرض ممکن بودن شناخت او، امکان می‌پذیرد.

باری، امکان‌ناپذیری شناخت صادقین درباره نظریه خود فخر رازی نیز مطرح می‌شود؛ زیرا اطاعت از صادقان که مصادیق آن بنا بر نظر فخر رازی به اجماع امت پذیرفته است نیز بدون شناخت آنان امکان ندارد. اگر وجوب اطاعت از آنان به شناخت آنان مسبوق نباشد، انتظار اطاعت از آدم جاهل معنایی ندارد و اگر به شناخت مشروط باشد، با اطلاق وجوب اطاعت صادقین ناسازگار است؛ زیرا قرآن همراهی صادقین را بدون قید و شرط واجب کرده است. علامه طباطبایی در این‌باره می‌نویسد: این اشکال بر خود فخر رازی نیز وارد است؛ زیرا ما در این شرایط قدرت آگاهی بر امت واحده در اسلام را نداریم تا آنچه را اهل حل و عقد از آنها صواب شمرده‌اند، تنفیذ و اجرا گردد.

بنابراین آیه صادقین بر پایه روایات فریقین همراهی مطلق را بر مؤمنان واجب کرده است و این حکم، عصمت صادقین را در پی دارد و از این روی که شناخت و تعیین معصوم امکان‌پذیر نیست، تعیین او از طریق جعل الهی صورت می‌گیرد.

منابع

1. امیری، سلیمان، امامت و دلایل انتصابی بودن آن