شعار در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شعار است. شعار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شعار در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

«شعار» از ریشه «شعر» در عربی به معانی چندی مانند جامه زیرین و نشان اهل جنگ و سفر که یکدیگر را با آن بازشناسند آمده‌ است؛ چنان‌که ریشه آن به معنای دانستن یا آگاهی‌یافتن و باخبربودن از چیزی است. این کلمه در زبان فارسی هم در معانی گوناگونی ازجمله رسم و عادت، نشان و علامتی که وسیله شناخت گروهی از مردم قرار می‌گیرد و نیز جمله یا عبارتی که نشان‌دهنده خواست‌ها و عقاید عده‌ای از مردم باشد به‌کار رفته‌است.

در معنای رایج، گاه شعار به معنای چیزی است که نوعی اعلام وابستگی در آن وجود داشته باشد و وابستگیانسان به یک گروه، فرقه، کشور یا یک حزب و جمعیت را اعلام کند؛ چنان‌که هر ملتی شعارهای ملی مانند پرچم ملی دارند و افراد آن ملت، وابستگی و تابعیت خودشان را با آن شعار ملی اعلام می‌کنند. نیز یکی از دستورها و مقررات دین اسلام لزوم بزرگداشت شعائر به معنای شعارهای اسلامی است و یک فرد مسلمان با اینها وابستگی خودش به اسلام را اعلام می‌کند؛ مانند کعبه و حج که قرآن کریم آنها را از شعائر اسلامی شمرده‌ است ﴿لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾، ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ و «شعائر» به یک احتمال جمع «شعار» است. گاهی هم شعار به شکل اعتراض جمعیت در انقلاب‌ها و مبارزه‌های اجتماعی مطرح می‌شود؛ امروزه برداشت بیشتر مردم از واژه شعار، همین معناست.

پیشینه

از دیرباز استفاده از شعار نزد همه اقوام و ملل، رایج بوده‌است. تداوم حیات شعار در طول تاریخ، مدیون کارکردهای مختلفی است که توان ارائه آن را داشته‌است، از برقراری وحدت و رابطه عاطفی و روانی افراد یک گروه گرفته تا تضعیف روحیه گروه مقابل یا تبیین ایدئولوژی و اندیشه‌های مختلف. یکی از نخستین شعارها در میان مسلمانان را ابوذر غفاری سر داد. وی پس از اینکه در حضور رسول اکرم(ص) اسلام آورد، سوگند یاد کرد که مکه را ترک نکند تا در جمع قریش به نفع اسلام شعار دهد؛ بنابراین دو روز پی‌درپی در مسجدالحرام، شهادتین را فریاد زد و هر بار با حمله و خشم قریش روبه‌رو شد؛ افزون بر این رسول خدا(ص) در مقابل شعار "اُعلُ هُبَل اُعلُ هُبَل"، که کافران مدینه در برابر ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ سرمی‌دادند، مسلمانان را تشویق به گفتن شعار "اللهُ أعلی وأجلّ" می‌کرد و مهاجران و انصار را "يا بني عبدالله" می‌خواند.

در صدر اسلام، هر دسته‌ای برای شناخته‌ شدن در جنگ، شعار به‌خصوصی داشت. گاهی نیز افراد غیر از شعار عمومیِ دسته، شعاری برای معرفی خود و مبارز طلبی انتخاب می‌کردند؛ چنان‌که در جنگ خندق، عمرو بن‌ عبدود با فریاد "ألا رَجُلٌ" مبارز‌ طلبید و رجز خواند و حضرت علی(ع) نیز که در نهایت با اجازه رسول خدا(ص) به میدان رفت، به آهنگ رجز عمرو بن‌ عبدود پاسخ داد:

لاَ تَعْجَلَنَّ فَقَدْ أَتَاكَ

مُجِيبُ صَوْتِكَ غَيْرَ عَاجِزٍ

شتاب مکن! هر آینه پاسخ‌دهنده توانای صدای تو سوی تو آمد».

افزون بر این، گاه شعار معرّف فکر، احساس و ایده بود و با آن روح نهضت معرفی می‌شد. این نوع شعار در روز عاشورا زیاد سر داده شد؛ به‌ویژه شعارهای شخص امام‌ حسین(ع) که شعار احیای اسلام بود. برخی از این شعارها عبارت بودند از: «هَيْهَاتَ مِنَّا اَلذِّلَّةُ» و «اَلْمَوْتُ خَيْرٌ مِنْ رُكُوبِ اَلْعَارِ وَ اَلْعَارُ أَوْلَى مِنْ دُخُولِ اَلنَّارِ» از سوی دیگر، بعضی از شعارها در اسلام، نماد مسلمانی یک فرد مسلمان یا یک شیعه است.

مهم‌ترینِ این شعارها (نمادها) عبارت‌اند از: شعار آغاز کار «بسم الله»، سلام، اذان، صلوات، شهادتین، شهادت به ولایت علی‌ بن‌ ابی‌ طالب(ع) و حجاب اسلامی. در تاریخ ایران باستان نیز شعار نقش مهمی در ارائه نمادها و مفاهیم اخلاقی، سیاسی و اجتماعی داشت. ازجمله این نمادها، می‌توان به نقوش برجسته صخره‌ها (نشانه‌های فتح و پیروزی و اقتدار)، درفش کاویانی (نشانه شکوه و شگون در ایران باستان)، آتش (مظهر عدالت)، خون سیاوش (نشانه مظلومیت که قرن‌ها موضوع دیوارنوشته‌ها بود) و شعار اخلاقی اوستا «پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک» (نشانه نزاع بدی و نیکی در دنیا و تلاش هر پیرو آیین مزدایی، برای کنش نیک) اشاره کرد. افزون بر این، نهضت مشروطیت که آغاز دوران جدید در حیات فرهنگ سیاسی ایرانیان بود، مجموعه‌ای از مفاهیم سیاسی و اجتماعی را به وجود آورد که نماد باورها و ارزش‌ها در جامعه بود و تمایلات، گرایش‌ها و حتی عواطف جدید ایرانیان را به نمایش می‌گذاشت. برخی از آن مفاهیم عبارت‌اند از: مساوات، حریت، انتخابات و تفکیک قوا.

در مبارزات امام خمینی و نهضت اسلامی مردم ایران، شعارها از مهم‌ترین عوامل وحدت میان مردم بودند و نقش مهمی در پیروزی و تداوم انقلاب داشتند. امام خمینی اگرچه تعریف مشخصی از شعار ارائه نداده و بیشتر دربارهٔ مصداق شعارها به مناسبت شرایط روز، سخن گفته‌ است، اما در برخی از سخنان خود، شعار را اعلام وابستگی یا معرّف ایده‌ای خاص شمرده‌است؛ برای نمونه لباس روحانیت را شعار اسلام دانسته و معتقد است روحانیت باید به لوازم این شعار اسلامی ملتزم باشد. ایشان با تأکید بر نقش تأثیرگذار شعار، در صورتی که سخن تمام ملت باشد، شعار «الله‌ اکبر» را راهگشاترین سلاح برای ملت‌های مسلمان می‌دانست. ایشان همچنین با تأکید بر همراهی شعور و شعار، از افرادی که در اجتماعات بزرگ و راهپیمایی‌ها، تحت تأثیر جو غالب قرار می‌گیرند و خودبه‌خود و از روی شور حاکم و بدون توجه، از یک شعار تبعیت می‌کنند، انتقاد می‌کرد.

از سوی دیگر، چنان‌که در اسناد سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) آمده‌است، در سال ۱۳۴۲ و آغاز نهضت اسلامی، برخی از عوامل رژیم تلاش کردند با نوشتن شعارها روی دیوارها علیه روحانیت و شخص امام خمینی و توزیع جزوه‌های توهین‌آمیز، با نهضت اسلامی مقابله کنند. این گزارش‌ها، شعارنویسی علیه امام خمینی و روحانیت را کار مأموران رژیم و نتیجه آن را به دلیل تحریک احساسات مذهبی مردم علیه دولت، به ضرر رژِیم و به نفع مخالفان ارزیابی کرده و درخواست توقف آن را مطرح کرده‌است..

شعارها در انقلاب اسلامی

شعار ساده‌ترین و در عین حال کارآمدترین ابزار مبارزاتی مردم در انقلاب‌ها به‌شمار می‌روند؛ زیرا بدین وسیله مردم بی‌واسطه، متحد و یک‌صدا، خواسته‌های خود را مستقیماً به گوش دست‌اندرکاران حکومت می‌رسانند. هر انقلابی برای بیان خواسته‌های حقیقی و آرمانی خود از ابزارهای مختلفی چون اعلامیه، بیانیه، دیوارنوشته، قطعنامه، شعار و مانند آن بهره می‌گیرد. شعارها در واقع برخاسته از بن‌مایه‌های فکری، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مردم‌اند و در آنها، معانی و نمادها با هم پیوستگی عمیقی دارند.

شعارهای انقلابی، از نظر معرفتی نیز دارای اهمیت فراوانی‌اند؛ زیرا پابه‌پای انقلاب پیش رفته‌اند و همه رویدادهای مهم انقلاب، مانند وضعیت رژیم پهلوی، چگونگی سرنگونی آن، چگونگی شکل‌گیری نظام جدید و اهداف و آرمان‌های انقلاب را دربردارند؛ بنابراین شعارها یکی از ارزنده‌ترین منابع مطالعه و تجزیه ابعاد مختلف پدیده انقلاب، برای جامعه‌شناسان انقلاب‌اند. افزون بر این، شعارهای هر انقلاب می‌توانند زوایای مهم دیگری از فرایند انقلابی، مانند شناخت انواع گروه‌های درگیر در انقلاب و دوستان و دشمنان واقعی و فکری انقلاب را روشن سازند.

شعارها در انقلاب اسلامی بر دو نوع گفتاری و نوشتاری شامل دیوارنوشته‌ها، پوسترها یا پارچه‌نویسی، قابل تقسیم‌اند. شعارهای نوشتاری به دلیل نافذبودن و واداشتن افراد به تفکر و قدرت بسیج‌کنندگی، از اهمیت خاصی برخوردارند. برخی از مهم‌ترین دیوارنوشته‌ها عبارت‌اند از: «الله اکبر، خمینی رهبر»، «خدا، قرآن، خمینی»، «مرگ بر شاه»، «درود بر خمینی بت‌شکن»، «درود بر نیروی هوایی»، «تنها ره سعادت، ایمان جهاد شهادت»، «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» در کنار شعارها، شعرهای بسیاری نیز به مناسبت‌های مختلف مانند ورود امام خمینی و پیروزی انقلاب، سروده شده و به چاپ رسیده‌اند.( شعر انقلاب؛ بهاری به نام عشق).

امام خمینی ضمن تفسیر شعارهای مردم در دوران مبارزه و پس از آن، برای برخی از شعارها ویژگی‌هایی به کار برده‌است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: آگاهانه، دینی و اسلامی و سیاسی. به باور ایشان شعار ضد شاهی و ضد سلطنتِ مردم ایران در دوران مبارزه، مصداقی از شعار اسلامی آگاهانه بود؛ چنان‌که شعارهای مردم با اهدافاسلامی و قرآنی، شعار دینی محسوب می‌شوند و شعار «نه شرقی، نه غربی» که ترسیم‌کننده سیاست واقعی عدم تعهد کشور اسلامی است، مصداق بارز شعار سیاسی و چراغ راه ملت و دولت جمهوری اسلامی در عرصه سیاست خارجی است. این شعار که ریشه در باورهای دینی و اسلامی مردم دارد و رویگردانی از آن، پشت‌ کردن به اسلام است، از شعارهای همیشگی و اصولی انقلاب اسلامی است که معیار ملت و دولت در روابط با دیگر کشورها خواهد بود. ایشان همچنین به دیگر کشورهای اسلامی توصیه می‌کرد تا به الزامات عملی این شعار متعهد باشند و از آن بازنگردند

امام خمینی در مقابل، شعارها و ادعاهای رژیم پهلوی دربارهٔ رعایت حرمت اسلام، شعار دربارهٔ پیشرفت و ترقی ملت و دستیابی به آزادی یا شعار سران کمونیسم و نظام سرمایه‌داری در حمایت از اقشار فرودست را مصداق بارز شعارهای فریبکارانه و ریاکارانه می‌شمرد.

بنیادها و اهدافانقلاب اسلامی در شعار

برخی از شعارهای انقلاب اسلامی، بیان‌کننده بنیادهای انقلاب اسلامی بودند و بعضی دیگر به تبیین دیگر اهداف انقلاب می‌پرداختند..

مفاهیم بنیادی انقلاب

بخش مهمی از شعارهای دوران انقلاب، به موضوعاتی چون رهبری، وحدت و برقراری حکومت با محوریت اسلام که از بنیادهای اساسی انقلاب اسلامی ایران بودند، اختصاص داشت:

رهبری

نقش بی‌بدیل امام خمینی در رهبری انقلاب اسلامی، یکی از محورهای شعارهای انقلاب بوده‌است. برخی از مهم‌ترین شعارهایی که حول محور رهبری انقلاب رواج یافت، عبارت بودند از: «الله اکبر، خمینی رهبر»، «ارتش ما حسینیه، رهبر ما خمینیه»، «این است شعار ملی، خدا قرآن خمینی» و «خدایا خدایا تا انقلاب مهدی خمینی را نگهدار، از عمر ما بکاه و بر عمر رهبر افزا»..

وحدت

حفظ وحدت و همدلی میان عناصر فعال در انقلاب، از عوامل مهم پیروزی هر جنبش سیاسی است و یکی از ویژگی‌های بارز انقلاب اسلامی ایران نیز وحدت همه گروه‌های انقلابی بود که به‌ویژه با تأکیدهای فراوان امام خمینی بر این مسئله، دعوت به وحدت در شعارهای مردمی هم تجلی یافت. برخی از این شعارها عبارت بودند از: «اتحاد پیروز است، ارتجاع نابود است»، «روحانی، دانشجو، محصل، پیوندتان مبارک»، «ارتش برادر ماست، حامی ملت ماست»، «پیروزی انقلاب، با اتحاد و وحدت» و «تفرقه، تفرقهسلاح دشمن ماست». امام خمینی که معتقد بود پیروزی بدون شعار وحدت‌بخش اسلام ممکن نیست، رمز پیروزی نهضت را در وحدت کلمه بر اسلام و علت شکست را تفرقه و شعارهای غیر الهی می‌دانست. ایشان با تأکید بر اهمیت وحدت مردم بر شعار نفی سلطنت و طرد سلطه ناشی از آنکه نیرویی قدرتمند در برابر قدرت‌های بزرگ بود، تنها نصرت و یاری حق‌تعالی را موجب این هماهنگی و وحدت دانست و با اشاره به اراده و مشیت الهی در این امر، دربارهٔ غفلت و ابتلا به غرور هشدار داد.

جمهوری اسلامی

امام خمینی حکومت اسلامی را حکومتی صددرصد متکی به آرای مردم می‌دانست که باید موازین و قواعد اسلامی در همه زمینه‌ها در آن رعایت شود و همه آحاد جامعه حق انتقاد از بالاترین مقام حکومتی را داشته باشند. در شعارهای انقلاب اسلامی هم، پیوند با جمهوریت کاملاً دیده می‌شد و انقلابیان تلاش می‌کردند آرمان‌ها و اهداف خود را که مظهر پیوند میان فرهنگ سیاسی جامعه و قالب حکومتی جمهوری بود، در چارچوب هنری و موزونِ شعار مطرح کنند. ازجمله این شعارها، می‌توان به این موارد اشاره کرد: «به گفته خمینی، نظام شاهنشاهی نابود باید گردد؛ جمهوری اسلامی ایجاد باید گردد»، «جمهوری اسلامی آری، حکومت خودکامان هرگز»، «نظام شاهنشاهی، سرچشمه فساد است، جمهوری اسلامی مظهر عدل و داد است» و «زندانی سیاسی آزاد باید گردد، حکومت اسلامی ایجاد باید گردد»..

اهداف انقلاب

هر انقلابی اهدافی را دنبال می‌کند و از مهم‌ترین اهداف انقلاب اسلامی ایران نیز استقلال، آزادی و برقراری عدالت بود..

استقلال

با توجه به ماهیت وابسته رژیم پهلوی و تأکید فراوان امام خمینی بر موضوع استقلال، به‌ویژه تأکید ایشان بر متمرکز بودن شعار مردم بر استقلال کشور و قطع دست بیگانگان شرق و غرب و کارگزاران خائن آنان که در رأس آنان محمدرضا پهلوی بود، بخش قابل توجهی از شعارهای انقلاب اسلامی با انتقاد از وابستگی حکومت پهلوی و اختیارات وسیع بیگانگان در تصمیمات داخلی کشور، درخواست قطع این دخالت‌ها را داشت. برخی از شعارهای مردم عبارت بودند از: «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی»، «این کارتر بیگانه، از خاور میانه، اخراج باید گردد»، «بختیار، بختیار، نوکر بی‌اختیار» و «مزدور آمریکایی اخراج باید گردد»..

آزادی

امام خمینی ضمن تأیید شعار آزادی مردم و موافقت اسلام با آزادی واقعی، آزادی را از حقوق ابتدایی و نخستین هر انسانی دانسته و معتقد است زندگی بدون آزادی، ارزشی ندارد. بر همین اساس بسیاری از شعارهای انقلاب اسلامی نیز حول محور آزادی بود. معنای آزادی در شعارهای انقلاب اسلامی، رهایی از سلطنت استبدادی پهلوی و رسیدن به حق حاکمیت بر سرنوشت خویش بود: «آزادی، آزادی، این است شعار ملی»، «ای جنبش آزادگی، برکن اساس بندگی»، «این طلوعآزادی است، جای شهدا خالی است»، «در بهار آزادی، جای شهدا خالی، راه شهدا باقی» و «آزادی فرهنگ ماست، خاموش‌ماندن ننگ ماست»..

عدالت

یکی از خواسته‌های مردم در انقلاب اسلامی، توزیع عادلانه ثروت ملی در میان مردم بود؛ بنابراین در شعارهای خود به شکل‌های مختلف، نفرت خود را از غارت بیت‌المال و چپاول اقتصادی و در مقابل، حمایت خود را از طبقه محروم جامعه اعلام می‌کردند، مانند «استثمار نابود است، زحمتکش پیروز است» و «کارگر، برزگر، مستضعف رنجبر، اسلام یاور توست»..

شعارهای پیش از پیروزی انقلاب

شعارهای انقلاب اسلامی را به لحاظ زمانی می‌توان به پیش از پیروزی و پس از آن تقسیم کرد. شعارهای پیش از پیروزی به دلیل کوتاهی، موزون‌ بودن، سادگی و طنزگونگی و داشتن بار مذهبی، به‌سرعت در ذهن‌ها جای می‌گرفتند و با تکرار منتشر می‌شدند. این شعارها از آغاز اوج‌گیری انقلاب و حتی پیش از آن، در تجمعات قانونی، از طریق بیانیه‌های رسمی یا حتی در رسانه‌های گروهی مطرح می‌شدند و خواستار اصلاحات و تغییرات جزئی در نظام سیاسی حاکم بودند، مانند «عاملین استعمار، باید شوند برکنار» و «صدا و سیمای ما آزاد باید گردد، سانسورچی طوماری اخراج باید گردد». شعارها همچنین در زمان‌های مختلف انقلاب، به مناسبت وقوع حوادث گوناگون مانند ۱۵ خرداد، تبعید امام خمینی، ۱۹ دی ۱۳۵۶، ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، ۱۳ آبان ۱۳۵۷، تشکیل شورای انقلاب، فرار شاه و بازگشت امام خمینی، سروده می‌شدند و بر چگونگی مبارزه تا پیروزی و انسجام و تقویت پایگاه و جایگاه رهبری تأکید می‌کردند.

برخی از این شعارها عبارت‌اند از: «خمینی بت‌شکن، رهبر دور از وطن»، «هفده شهریور، قیام ملت ماست، یاد شهیدان ما، در رگ و در جان ماست»، «هفده شهریور چشمه انقلاب است»، «با سرود لا اله الا الله، می‌رویم به راه پاک روح‌الله»، «شهادت سرود انقلاب است»، «جنایت پهلوی به اوج خود رسیده، جوانان وطن را به خاک و خون کشیده»، «سیزده آبان، روز ننگ دیگری برای تو»، «این است شعار ملت، دانشجو شهادتت مبارک»، «اعتصاب، اعتصاب، مدرسه انقلاب»، «برای حفظ قرآن، ارتش تو کودتا کن»، «به دستور خمینی نهضت ادامه دارد» و «دیو چو بیرون رود فرشته درآید».

بخشی از این شعارها هم‌زمان با اوج گرفتن انقلاب اسلامی رواج یافتند و نخست با ماهیت سلبی خود خواهان نابودی رژیم سیاسی حاکم بودند، همچون شعار «نصرٌ مِنَ الله و فتحٌ قریب، مرگ بر این سلطنت پرفریب»، «مسلمان بیدار است، از سلطنت بیزار است» و «شاه بیا حیا کن، سلطنت را رها کن» و در روزهای آخر پیروزی انقلاب، با ماهیت ایجابی خود، بر استقرار یک نظام سیاسی مطلوب تأکید می‌ورزیدند: «شورای انقلابی ایجاد باید گردد، جمهوری اسلامی ایجاد باید گردد»، «رژیم شاهنشاهی سرمنشأ فساد است، جمهوری اسلامی مرکز عدل و داد است»، «یک قانون، یک دولت، اما به رأی ملت»، «بازرگان مورد تأیید ماست، خمینی امام و رهبر ماست» و «بازرگان مجری قرآن، نخست‌وزیر ایران».

افزون بر شعارهای انقلابیان مسلمان، گروهی از شعارها هم از سوی برخی گروه‌های چپ یا به‌صورت محدود از سوی عوامل رژیم پهلوی مطرح می‌شد. بعضی از شعارها و دیوارنوشته‌های گروه‌های چپ‌گرا چنین بود: «کارگر، کارگر، برزگر دست‌هایت پینه بسته، فدایی فدایی زنجیر تو شکسته»، «درود، درود، درود بر دهقان»، «نان، مسکن، آزادی»، «کمونیست پیروز خواهد شد»، «سلام بر مجاهد، درود بر فدایی» و «پیروز باد جنگ مسلحانه توده‌ای». شعارهایی که عاملان رژیم پهلوی مطرح می‌کردند نیز چنین بودند: «جاوید شاه» یا «بختیار، بختیار، سنگرت را نگهدار».

در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی ادعاهای شعارگونه برخی مقامات رژیم پهلوی، مانند «انتخابات آزاد» و «عمل به قانون اساسی» را خیانت به اسلام و کشور می‌دانست و با تعبیر آن به کشتن افعی و پروراندن فرزند آن، این شعارها و «نغمه‌های شیطانی» را تلاش برای حفظ محمدرضا پهلوی و تداوم بساط غارتگری و سوء استفاده از ملت ایران می‌شمرد؛ چنان‌که شعارهای در حمایت از کمونیسم، چین و شوروی را نیز نادرست و مورد سوء استفاده حکومت پهلوی ارزیابی می‌کرد و به جوانان توصیه می‌کرد فریب این مکتب‌های کاذب را نخورند و به شعار توحید و اسلام بازگردند. ایشان حتی دربارهٔ شعار «می‌کشیم، می‌کشیم دشمن خونخوار تو» که مردم خطاب به ایشان سر می‌دادند، این تذکر را داد که محمدرضا پهلوی تنها دشمن خونخوار ایشان نیست؛ بلکه او و پدرش پنجاه سال است که دشمن خونخوار ملت، استقلال و فرهنگ و اقتصاد کشور، آزادی مردم و دشمن همه قشرهای ملت است.

از سوی دیگر، امام خمینی در طول نهضت اسلامی مردم ایران علیه رژیم پهلوی، با توجهِ خاص به شعارهای مردم، بر برخی از این شعارها تأکید ویژه داشت؛ چنان‌که در جریان تظاهرات مردم یزد (بزرگداشت چهلم شهدای تبریز) در ۹/۲/۱۳۵۷ با وصف شعار «مرگ بر شاه» به شعار متداول مردم، آن را موجب خشم شدید محمدرضا پهلوی دانست. همچنین در پیام ۱۵/۵/۱۳۵۷ به مردم اصفهان، شعار «مرگ بر شاه» را شعاری ملی و همگانی که تا برچیده‌شدن سلسله پهلوی ادامه دارد، شمرد. ایشان که بر ملی‌بودن این شعار تأکید داشت، با رد اتهام مارکسیست یا خارجی‌ بودن کسانی که شعار «مرگ بر شاه» را سر می‌دهند، ماهیت این شعار را دینی و برگرفته از اسلام می‌دانست و همواره بر شعارهایی که شخص محمدرضا پهلوی، حامیان وی و جنایت‌های آنان را هدف قرار دهد تأکید می‌کرد. از نظر ایشان شعار «مرگ بر این سلطنت پهلوی» که بی‌واهمه از رژیم مسلح پهلوی، سر داده می‌شد، نمادی از تحول روحی و درونی مردم ایران بود و بانگ «الله اکبر» و «لا اله الا الله» ملت ایران، با دست خالی و ایمان قلبی، محاسبات طبیعی و مادی را برهم زد و نشان داد که پیروزی با دست خالی محال نیست.

شعارهای پس از پیروزی

پس از پیروزی هر انقلابی، دوره جدیدی آغاز می‌شود که تا استقرار نظام سیاسی ادامه می‌یابد. از ویژگی‌های مهم این دوره، بروز اختلاف نظر میان گروه‌های سیاسی درگیر در جریان انقلاب بود که شعارهای قابل توجهی را نیز با موضوعاتی چون گروه‌ها و ایدئولوژی‌های سیاسی، رابطه حکومت با مردم و وضعیت آزادی‌های سیاسی پس از انقلاب در پی داشت. شعارهایی چون «روزنامه بنی‌صدر ایجاد باید گردد، کیهان و آیندگان نابود باید گردد»، «تحریم کنِ رفراندوم، دشمن منفور ماست، پیرو خط امام رئیس‌ جمهور ماست»، «تحصن و اعتصاب، تضعیف رهبر ماست، تضعیف رهبر ما توطئه امریکاست»، «تصفیه ادارات انجام باید گردد، منافق ضد خلق نابود باید گردد»؛ یا شعارهایی مانند «قانون اساسی خبرگان زنجیری است به پای زحمتکشان»، «قانون اساسی یک کلک سیاسی» و «مرگ بر سانسورچی» برخاسته از برخی گروه‌ها و جریان‌ها یا در برابر آنان پدید آمده‌است.

امام خمینی از همان روزهای آغازین پیروزی نهضت، ملت را به هوشیاری در برابر برخی شعارهای فریبنده گروه‌های سیاسی فراخواند و دربارهٔ کسانی که با الفاظ آزادی‌خواهانه به دنبال ایجاد خفقان و بازکردن دست بیگانگان بودند، هشدار داد. ایشان همچنین شعارهای گاه و بیگاه در «زنده باد» و «مرده باد» را مانعی برای آرامش و آغاز دوران سازندگی و ساماندهی امور می‌دانست و ضمن درخواست از گروه‌های سیاسی برای دست‌ برداشتن از طرح شعارهای اختلاف‌انگیز، مردم را به مقابله با شعارهای باطل و تفرقه‌افکن در جامعه دعوت می‌کرد.

در نخستین ماه‌های پیروزی انقلاب اسلامی و در مرحله‌ای که موضوع انتخاب و نام‌گذاری نوع نظام سیاسی ایران، به اختلاف نظر میان گروه‌های سیاسی موجود و بحث دربارهٔ ترکیب عبارت «جمهوری اسلامی»، «جمهوری دموکراتیک خلق» یا «جمهوری دموکراتیک اسلامی» منجر شد، امام خمینی با اشاره به خواست مردم در دوران مبارزه، بر لزوم جمهوری اسلامی تأکید و شعارهایی چون جمهوری دموکراتیک را انحرافی و خیانت به ملت شمرد. ایشان همچنین با مقایسه شعار و رفتار سازمان چریک‌های فدایی خلق و سازمان مجاهدین خلق، شعار آنان در طرفداری از خلق و اسلام را در تضاد با عملکرد این سازمان (آتش‌زدن خرمن‌ها، بمب‌گذاری، جنگ مسلحانه خیابانی، دزدی و جمع‌آوری اسلحه و نیز وابستگی به قدرت‌های شیطانی) شمرد.

از سوی دیگر، هر انقلابی در متن نظام بین‌المللی و شرایط و نیروهای خاص موجود در آن اتفاق می‌افتد و واکنش‌هایی به روابط موجود در این نظام دارد که این روابط در قالب شعارهای انقلابی نیز نمود پیدا می‌کند؛ شعارهایی نظیر: «جمهوری اسلامی یاور زحمتکشان»، «فلسطین فلسطین متحد تو هستیم، آمریکا اسرائیل ما دشمن تو هستیم»، «افغانستان پیروز است، شوروی نابود است»، «صهیونیزم و آمریکا، دشمن مستضعفان»، «فهد و بگین و صدام، سه دشمنان اسلام»، «نهضت‌های جهانی مقدمتان مبارک، مستضعفین دنیا پیوندتان مبارک» و «فلسطین فیلیپین اریتره آزاد باید گردد، اسرائیل صهیونیزم نابود باید گردد». امام خمینی که شعار «مرگ بر آمریکا» را تنها متوجه دولت آمریکا و علت آن را هم، عملکرد و رفتار ضد انسانی این دولت با ملت و دولت اسلامی ایران از طریق محاصره اقتصادی و دخالت نظامی می‌دانست، با ابراز تأسف از نگرانی سران کشورهای اسلامی از شنیدن شعار «مرگ بر اسرائیل» و «مرگ بر آمریکا»، آنان را به بازنگری در روابط خود با قدرت‌های استکباری دعوت می‌کرد.

امام خمینی همچنین در دوران جنگ تحمیلی هشت‌ساله، شعار «جنگ جنگ تا پیروزی» را به معنای آغوش باز ملت وفادار ایران برای شهادت در راه خدا شمرد و در پاسخ به کسانی که منکر وجود چنین شعاری در اسلام و قرآن بودند، با اشاره به آیه ﴿قَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ﴾، تأکید کرد خداوند از جنگ تا رفع فتنه در عالم، سخن گفته‌است و ملت ایران نیز تا جایی که قدرت دارد، به نبرد خود برای رفع فتنه صدام حسین از عالم ادامه می‌دهد. از نظر ایشان اگرچه انقلاب ازجمله از طریق شعار به پیروزی رسیده‌است، تداوم و تثبیت آن منوط به ورود به مرحله عمل و تلاش است.

ایشان در ارزیابی انقلاب اسلامی و عملکرد مردم ایران، بر این باور بود که ملت ایران از مرحله شعار به شعور وارد شده‌است؛ چنان‌که شعار شهادت و عشق به لقاءاللَّه را که آرزوی عارفان و رهروان راه خداست، در جبهه‌های دفاع از اسلام، به عمل تبدیل کرده‌است. برخی از شعارهای این دوره عبارت بودند از: «سپاه پاسداران گل‌های انقلاب‌اند، برای حفظ اسلام آماده جهادند» و «ما همه سرباز توییم خمینی، گوش به فرمان توییم خمینی»..

شعارهای مشترک

برخی شعارها با توجه به آرمان‌های انقلاب اسلامی، جایگاه و عملکرد انقلاب در نظام بین‌الملل و شخصیت‌های انقلابی، در دو مرحله پیش از پیروزی و پس از پیروزی انقلاب مطرح شده‌اند. شعارهایی مانند: «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی»، «نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی»، «مرگ بر آمریکا»، «مرگ بر شوروی»، «مرگ بر اسرائیل»، «درود بر خمینی»، «درود بر شهیدان، سلام بر خمینی»، «منتظری حمایتت می‌کنیم»، «طالقانی حامی آزادگان»، «بهشتی بهشتی تو نور چشم مایی»، «وای اگر خمینی حکم جهادم دهد»، «نهضت ما حسینی است، رهبر ما خمینی است»، «تا انقلاب مهدی نهضت ادامه دارد» و «درود بر شهیدان»..

منابع

1. مهرابی کوشکی و قوامی، دانشنامه امام خمینی ج۶