حمزة بن عبدالمطلب در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حمزة بن عبدالمطلب است. حمزة بن عبدالمطلب از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حمزة بن عبدالمطلب در قرآن - حمزة بن عبدالمطلب در تاریخ اسلامی - حمزة بن عبدالمطلب در نهج البلاغه - حمزة بن عبدالمطلب در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

حمزة بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف فرزند عبدالمطلب و عموی پیامبر (ص) و امیرمؤمنان علی (ع) و کنیه‌اش ابویعلی و ابوعماره است. وی در سال سوم بعثت به دین اسلام مشرف شد و اسلام او بر شوکت و عظمت پیامبر (ص) و مسلمانان افزود و به همین جهت از طرف پروردگار لقب اسدالله و اسد رسوله یعنی شیر خدا و رسول خدا به او عطا شد. حمزه در وقایع قبل از هجرت مانند بیعت عقبه و جنگ‌های بعد از هجرت مانند جنگ بدر و جنگ اُحد شرکت کرده و دلاوری‌های فراوانی داشت و سرانجام در جنگ احد به دست وحشی غلام هند جگرخوار به شهادت رسید.

نسب

حمزة بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف فرزند عبدالمطلب و عموی پیامبر (ص) و امیرمؤمنان علی (ع) است و مادر او هاله دختر وهیب بن عبدمناف و دختر عموی آمنه بنت وهب مادر رسول خدا (ص) است. کنیه‌اش ابویعلی است و پس از مهاجرت به مدینه به ابوعماره شهرت یافت. سال تولد او را سال ۲ یا ۴ قبل از عام‌الفیل نوشته‌اند، از این رو اختلاف سنی او با پیامبر بین ۲ تا ۴ سال است. چون حمزه از ثویبه کنیز ابولهب شیر خورده و پیامبر (ص) هم از این زن شیر خورده، برادر رضاعی او محسوب می‌شود؛ به همین دلیل وقتی ازدواج دختر حمزه را به حضرت پیشنهاد کردند، فرمود: او دختر برادر رضاعی من است.

حمزه در جوانی همراه با پیامبر اکرم (ص) در پیمان حلف‌الفضول شرکت داشت. همچنین از او در همراهی با ابوطالب و پیامبر در خواستگاری از خدیجه نام برده‌اند. حمزه، زمانی که روزگار بر ابوطالب تنگ آمده بود، سرپرستی جعفر را بر عهده گرفت. وی در دوران جاهلیّت ریاست یافت و به جایگاهی رسید که با او پیمان می‌بستند. حمزه در آغاز رسالت پیامبر، گرچه هنوز مسلمان نشده بود، اما مانند برادرش ابوطالب به حمایت از پیامبر اکرم در برابر مشرکان برخاست و در مواردی به تلافی آزار مشرکان پرداخت.

ازدواج و فرزندان

وی سه بار ازدواج کرد. در ازدواج با سلمی دختر عمیس، باجناق جعفر بن ابی طالب شد و دخترش امامه از این همسر است که پس از شهادتش و بازگشت جعفر از حبشه تحت تکفل جعفر قرار گرفت. یعلی و عامر پسران حمزه از زنی اوسی و عماره پسر دیگرش از مادری از خزرج بود. پسری دیگر به نام بکر هم برایش یاد کرده‌اند. عامر در کودکی درگذشت و امامه را رسول خدا (ص) به پاس خدمات ابوسلمه به عقد ازدواج سلمة بن ابی سلمه درآورد؛ ولی پیش از زفاف، سلمه درگذشت. یعلی بن حمزه ۵ پسر به نام‌های عماره، فضل، زبیر، عقیل و محمد داشت؛ لکن همگی در کودکی درگذشتند و برای حمزه فرزند و عقبی نماند. محدثان، تنها دو حدیث از حمزه ثبت کرده‌اند.

اسلام حمزه

درباره تاریخ گرایش حمزه به اسلام اختلاف نظر زیاد است، در حالی که برخی روایات از اسلام عموی پیامبر (ص) در سال دوم بعثت سخن می‌گوید: کسانی بر آنند که حمزه پس از ورود پیامبر (ص) به خانه ارقم مسلمان شد.

چنان که می‌گویند: ورود پیامبر (ص) به خانه ارقم در اواخر سال سوم بود. حسب روایت دیگری گفته‌اند: حمزه سه روز پیش از عمر اسلام آورد.

گویند: عمر در سال ششم پس از خروج پیامبر (ص) از خانه ارقم مسلمان شد. این هم تناقض دارد؛ زیرا پیامبر (ص) در اواخر سال سوم بعثت و فقط برای یک ماه وارد خانه ارقم شد. خواهیم دید که عمر سال‌ها پس از حمزه مسلمان شد.

ابن هشام و برخی دیگر، اسلام حمزه را پس از هجرت به حبشه یعنی حوالی سال شش مبعث می‌دانند، ما نیز همین نظر را ترجیح می‌دهیم؛ زیرا چنان که مقدسی می‌گوید، وقتی حمزه مسلمان شد، پیامبر (ص) و مسلمانان با آمدن او عزّت گرفتند. این کار بر مشرکان سخت آمد و مجبور شدند، تغییر روش دهند. از این‌رو به جای انزوای پیامبر (ص) به سرزنش روی آوردند و کوشیدند او را با مال و ثروت به سوی خود، جلب کنند. چنان که همسری دختران قریش را نیز به او پیشنهاد کردند.

آن چنان که از سیره ابن هشام به دست می‌آید، این پیشنهادها پس از هجرت به حبشه بود. حمزه پس از علنی شدن دعوت و مذاکرات قریش با ابو طالب مسلمان شد. هنگامی که شیوه دشمنی و آزار و اذیّت را برای برخورد با پیامبر (ص) در پیش گرفتند.

به هر حال اسلام حمزه، تحوّل جدیدی بود که در محاسبات قریش در نیامده بود. او با ورود خود به اسلام معیارها را به کلّی دگرگون ساخت، بازوی قریش را از کار انداخت، بر وحشت آنها افزود و طغیان و سرکشی آنان را فروخواباند.

داستان اسلام آوردن حضرت حمزه را چنین نقل کرده‌اند: روزی ابوجهل در نزدیکی صفا به پیامبر (ص) برخورد و تا توانست ایشان را اذیت کرد و ناسزا گفت و عیب‌جویی کرد، کنیز عبدالله جدعان از میان اطاقی در بالای صفا همه این احوال را مشاهده کرد، موقعی که ابوجهل از اذیت پیامبر (ص) دست کشید به مسجد رفت و پیامبر (ص) هم به راه خود رفت.

هنوز جمعیت تماشاچیان متفرق نشده بودند که حمزه از شکارگاه برگشت، از علت اجتماع پرسید؟ کنیز عبدالله داستان را برایش شرح داد. حمزه گفت: ابوجهل کجاست؟ گفتند: در مسجد است؛ حمزه به مسجد رفت و با کمان چنان بر سرش کوبید که شکاف بزرگی برداشت، او را به زمین کشید و زیر پا نهاد، ولی مردم میان‌جیگری نموده و او را از دست حمزه نجات دادند.

چون حمزه در جاهلیت هم به پشتیبانی ستمدیدگان معروف بود، این عمل او را به همان حساب گرفتند، منتهی چون مشرک بود خواستند با تحریک احساساتش علیه دین اسلام او را خاموش کنند، لذا گفتند: ابویعلی مگر مسلمانی گرفته و از دین اجدادی خود دست کشیده‌ای که چنین داغ شده‌ای؟ با شنیدن این جمله احساسات خویشاوندی حمزه تحریک شد و گفت: آری مسلمان شده‌ام: « أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ»، به خدا از ایمانم دست نمی‌کشم، اگر می‌توانید جلوگیری کنید.

پس از آنکه خشمش فرو نشست و غضبش خاموش شد نزد پیامبر (ص) آمد و اظهار داشت: پسر برادرم آیا آنچه می‌گویی حق است؟ پیامبر (ص) سوره‌ای از قرآن بر او خواند تا کاملاً روشن شد و بر ایمانش ثابت ماند.

پیامبر (ص) از ایمان آوردن حمزه خوشحال و ابوطالب هم مسرور شد و اشعاری در تعریف او سرود که در ضمن حالات ابوطالب درج گردید. امام زین العابدین (ع) فرمودند: "هیچ حمیت و غیرتی وارد بهشت نمی‌شود جز غیرت حمزة بن عبدالمطلب و آن زمانی بود که شکم گوسفند بر روی سر پیامبر (ص) انداختند و او به خاطر پسر برادر خود خشمگین شد".

مسلمان شدن حمزه بر شوکت و عظمت پیامبر (ص) و مسلمانان افزود زیرا به خاطر او کمتر می‌توانستند به حضرت اذیت و آزار برسانند. او پس از حضرت ابوطالب یگانه حامی و پشتیبان رسول خدا (ص) بود. به همین جهت از طرف پروردگار لقب اسدالله و اسد رسوله یعنی شیر خدا و رسول خدا به او عطا شد. در این باره رسول خدا (ص) فرمودند: "جبرئیل نزد من آمد و به من خبر داد که حمزه بین اهالی آسمان‌های هفت‌گانه شیر خدا و رسول خدا نوشته شده است".

عقد اخوت حمزه با زید بن حارثه

در سال دوم هجرت زمانی که پیامبر (ص) میان یاران عقد برادری برقرار فرمود، میان حمزه و زید بن حارثه عقد برادری خواند. هم‌چنین نقل شده زمانی که رسول خدا (ص) به مدینه هجرت کرد همه عقد اخوت‌ها را نقض کرد جزء عقد اخوت و برادری خود با امام علی (ع) و دیگری برادری حمزه با زید بن حارثه که هم‌چنان پا برجا بود. این عقد اخوت به درخواست زید بن حارثه فرزند خوانده رسول خدا (ص) و با موافقت رسول خدا (ص) انجام شد. در جنگ اُحد حمزه، زید بن حارثه را وصی خود قرار داد و به او وصیت کرد.

حمزه و بیعت عقبه

حمزه همواره از پیشقدمان و در صف اول مدافعان پیامبر اسلام (ص) قرار داشته است، چنانکه اولین سریه رسول خدا با سرپرستی حمزة بن عبدالمطلب بوده است و یا آنکه در عقبه یعنی آن شبی که مردم مدینه در منی خدمت رسول خدا (ص) شرفیاب شدند و با او پیمان بستند تا حضرتش به مدینه کوچ کند، مردم مکه که از این اجتماع خبردار شدند همگی با شمشیر به خانه عبدالمطلب که محل انجمن بود هجوم آوردند و فقط امیرمؤمنان علی (ع) و حمزه جلو گردنه پاس می‌دادند که جمعیت قریش رسیدند، حمزه با شمشیر کشیده جلو جمعیت ایستاده و قسم یاد کرد به خدا هر که قدم به این گردنه بگذارد او را با شمشیر قطعه قطعه می‌کنم، مردم که چنین دیدند عقب‌نشینی کرده و برگشتند.

حمزه اولین فرمانده لشکر اسلام

در سال اول هجری در حالی که بیش از هفت ماه از هجرت رسول خدا (ص) نگذشته بود، آن حضرت، حمزه عموی خود را همراه با سی نفر سواره از مهاجرین با پرچمی سفید مأمور حمله به کاروان اقتصادی قریش که از شام به مکه می‌رفت کرد و حمزه با ابوجهل و سیصد نفر از همراهانش مواجه شد ولی براثر میانجیگری مجدی بن عمرو جهنی جنگی در نگرفت. این اولین لشکری بود که رسول خدا (ص) در مدینه به مأموریت فرستاد.

در غزوه ابواء که اولین غزوه‌ای بود که رسول خدا (ص) در آن شرکت می‌کرد پرچم رسول خدا (ص) سفید و در دست حمزه قرار داشت. هم‌چنین نقل شده است در غزوه عشیره یا ذوالعشیره که ۱۶ ماه بعد از هجرت رسول خدا (ص) به مدینه واقع شد؛ پرچم سفید آن به دست حمزه عموی پیامبر (ص) بود.

حمزه در جنگ بدر

در جنگ بدر هم پس از شروع جنگ فرزندان عبدالمطلب که حمزه از آنان بود پیشقدم شدند و آنچه از مرحوم مفید در ارشاد نقل شده چنین است: صبح روز بدر قریش لشکر خود را صف‌آرایی کردند که عتبة بن ربیعه و برادرش شیبه و پسرش ولید در پیش روی لشکر قرار داشتند، عتبه پیامبر را صدا زد یا محمد، هم‌شأن ما را بفرست، سه نفر از انصار داوطلبانه به میدان رفتند، وقتی که از نامشان پرسیدند و ایشان را شناختند، گفتند: شما هم شأن ما نیستید و ما جز با پسر عموهایمان از قریش با کس دیگری نمی‌جنگیم.

پیامبر (ص) هم که دوست نداشت انصار ابتدا به میدان بروند دستور بازگشت داد و سپس فرمود: علی برخیز، حمزه بپا خیز، عبیده تو هم حرکت کن، امیرمؤمنان و عمویش حمزه و پسر عمویش عبیده پسر حارث بن عبدالمطلب به میدان رفتند، عتبه گفت: هان اینها هم شأنی بزرگوارند.

امیرمؤمنان علی (ع) با ولید بن عتبه روبه‌رو شد (این دو نفر از نظر سن از همه کوچکتر بودند) ولی همین که دوبار شمشیر رد و بدل شد علی دست چپ ولید را انداخت و با ضربت دیگری او را کشت.

حمزه با عتبه جنگید و او را کشت، عبیده با شیبه که از همه بزرگتر بودند هم‌نبرد شدند، ولی عبیده شکست خورد و پایش با شمشیر شیبه قطع شد، اما قبل از آنکه شیبه فرصتی بیابد تا او را شهید کند، علی (ع) و حمزه به کمک وی شتافتند و شیبه را هم کشتند.

حمزه در جنگ‌ها با پر شترمرغی که در بالای سر قرار می‌داد شناخته می‌شد. در بدر با دو شمشیر در مقابل رسول خدا (ص) جنگید، بسیاری از اسیران بدر می‌پرسیدند آنکه بالای سر خود با پر علامت نهاده کیست؟ گفته می‌شد حمزه است، می‌گفتند او ما را اسیر نمود.

حمزه و نزول آیه

مقالهٔ اصلی: حمزة بن عبدالمطلب در قرآن

نقل شده است آیه شریفه ﴿هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الْحَمِيمُ﴾ در شأن ۶ نفری از مؤمنین و کفار که روز بدر با هم جنگیدند نازل شده است که آن شش نفر عبارت‌اند از حمزه عموی پیامبر که عتبه بن ربیعه را کشت و امام علی (ع) که ولید بن عتبه را کشت و عبیدة بن الحارث که با شیبة بن ربیعه به جنگ پرداخت که این خصمان دشمنانی که اختصموا فی ربهم درباره خدایشان با یکدیگر می‌جنگند این ۶ نفر از مصادیق آن هستند.

حمزه و کشتن طُعَیمه

یکی از کارهای حساس حضرت حمزه در روز بدر کشتن طعیمه پسر عدی است که از شجاعان روزگار بود. واقدی نقل کرده که علی (ع) فرمود: در جنگ بدر هنگامی که آفتاب بالا آمد همان موقعی که دو لشکر با هم آمیخته و مشغول جنگ بودند و هیچ کس دیگری را نمی‌شناخت، من در تعقیب یکی از مشرکین تاختم تا در جلو تل ریگی مشاهده کردم که سعد بن خیثمه با یکی از مشرکان مشغول جنگ است تا آنکه سعد به دست آن مرد کافر کشته شد؛ آن مرد در حالی که غرق در آهن بود و جز دو چشم جای دیگری از او دیده نمی‌شد مرا دید و شناخت، صدا زد پسر ابوطالب به میدان من بیا!

چون من در پایین تل قرار داشتم و از طرفی قد من کوتاه‌تر بود نخواستم او در بالا قرار گرفته باشد پس به عقب برگشتم تا در جای همواری بایستم، صدا زد فرار می‌کنی! گفتم: آری شبیه به فرار؛ چون نزدیک من رسید شمشیری حواله من نمود، با سپر رد کردم ولی آنقدر ضربه‌اش قوی بود که در سپر من اثر گذاشت، شمشیری به گردنش فرود آوردم که گمان کردم کار او را می‌سازد ولی چون زره‌پوش بر تن داشت در او اثر نکرد.

ناگاه برق شمشیری از پشت سرم احساس کردم، سر را فرود آوردم دیدم کاسه سر این مرد مشرک با کلاه خودش جدا شده، آنگاه سوار آواز داد یا علی بگیر او را که من فرزند عبدالمطلبم، نگاه کردم دیدم حمزه سیدالشهداست و آن مرد مقتول طعیمه پسر عدی است که از شجاعان روزگار بود.

حمزه در جنگ اُحد

مسلمانان مخصوصاً حمزه و امیرمؤمنان علی (ع) در روز جنگ اُحد چنان مردانه جنگیدند که مشرکان مکه مجبور به فرار شده و چنان فراری شدند که سران لشکر قریش به هیچ قیمتی نمی‌توانستند آنها را برگردانند تا آنکه هند زن ابوسفیان و عده دیگری از زنان مشغول آوازه‌خوانی شدند و با تصنیف‌هایی تحریک‌آمیز عده‌ای را برگردانند. تا جایی که هند به هر یک از افرادی که به این حرف‌ها و سرودها و توهین‌ها گوش نداده و به فرار خود ادامه می‌دادند، یک سرمه‌دان با میل آن می‌داد و می‌گفت: تو مرد نیستی وگرنه فرار نمی‌کردی، پس اکنون به خانه برو و بنشین و مانند زنان سرمه به چشم بکش.

کفار بیش از همه از امیرمؤمنان و حمزه ناراحت بودند، زیرا با آنکه حمزه در روز اُحد روزه‌دار بود، متجاوز از سی نفر را کشت. از این رو هند به وحشی که از بردگان جبیر بن مطعم بود پیشنهاد کرد اگر محمد یا علی و یا حمزه را بکشی هر چه بخواهی انجام می‌شود و حاجتت را برآورده می‌کنم.

وحشی می‌گوید: با خود اندیشیدم و دیدم که به محمد دست نمی‌یابم زیرا یارانش اطرافش را دارند و علی هم در میدان جنگ خیلی حواسش جمع و متوجه همه اطراف و جوانب است، ولی حمزه وقتی که به خشم می‌آید جلو پایش را نمی‌بیند، لذا در کمین وی برآمدم. دیدم جمعیت را مانند گله می‌راند و به هر سو رو می‌کند مردان جنگی از جلوی روی او فرار می‌کنند و هر که با او مصاف می‌دهد کشته می‌شود. درصدد بودم تا وقتی که نزدیک من رسید، حربه پران خود را به حرکت درآورده و به طرف او پرتاب نمودم، خنجر بران به تهیگاهش رسید و از مثانه‌اش خارج شد و حمزه به زمین افتاد، مدتی درنگ نمودم تا وقتی که جان داد. بالای سر او رفتم، شکمش را پاره نموده و جگرش را بیرون آوردم و برای هند بردم؛ هند جگر حمزه را به دندان گرفت تا بجود ولی در دهن او مانند سنگ سخت شد و نتوانست بخورد به زمین افکند (از اینجا هند به “آکلة الأکباد” یعنی جگرخوار معروف گردید). از آنجا هند به سراغ کشته‌های مسلمانان آمد و گوش و دماغ آنان را می‌برید و از آنها برای خود و همراهان گردنبند درست کرده و به گردن می‌انداختند. ولی درباره حمزه از گوش و دماغ تجاوز کرده، حتی آلت مردی او را هم برید و دست و پایش را قطع کرد و مردم را به جنگ بر می‌گرداند و قریش بالای کوه رفتند و ابوسفیان روی کوه فریاد زد: بت هبل بلند مرتبه است پس رسول خدا (ص) به امیرالمؤمنین فرمود به او بگو: خدای یکتا بلند مرتبه‌تر و منزه‌تر است پس ابوسفیان به حضرت علی گفت: ای علی او (بت هبل) بر ما نعمت عطا کرد و حضرت علی فرمود: بلکه خدا بر ما منت نهاد، سپس گفت: ای علی تو را به لات و عزی قسم می‌دهم آیا محمد کشته شد؟ پس حضرت به او فرمود: خدا تو را و لات و عزی را همراه تو نصب کند به خدای یگانه قسم او کشته نشده و صدای تو را می‌شنود ابوسفیان گفت: تو راست می‌گویی خدا ابی قمیئه را لعنت کند که خیال کرد محمد کشته شده است.

زمانی که ابوسفیان بر کشته حمزه عبور کرد سر نیزه خود را در گوشه دهان حمزه فرو کرد و گفت: ای عاق بچش! حلیس که همراه ابوسفیان بود این عمل او را خیلی زشت و جاهلانه دید، صدا زد فرزندان کنانه! ابوسفیان خود را رئیس قریش می‌داند ولی ببینید با پسر عموی خود چه می‌کند؛ ابوسفیان شرمنده شد و گفت لغزشی بود، خواهش می‌کنم به کسی اظهار مکن.

شهادت حمزه را در ۵۹،۵۷ و ۵۴ سالگی دانسته‌اند.

در امالی مرحوم شیخ طوسی نقل شده است که در روز اُحد صدای هاتفی شنیده شد که می‌گفت: لاَ سَيْفَ إِلاَّ ذُو اَلْفَقَارِ وَ لاَ فَتَى إِلاَّ عَلِيٌّ فَإِذَا نَدَبْتُمْ هَالِكاً فَابْكُوا اَلْوَفِيَّ وَ أَخِي اَلْوَفِيُّ شمشیری جز ذوالفقار نیست و جوانمردی جز علی وجود ندارد، هرگاه خواستید بر کشته‌ای گریه کنید، بر وفادار، و برادر وفادار (حمزه برادر ابوطالب) گریه کنید.

آخرین شب حیات حمزه سیدالشهداء

شبی که فردای آن پیکار احد بود، رسول خدا (ص) عموی خود، حمزه را فرا خواند درحالی که امیرالمؤمنین (ع) نیز حضور داشت و فرمود: ای حمزه، ای عموی پیامبر! به زودی به غیبتی (بسیار) دور خواهی رفت، چه می‌گویی اگر بر خدای تبارک و تعالی وارد شوی و از تو درباره شرایع اسلام و شرط‌های ایمان سؤال کند؟ حمزه به گریستن پرداخت و عرض کرد: پدر و مادرم فدایت: راهنمایی‌ام فرما و به من بفرما که چه باید بگویم! پس پیامبر فرمود: ای حمزه، باید مخلصانه شهادت به وحدانیت الهی بدهی و نیز شهادت بدهی که من به حق رسول خدا هستم. حمزه عرض کرد: شهادت می‌دهم!

پیامبر (ص) فرمودند: و شهادت بدهی که بهشت حق است و دوزخ حق است و قیامت بدون شک آمدنی است و صراط و میزان حق است و هرکس ذره‌ای عمل خیر انجام دهد آن را می‌بیند و هرکس ذره‌ای شر و بدی انجام دهد آن را می‌بیند و گروهی در بهشت و گروهی در دوزخ‌اند. باید شهادت بدهی که علی امیرالمؤمنین (ع) است! حمزه عرض کرد: شهادت دادم و اقرار کردم و ایمان آوردم و تصدیق نمودم! پیامبر فرمود: و باید شهادت بدهی که امامان از نسل علی، حسن و حسین‌اند و در ذریه حسین هستند! حمزه عرض کرد: ایمان آوردم و تصدیق کردم! و فرمود: باید شهادت دهی که فاطمه سرور بانوان جهان است! حمزه عرض کرد: آری تصدیق کردم، فرمود: باید شهادت دهی که حمزه سرور شهیدان و شیر خدا و شیر رسول اوست و عموی پیامبر است! باز هم حمزه زار زار گریه کرد تا آنجا که با صورت به زمین افتاد. سپس برخاست و دو چشم رسول خدا را می‌بوسید.

بار دیگر پیامبر فرمود: باید شهادت دهی که برادرت جعفر در بهشت همراه فرشتگان در پرواز است و باید شهادت دهی که محمد و آل محمد برترین آفریدگانند، به سِر و آشکارشان و به ظاهر و باطنشان ایمان بیاوری و بر اساس همین اعتقاد زندگی کنی و بمیری! دوستانشان را دوست بداری و با دشمنانشان دشمن باشی! حمزه عرض کرد: آری ای رسول خدا، خدا را بر این گواه می‌گیرم و تو را، خداوند برای گواه بودن کافی است!.

پیامبر (ص) در کنار کشته حمزه

پس از آنکه آتش جنگ فرو نشست و لشکر مشرکین به طرف مکه فرار کردند، پیامبر حال یک یک از یارانش را می‌پرسید تا آنکه فرمود: از عمویم حمزه چه خبر دارید؟ حارث بن صمه گفت: محل کشته شدن او را می‌دانم، فرمود: برو و از او خبری برای من بیاور؛ حارث تا کنار کشته حمزه آمد، ولی وقتی که دید او را مثله کرده‌اند نتوانست برگردد و گزارش دهد.

پیامبر (ص) که دید برگشتن حارث طولانی شد به علی بن ابی طالب (ع) دستور داد برو ببین حال عمویت چگونه است. علی (ع) نیز وقتی دید نمی‌تواند به پیامبر احوال حمزه را بیان کند او هم برنگشت.

به ناچار پیامبر اکرم (ص) خود به قلتگاه حمزه آمد، همین که مشاهده کرد شکم حمزه را دریده و جگرش را بیرون آورده و گوش و دماغ او را بریده‌اند گریان شد و فرمود: بزرگتر از این مصیبت نخواهم دید و هرگز در جایی درنگ نکرده‌ام که از اینجا بر من سخت‌تر گذشته باشد، خدا تو را رحمت کند که همواره در کارهای خیر کوشا بودی و به صله رحم علاقه داشتی، اگر نبود که خواهرت صفیه ناراحت می‌شد و پس از این، این عمل را مردم پیشه می‌کردند تو را همین طور می‌گذاشتم تا در شکم درندگان و چینه‌دان پرندگان محشور گردی. آنقدر گریست تا از حال رفت، آنگاه فرمود: «اسدالله و اسد رسوله يا كاشف الكربات يا حمزة يا ذاب يا مانع عن وجه رسول الله»؛ اگر بر قریش غالب و بر ایشان دست یابم هفتاد نفر از آنها را در عوض تو گوش و دماغشان را می‌برم، مسلمانان هم گفتند: مشرکان را چنان مثله کنیم که کسی را چنین مثله نکرده باشند.

در تعقیب فرمایشات پیامبر این آیه بر او نازل شد ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ﴾. فرمود: خدایا از انتقام گذشتم و صبر می‌کنم. پیامبر (ص) بردی که بر تن داشت درآورد و بر بدن حمزه پوشانید ولی وقتی که سرش را می‌پوشانید پاهایش زیر آفتاب بود و چون پاهایش را می‌پوشانید سر حمزه بیرون بود، برد را روی سر عمویش افکند و از گیاهان صحرا پاهای وی را پوشانید.

صفیه در کنار کشته برادر

پیامبر (ص) متوجه شد که صفیه خواهر حمزه به طرف جنازه برادر می‌آید، به زبیر فرزندِ صفیه فرمود: برو مادرت را برگردان تا برادر را به این حالت نبیند؛ زبیر پیش رفت و پیام رسول خدا (ص) را به مادر ابلاغ کرد، صفیه گفت: چرا نمی‌گذارید برادرم را ببینم؟ اگر برای آن است که او را مثله کرده‌اند من آن را شنیده‌ام و می‌دانم و این در راه خدا کم است، ما به این پیشامد خشنودیم و صبر می‌کنیم و در نزد خدا به حساب می‌آوریم. آنگاه پیامبر (ص) فرمود: بگذار بیاید، با این وصف پیامبر (ص) دست مبارک را بر قلب صفیه نهاد و دعا فرمود. صفیه که بدن برادر را دید گریان شد، هر وقت صفیه گریه می‌کرد پیامبر (ص) هم گریه می‌کرد.

نماز و دفن حمزه

پس از آنکه مسلمانان از جنگ خلاص شدند و بنا شد بر شهدا نماز بخوانند و دفن کنند، پیامبر اکرم (ص) هفتاد بار بر حمزه نماز خواند، به این ترتیب که اول بر حمزه نماز خواند و سپس هر یک از کشته‌ها را می‌آوردند و در جلو بدن حمزه می‌گذاشتند و پیامبر (ص) بر هر دو نماز می‌خواند، سپس آن جنازه را برمی‌داشتند و جنازه حمزه باقی بود تا دیگری را آورده و در کنارش بگذارند و نماز بخوانند، به این ترتیب هفتاد بار بر حمزه نماز خوانده شد.

ولی در خطبه‌ای که از امیرمؤمنان علی (ع) نقل شده چنین آمده است: پیامبر (ص) بر حمزه هفتاد بار تکیبر گفت در اینجا احتمال داده شده کلمه تکبیر به جای نماز به کار رفته باشد. در وقت دفن، رسول اکرم (ص) دستور داد هر دو یا سه نفر را که باهم الفتی داشته‌اند در یک قبر دفن کنند، روی همین دستور عمرو بن جموح و عبدالله پدر جابر انصاری را جهت انسی که با هم داشتند در یک قبر و حمزه سیدالشهدا و عبدالله بن جحش را چون بسیار دوست بودند و به هم محبت داشتند در یک قبر دفن نمودند و به علاوه حمزه دایی عبدالله بود چون مادر عبدالله امیمه دختر عبدالمطلب بوده است.

جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: گریه ما بر کشتگان اُحد پس از چهل سال یعنی روزی که معاویه چشمه‌ای در سرزمین احد احداث کرد تجدید شد، زیرا موقعی که قبرهایشان شکافته شد بدنشان به حدی‌تر و تازه بود که اعضایشان باز و بسته می‌شد و در موقع شکافتن زمین بیل یکی از کارگران به پای حمزه برخورد کرد و مانند فواره خون جاری شد.

پیامبر (ص) در عزای حمزه

پس از دفن شهدا پیامبر (ص) به مدینه برگشت، به خانه هر یک از انصار عبور می‌کرد صدای گریه و ناله بلند بود، اشکش جاری شد و فرمود: بر همه کشته‌ها می‌گریند جز حمزه که گریه کن ندارد. انصار که این سخن را شنیدند مخصوصاً سعد معاذ و اسید بن حضیر به زنان قبیله سفارش کردند نخست به خانه حمزه یا به خانه پیامبر (ص) رفته و بر حمزه گریه کنند، سپس بر کشتگان خود بگریند. هنگامی که پیامبر (ص) از نماز مغرب برگشت صدای نوحه و شیون زنان از خانه حمزه بلند بود. فرمود: این صدا چیست؟ گفتند: زنان انصار بر حمزه گریه می‌کنند، فرمود: خدا از ایشان و فرزندان انصار خشنود باد، پیامبر (ص) به خانه تشریف برد و چون خسته بود استراحت فرمود. چون ثلثی از شب گذشت برای نماز عشا تشریف بردند، مشاهده فرمود که هنوز زنان به سوگواری حمزه مشغولند به خانه حمزه تشریف برد و فرمود: خدا شما زنان را رحمت کند به خانه‌هایتان برگردید، خوب بامن همدردی نمودید، خدا انصار را بیامرزد که همواره با ما همدردی و برابری نمودند. در طبقات است که الان هم رسم زنان مدینه بر این است که هرگاه مصیبتی بر آنها وارد شود اول بر جنازه حمزه گریه می‌کنند و سپس بر مرده خود می‌گریند.

حمزه افضل شهدا

پیامبر (ص) بعد از شهادت حمزه در جنگ اُحد فرمودند: "برترین شهدا حمزه بن عبد المطلب است".

هم‌چنین اصبغ بن نباته نقل می‌کند روزی که امیرالمؤمنین علی (ع) بصره را فتح می‌کرد سوار بر مرکب رسول خدا (ص) فرمودند: ای مردم آیا شما را از بهترین مردم که خدا روز قیامت جمع کند باخبر کنم؟ پس ابو ایوب انصاری بلند شد و گفت: بله ای امیرالمؤمنین (ع) زیرا که تو اینک حاضری فرصت از دست خواهد رفت. پس حضرت فرمودند: "بهترین خلق خدا در روزی که آنها را جمع می‌کند هفت نفر از فرزندان عبدالمطلب هستند که برتری آنها را جز کافر منکر نمی‌شود و با آنها جز دشمن دشمنی نمی‌کند". سپس عمار بن یاسر بلند شد و گفت ای امیرالمؤمنین برای ما نام ببر تا بشناسیم، حضرت فرمودند: برترین خلق روز قیامت و برترین پیامبران حضرت محمد (ص) است و برترین هر امتی بعد از پیامبرش وصی پیامبرش است آگاه باشید برترین اوصیاء پیامبران وصی محمد (ص) است، آگاه باشید بالاترین مردم بعد از اوصیاء شهدا هستند، آگاه باشید بالاترین شهدا حمزه بن عبدالمطلب و جعفر بن ابی طالب هستند که برای جعفر دو بال رنگ شده از خونش است که با آن در بهشت پرواز می‌کند و شرف پیامبر و دو سبط پیامبر حسن و حسین و مهدی (ع) هستند خدا او را کسی قرار داده است که می‌خواهد از ما اهل بیت باشد. سپس این آیه را تلاوت فرمودند: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا ذَلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ عَلِيمًا﴾ و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته یعنی با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند.

رسول خدا (ص) و قاتل حمزه

زمانی که وحشی قاتل حمزه اسلام آورد و خدمت رسول خدا (ص) رسید حضرت از او سؤال کردند عمویم حمزه را چگونه کشتی. او نحوه کشتن حمزه را تعریف کرد. حضرت ناراحت شده و گریه کردند و فرمودند: تو را بخشیدم اما از جلوی چشم من دور شو پس هر زمان که رسول خدا (ص) را می‌دید فرار می‌کرد تا اینکه به شام رفت و آنجا شراب می‌نوشید و او اولین کسی بود که حد شراب بر او جاری شد. آنقدر شراب خورد و حد بر او جاری شد تا عمر دستور داد اسم او را از دیوان خط بزنند و دیگر سهمی از بیت المال به او ندهند.

مراثی در قتل حمزه

پس از کشته شدن حمزه و اظهار علاقه پیامبر (ص) نسبت به عزاداری حمزه، مردم و مسلمانان اشعار و مراثی زیادی درباره شهادت وی سرودند، از جمله کعب بن مالک یا عبدالله بن رواحه این اشعار را سرود:

چشم گریان شد و سزاوار بود که بگرید اما حیف که گریه و فریاد ثمر ندارد.

گریه‌ام برای آن شیر خدا حمزه است، موقعی که گفتند این مرد کشته شد.

که همه مسلمانان به مصیبتش مبتلا شدند، از همه مهمتر پیامبر مصیبت زده شد.

ابویعلی، ارکان و پایه‌های کشور هستی در مرگ تو لرزید، زیرا تو از نیکان بودی و صله رحم می‌کردی.

سلام پروردگارت بر تو باد در وقتی که غرق در نعمت‌های پایدار بهشتی هستی.

ای هاشمیان نیکو بردبار باشید که همه کارهای شما نیکو و پسندیده است.

پیامبر خدا صبرکننده و بزرگوار است آن گاه که سخن می‌گوید به فرمان خداست.

تسبیح فاطمه زهرا (س) از خاک قبر حمزه

نقل شده است که فاطمه زهرا (س) با رشته نخ پشمی ذکر می‌گفتند تا اینکه حضرت حمزه به شهادت رسید. سپس از خاک تربت او تسبیح ساختند و مردم نیز تسبیح ساختند تا زمانی که امام حسین (ع) به شهادت رسید مسأله تغییر کرد و با خاک او که فضیلت بیشتری دارد تسبیح درست می‌کردند.

زیارت حمزه

از روایات بسیاری برمی‌آید که پیامبر (ص) و بزرگان دین به زیارت قبر حمزه اهمیت می‌دادند، بلکه دستور داده شده آن حضرت را زیارت کنند. پیامبر (ص) همواره به زیارت قبر حمزه می‌رفت و دستور می‌فرمود دیگران هم به زیارتش بروند، هم‌چنین فاطمه زهرا (س) هر شنبه صبح به زیارت قبر حمزه می‌رفت و او را زیارت می‌کرد.

مرحوم فخر المحققین فرموده که زیارت سایر شهدای احد مستحب است، زیرا از رسول خدا (ص) روایت شده که فرمود: "هر که مرا زیارت کند و عمویم حمزه را زیارت نکند بر من ستم کرده است".

محمود بن لبید نقل کرده که پس از رحلت رسول خدا (ص)، فاطمه (س) سر قبر شهدای اُحد و حضرت حمزه می‌آمد و گریه می‌کرد. یک روز سر قبر حمزه رفته و حضرت زهرا (س) را در حال گریه مشاهده کردم، قدری درنگ نمودم تا ساکت شد، جلو رفته سلام کردم و گفتم: سیده زنان به خدا قسم از گریه شما رگ‌های قلبم پاره شد، فرمود: سزاوارست بر من گریه نمودن، زیرا بهترین پدرها را از دست دادم؛ آه چقدر مشتاق رسول خدایم، سپس این اشعار را سرود: هرگاه مرده‌ای بمیرد یاد او کم می‌شود ولی از وقتی که پدرم مرده یاد او به خدا قسم بیشتر شده است.

برخی نیز نقل کرده‌اند حضرت زهرا (س) هر جمعه به زیارت قبر حضرت حمزه می‌رفتند نماز می‌خواندند و گریه می‌کردند.

حمزه از زبان رسول خدا (ص) و اهل بیت (ع)

رسول خدا (ص)

مرحوم شیخ طوسی در کتاب امالی از حضرت رضا (ع) از پدرانش از امیرمؤمنان (ع) از پیامبر (ص) روایت کرده که فرمود: در روز قیامت همه مردم پیاده‌اند جز ما چهار نفر، شخصی پرسید یا رسول‌الله سه نفر دیگر چه کسانی هستند؟ فرمود: من بر براق و برادرم صالح بر همان ناقه‌ای که آن را پی کردند سوار می‌شویم و عمویم حمزه بر ناقه غضبای من سوار می‌گردد و برادرم علی بن ابی طالب بر ناقه‌ای از ناقه‌های بهشت سوار می‌شود و لوای حمد را به دست می‌گیرد و وارد محشر می‌شود، در مقابل عرش پروردگار می‌ایستد و می‌گوید: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ »، آنگاه مردم می‌گویند، قطعاً او فرشته بزرگی است و با پیامبری مرسل و یا حامل عرش پروردگار است، ملکی آواز می‌دهد که او صدیق اکبر علی بن ابی طالب است.

پیامبر (ص) فرمود: ما فرزندان عبدالمطلب رسول خدا و حمزه سیدالشهدا و جعفر صاحب دو بال و علی و فاطمه و حسن و حسین و مهدی (ع) بزرگان اهل بهشتیم.

باز فرمود: محبوب‌ترین برادرانم نزد من علی بن ابی طالب و محبوب‌ترین عموهایم حمزه است.

امیرالمؤمنین (ع)

امیرمؤمنان (ع) با آن مقامی که دارد روزی که پس از عمر خلافت را به شورا انداختند یکی از افتخاراتی که برای خود شمرد و به این جهت خود را بر دیگران مقدم می‌داشت انتساب او به حمزه سیدالشهداست، فرمود: شما را به خدا قسم آیا در میان شما کسی هست که عمویی مانند حمزه اسدالله و اسد رسول‌الله (شیر خدا و پیامبر) داشته باشد؟ همه گفتند نه، فرمود: آیا در میان شما کسی هست برادری مانند برادرم جعفر ذوالجناحین که دارای دو بال است و در بهشت با ملائکه پرواز می‌کند داشته باشد؟ همه گفتند نه.

نقل شده است که امیرالمؤمنین علی (ع) بعد از غصب ولایت‌شان فرمودند: جعفر کجاست که امروز جعفر ندارم و حمزه کجاست امروز حمزه ندارم. و هم‌چنین فرمودند: به خدا قسم اگر جعفر و حمزه زنده بودند کسی در خلافت طمع نمی‌کرد. هنگامی که درباره غصب خلافت و سکوت بنی‌هاشم از امام باقر (ع) سؤال شد حضرت فرمودند: «أَمَا وَ اَللَّهِ لَوْ أَنَّ حَمْزَةَ وَ جَعْفَراً كَانَا بِحَضْرَتِهِمَا مَا وَصَلاَ إِلَى مَا وَصَلاَ إِلَيْهِ وَ لَوْ كَانَا شَاهِدَيْهِمَا لَأَتْلَفَا نَفْسَيْهِمَا».

امیرالمؤمنین در نامه‌ای به معاویه نوشتند: عده زیادی از مهاجرین در راه خدا شهید شدند و هر کدام مقتلی دارند تا زمانی که شهید ما حمزه کشته شد، گفتند سیدالشهداء (آقای شهیدان) و رسول خدا (ص) او را با هفتاد تکبیر در نماز بر جنازه‌اش وی را امتیاز داد آیا نمی‌بینی عده‌ای دست‌هایشان در راه خدا قطع شد و هر یک فضیلتی دارند تا اینکه با یکی از ما (حمزه) آن کارها را کردند (مثله) تا اینکه کلام به اینجا رسید: "از ماست شیر خدا و از شماست شیر قسم خوردن بر ضد رسول خدا (ص)".

امام حسن (ع)

در فضل و مقام حمزه همین بس که همواره مورد افتخار ائمه دین بوده است، چنانکه حضرت امام حسن (ع) هنگامی که در مجلس معاویه به منبر تشریف برد و افتخارات خود و فضایل امیرمؤمنان را بیان می‌کرد، فرمود: حمزه عموی او و جعفر برادرش از کسانی هستند که پیامبر را اجابت کردند و به مقام بسیار ارجمندی رسیدند که در میان آن همه کشتگان خدا حمزه را سیدالشهدا لقب داد و به جعفر دو بال عطا کرد که با ملائکه پرواز می‌کند و این مقام و منزلت را از قرب و نزدیکی به پیامبر (ص) دریافتند.

امام سجاد (ع)

حضرت سجاد (ع) در مسجد دمشق ضمن خطبه مشهوری که خواند فرمود: به واسطه هفت نفر برتری یافتیم که محمد از ماست و صدیق علی بن ابی طالب از ماست، طیار (جعفر) از ماست و شیر خدا و پیامبر (حمزه) از ماست و دو سبط این امت (حسن و حسین) از ما هستند. در این خطبه حضرت سجاد به حمزه و جعفر در ردیف پیامبر و امامان افتخار می‌کند.

عماره دختر حمزه

پس از صلح حدیبیه که پیامبر اکرم (ص) خواست از مکه برگردد، امیرمؤمنان (ع) عرض کرد: یا رسول‌الله ما به مدینه برگردیم و دختر عموی یتیم ما با مادرش سلمی در میان مشرکان مکه باشند! اجازه بفرمایید او را از مادر باز گرفته و با خود به مدینه ببریم. پیامبر (ص) اجازه داد، او را حرکت دادند و همین که نزدیک مدینه رسیدند زید بن حارثه و جعفر هر یک مدعی شدند دختر حمزه باید در کفالت ما باشد.

زید گفت: به دلیل آنکه من وصی حمزه‌ام و او برادر خوانده من است به کفالتش سزاوارترم. جعفر گفت: چون او دختر عموی من و به علاوه خاله این دختر در خانه من است من به سرپرستی او سزاوارترم. علی (ع) فرمود: من به او منسوبم و به علاوه من او را از مکه آوردم و از میان مشرکان نجاتش دادم، پس من سزاوارترم. پیامبر (ص) فرمود: من در میان شما قضاوت می‌کنم و هر یک را با بیان جمله‌ای آرام کرد و سرپرستی او را به عهده جعفر گذاشت. به زید بن حارثه فرمود: تو آزاد کرده خدا و رسول اویی، علی جان تو برادر و رفیق منی، جعفر تو هم در خلقت و اخلاق شبیه و نمونه منی و تو به سرپرستی این دختر سزاوارتری زیرا خاله‌اش اسماء در خانه توست، نمی‌شود با زنی ازدواج کرد که بر عمه یا خاله خود هوو شود.

منابع

1. عباسی، حبیب، مقاله «حمزه بن عبدالمطلب»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲
2. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
4. محمدی، رمضان، مقاله «حمزة بن عبدالمطلب»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱
5. عاملی، سید جعفر مرتضی، سیرت جاودانه ج۱
6. جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر