بتریه در فرق و مذاهب

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون بتریه است. "بتریه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

بتریه در کلام اسلامی - بتریه در فرق و مذاهب - بتریه در تاریخ اسلامی - بتریه در فقه اسلامی - بتریه در معارف مهدویت

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل بتریه (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

اَبْتَریّه، یا بَتْریّه از فرق زیدیه، به فتح باء بنا بر ضبط "اللباب فی تهذیب الانساب" و به ضم باء بنابر ضبط قاموس. ابن اثیر در "اللباب فی تهذیب الانساب" بَتری را به فتح باء و سکون تاء ضبط کرده است. ابن جوزی، این فرقه را از فرق قَدَریه به شمار آورده است با توجه به آنکه به نظر می‌‌رسد مقریزی از کتاب "تلبیس ابلیس"، متأثر بوده، می‌‌توان این دو را یکی به حساب آورد.

این فرقه زیدیه که به ‌سبب اعتدال در عقایدشان در میان سایر گروه‌های شیعه جایگاه ویژه‌ای دارند. زیدیه نیز همچون پیروان مذاهب دیگر به چند فرقه تقسیم شده‌اند، چنانکه شمار فرقه‌های آن را بعضی سه، برخی چهار یا پنج گفته‌اند و حتی تا هشت فرقه نیز برای آن شمرده‌اند که ابتریه یکی از این چند فرقه است.

ابتریه با آنکه همچون فرق دیگر زیدیه در تشیع استوارند و مخالفان علی (ع) را گمراه و دوزخی می‌دانند، از گروه‌های دیگر شیعی به اهل تسنن نزدیک‌ترند و این بدان سبب است که خلافت دو خلیفۀ اول را می‌پذیرند. ابتریه و نیز سلیمانیه از شیخین تبرّی نجسته‌اند و هر دو جارودیه را که شیخین را تکفیر می‌کردند، کافر شمرده‌اند. منتها نزدیکی ابتریه به اهل تسنن از سلیمانیه نیز بیش‌تر است، زیرا با آنکه هر دو گروه در اغلب موارد نظریات مشابهی داشته‌اند، سلیمانیه از عثمان برائت جسته و ابتریه در مورد او سکوت و توقف کرده‌اند.

تأسیس و وجه تسمیه

شیخ طوسی حکایتی به این صورت آورده است: روزی کُثَیر النواء و چند تن دیگر نزد امام باقر (ع) رفتند که زید بن علی برادر امام نیز در مجلس حضور داشت. اینان به امام اعلام داشتند که اولاً علی، حسن و حسین(ع) را و ثانیاً ابوبکر و عمر را ولی خود می‌شناسند. در این هنگام زید رو به سوی آنان کرد و گفت: آیا از فاطمه (ع) تبری می‌جویید؟ امر ما را خراب و منقطع کردید که خدا کارتان را خراب و منقطع کند "آیا از فاطمه برائت می‌جویید؟ از امر ما بریدید؛ خدا شما را منقطع کند!" و از آن زمان ایشان "بتریه" نامیده شدند. این حکایت را ظاهراً مخالفان ابتره ساخته‌اند، زیرا اینان نیز مانند سایر فرق زیدیه، زید بن علی بن حسین را پیشوای خود و امامت را خاص فرزندان علی (ع) از بطن حضرت فاطمه (ع) می‌دانستند. به عبارت دیگر اگر زید بن علی به ایشان پرخاش و درباره آنها نفرین کرده است آن چنان که نفرین او موجب نامگذاری بتریّه برای این فرقه شده است، پس چگونه می‌‌توان بتریّه را از زیدیّه شمرد؟

چنین به نظر می‌رسد که ابتریه و مخفف آن "بتریه" منسوب باشد به "ابتر" که لقب کثیرالنواء بوده و این لقب را مغیره بن سعد ـ مؤسس فرقۀ مغیریه ـ به وی داده بوده است. آیت اللّه خوئی از ابن ادریس، مؤلّف کتاب السّرائر ، نقل می‌‌کند که کثیر نوّاء، یکی از پیشوایان این فرقه، ابترالید، یعنی دست بریده، بوده است و از این رو پیروان او به بُتْریّه معروف شده‌اند (بُتْر جمع اَبْتر). این قول بیشتر نزد اهل سنت رایج است. نَشوانِ بن سعید حمیری می‌‌گوید که مُغیرة بن سعید به کُثَیْر لقب اَبْتَر داده بود. با اقوال مذکور درباره ضبط نام و وجه نامگذاری این فرقه، معلوم می‌‌شود که نام بترّیه یا اَبْتریّه را مخالفان این فرقه به ایشان داده‌اند؛ و آنها خود را به این نام نمی‌خوانده‌اند.

سعد بن عبدالله اشعری، گروهی از بتریّه را که حضرت علی(ع) را افضل ناس و با اینهمه خلافت ابوبکر و عمر را درست می‌‌دانند، "اوائل البتریّه" می‌‌خواند و می‌‌گوید: این دو فرقه (بتریّه و جارودیّه) امر زید بن علیّ بن حسین و زید بن حسن بن حسن بن علی را برخود بسته‌اند و فِرَق زیدیّه از ایشان منشعب شده است. عین این مطلب را نوبختی نیز آورده است. معلوم می‌‌شود که بتریّه پیش از قیام زید وجود داشته‌اند و روایت سدیر این معنی را تأیید می‌‌کند. در این روایت، زید بن حسن بن حسن درست نیست و باید زید بن حسن بن علی باشد. زید بن حسن بن علی، به نقل شیخ مفید در ارشاد، مدّعی امامت نبوده و کسی از شیعه هم ادّعای امامت او را نکرده است، بنابراین، این قسمت از روایت سعد بن عبدالله اشعری درست نیست. اما این قول که صاحبان عقیده مذکور (علی(ع) افضل ناس است و خلافت ابوبکر و عمر هم صحیح است) "اوائل البتریه" باشند صحیح به نظر می‌‌رسد.

ابتریه را "صالحیه" نیز گفته‌اند، زیرا که یکی دیگر از شخصیت‌های برجستۀ این گروه "حسن بن صالح بن حیّ" است و لفظ صالحیّه از نام او گرفته شده است. سخن مقریزی دربارۀ نام پیشوای ابتریه آشفته است. وی ابتریه را پیروان حسن ‌بن صالح ‌بن کثیر الابتر پنداشته است.

پیشوایان

کثیر النواء

مقالهٔ اصلی: کثیر النواء

حسن بن صالح بن حی

مقالهٔ اصلی: حسن بن صالح بن حی

بزرگان بتریه

پس از رهبران اصلی این طایفه یعنی کثیر النواء و حسن بن صالح، نام چند تن از بزرگان آنان در طبقۀ اول می‌آید. بعضی از علما نام سالم بن ابی‌حفصه، ابوالمقدام ثابت الحداد، حکم ابن‌ عتیبه و سلمة بن کُهیل را در کنار آن دو تن می‌آوردند . در کنار کثیر، از ابوالمقدام، حکم بن عتیبه و سلمة بن کهیل نام می‌برند و به این ترتیب طبقۀ اول بزرگان ابتریه شامل این چند تن است. نکتۀ قابل ذکر اینکه چون علمای رجال و حدیث از گروه‌های مذهبی مخالف زیدیه و ابتریه بوده‌اند، اغلب اوقات از بزرگان این فرقه به نیکی یاد نکرده و در مخالفت با آنان سخن رانده‌اند.

طبقۀ اول از بزرگان ابتریه

نخست باید از سالم‌ بن ابی‌حفصه یاد کرد که اهل کوفه و مولای بنی عِجل بوده و در حوالی ۱۴۰ ق / ۷۵۷ م یا ۱۳۷ ق درگذشته است. چنانکه گفته شد وی ابوبکر و عمر را ستایش می‌کرد، اما با عثمان دشمنی می‌ورزید، با وجود این او را در تشیّع افراطی و غالی گفته‌اند. برقی وی را از اصحاب امام باقر (ع) شمرده است، اما در حقیقت او با امام مخالفت داشته و امام نیز به ترک و دوری از مصاحبت وی حکم کرده است، زیرا به فرمودۀ امام وی بسیاری را به گمراهی کشیده بود. امام صادق (ع) نیز وی را گمراه و نادان خطاب کرده و کذاب و مکذب و کافر خوانده است.

سالم اهل حدیث بود، اما بعضی او را قلیل‌الحدیث گفته‌اند، گروهی وی را ثقه و برخی متروک دانسته‌اند و ظاهراً کتابی نیز داشته است. وی از مخالفان شدید بنی‌امیه بود و مخالفت خود را پنهان نمی‌داشت، اما سرانجام ناچار شد مدتی در اختفا زندگی کند و بالاخره شهر خود، کوفه را ترک گوید.

پس از سالم می‌توان از سلمة‌ بن کُهیل سخن گفت. وی اهل کوفه و مکنّی به ابویحیی بوده است. برقی وی را از اصحاب امیرالمؤمنین علی (ع) و امام زین‌العابدین (ع) شمرده که اشارۀ اول دور از احتمال است. ابن حجر تولد او را در ۴۷ق / ۶۶۷م و وفاتش را در ۱۲۱ق / ۷۳۹ م، ۱۲۲ ق یا ۱۲۳ ق گفته است و ابن حبان مرگ او را در عاشورای ۱۲۱ ق می‌داند. سلمة نیز از محدّثین بوده و غالباً وی را از ثقات دانسته‌اند. پس از او باید از ثابت‌ الحداد یاد کرد. وی مکنّی به "ابوالمقدام" و نام پدرش هرمز بوده است. او را عجلی و مولای بکر بن وائل نیز خوانده‌اند، اما حلی وی را ثابت ‌بن هرمز الفارسی می‌نامد. او شیعۀ افراطی و از محدثین بوده است. گروهی وی را ثقه و بعضی ضعیف دانسته‌اند.

شخص دیگر از این طبقه حکم بن عتیبة، مکنّی به "ابومحمد" است. وی اهل کوفه و گویا در آنجا صاحب منصب قضا بوده است. حَکَم را از فقهای عامه، مرجئه و استاد زراره و حمران و طیّار گفته‌اند. برقی ابوالمقدام و حکم را در شمار اصحاب امام زین‌العابدین (ع) و امام باقر (ع) ذکر کرده است.

بزرگان دیگر این فرقه

عمر بن ریاح یکی از اینان است. کنیۀ وی "ابوحفص" بود و او را بصری و اهوازی گفته‌اند. چنانکه قبلاً گفته شد وی ظاهراً نخست از اصحاب امام باقر (ع) بود، ولی بعداً به ابتریان پیوست. عمر بن ریاح محدّث بود و گروهی در رد و انکارش، وی را متروک‌ الحدیث و حتّی دجال خوانده‌اند.

دیگری مسعدة بن صدقة العبدی است که کنیه‌اش "ابومحمد" بود و کتاب "خطب امیرالمؤمنین" را به او نسبت داده‌اند. او را از لحاظ حدیث متروک و ضعیف خوانده‌اند.

دیگری عمرو بن جُمَیع الاسدی مکّنی به "ابوعثمان" یا ابوالمنذر است. وی قاضی ری بوده و ضعیف ‌الحدیث، غیرموثق و حتّی متروک خوانده شده است. برقی این سه تن را از اصحاب امام صادق خوانده است.

قیس‌ بن ربیع الاسدی کوفی و مکنّی به "ابومحمد" نیز از ابتریان بوده و دربارۀ صحت احادیث او آرای متعارض نقل شده است.

طوسی عمرو بن قیس الماصر را نیز از ابتریان می‌گوید ، اما وی را از مرجئه و حتی پیشوای فرقه‌ای از ایشان به نام "ماصریه" دانسته‌اند .

طوسی و حلی مقاتل بن سلیمان را نیز ابتری می‌دانند و از کتاب او، الاشباه و النظائر، نیز به وضوح تمایل وی به زیدیه مشهود است. ابوالحسن مقاتل بن سلیمان بن بشیر الازدی، خراسانی و اصلاً از بلخ بود که به مرو رفت و سرانجام در در بصره درگذشت. تاریخ مرگ او را ۱۵۰ ق / ۷۶۷ م یا پس از آن نوشته‌اند. مقاتل از مفسران بوده و گروهی علم و مقام او را در تفسیر بسیار ستوده‌اند، تا جایی که شافعی او را در تفسیر پیشوا می‌شناسد، اما برخی می‌گویند وی علم قرآن را از یهود و نصاری فرا‌گرفته و بر طبق کتب آنان تفسیر کرده است. در حدیث نیز کسانی وی را ضعیف، متروک، مهجور القول و حتّی ناموثق، کذّاب و جاعل خوانده‌اند. دجّال و جسور نیز از دیگر عناوین اوست.

کتاب‌هایی به مقاتل منسوب است که ابن‌ندیم فهرستی از آنها را آورده است و از آن میان الاشباه و النظائر او به چاپ رسیده است. مقاتل را از مشبهه و مجسمه گفته‌اند، یعنی ذات خداوند را همچون خلق تصور کرده است و تأکید بیش از حدّش بر صفات باعث شده بود که خداوند را جسم و به شکل انسان و با اعضاء و جوارح تصور کند و از‌این‌روی او را مبدع طریقه‌ای از اهل تشبیه به نام "مقاتلیه" شمرده‌اند. لیکن این نظریات با آرا و مبانی فکری زیدیه مغایرت دارد. از کتب باقی ‌مانده از مقاتل نیز چنین بر‌می‌آید که این نسبت‌ها چندان موجه نیست، چنانکه در اشباه و النظائر او هیچ جا سخنی مؤید این معانی دیده نمی‌شود، تنها شاید بتوان از گرایش معتدل به برخی نظریات مرجئه در این اثر او سراغ گرفت.

به نظر می‌رسد بتریه تا قرن پنجم باقی بوده‌اند و منابع زیدی از آراء آنها یاد می‌کنند؛ اما اکنون هیچ اثری از این فرقه برجا نیست و داوری مادلونگ درست می‌نماید که بتریه به اهل سنت پیوستند.

عقاید

امامت علی (ع) و خلافت

ابتریه پس از پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی (ع) را برترین و فاضل‌ترین مردم برای امامت و خلافت می‌دانستند. به عقیدۀ ایشان علی (ع) به موجب فضل، سبقت، قرابت و علمش و از آن روی که پس از رسول اکرم (ص) سخی‌ترین، پرهیزگارترین، زاهدترین و داناترین مردمان بود، سزاوارترین کس برای جانشینی وی به شمار می‌رفت.

سرسپردگی ابتریه به علی (ع) تا بدانجا بود که به قولی هر کس را که با وی به جنگ برخاسته بود، کافر می‌شمردند. با اینهمه اینان خلافت ابوبکر و عمر را می‌پذیرفتند، بدان سبب که علی (ع) از حق خود گذشته و خلافت آن دو را پذیرفته بود و چون آن امام به جانشینی ابوبکر رضا داد، خلافت او متضمن رشد و هدایت گشت و گرنه به خطا می‌افتاد و هلاک می‌شد. بدین‌سان ابتریه حرمت شیخین را نگاه می‌داشتند و تکفیر آنان را جایز نمی‌شمردند و حتی کسانی را که آن دو را تکفیر می‌کردند، کافر می‌دانستند.

درجۀ اخلاص آنان نسبت به شیخین را شاید بتوان از این خبر دریافت که سالم بن ابی حفصه هرگاه می‌خواست به نقل حدیثی بپردازد، با ذکر فضائل ابوبکر و عمر آغاز می‌کرد. این نکته نیز از جمله مواردی است که ابتریه را از سلیمانیه جدا می‌کند، زیرا سلیمانیه بیعت با ابوبکر و عمر را خطا می‌دانستند، اما خطایی که به نظر آنان فسق نبود، و فقط در این کار اصلح را واگذاشتند.

اما در باب عثمان، ابتریه شرط احتیاط را از دست نداده، دربارۀ او سکوت اختیار کردند و از مدح و ذمّش باز ایستادند و کار را به احکم‌الحاکمین واگذاردند. برعکس، سلیمانیه عثمان را به‌سبب بدعت‌هایی که آورد، تکفیر می‌کردند؛ لیکن سخن به همین جا ختم نمی‌شد و ابتریه ناچار از بحث در بدعت‌های منسوب به عثمان شدند. استبداد عثمان در امور و پر و بال دادن به بنی‌امیه به اعتقاد ابتریه از جمله بدعت‌های اوست. ابتریه چون این اعمال عثمان را می‌دیدند، بر خود فرض می‌دانستند حکم به کفر او کنند و از سوی دیگر، چون بنابر احادیث، وی از عَشَرۀ مبشَّره بود، لازم می‌آمد به صحت ایمانش گواهی دهند؛ بدین سبب به ناچار از اظهار هرگونه حکمی در باب او خودداری می‌کردند. لیکن بنابر قول دیگر برائت حسن بن صالح، از عثمان مربوط به آن دوره از خلافت اوست که وی این‌گونه بدعت‌ها را آورد. به گفتۀ ابوالفرج اصفهانی ابتریه ۶ سال اول خلافت عثمان را می‌پذیرفتند و برای باقی عمرش او را تکفیر می‌کردند. مؤیّد این قول خبری است مربوط به سالم بن ابی‌حفصه که از قتل عثمان اظهار خشنودی می‌کرد و حتی قاتل او را بزرگ می‌داشت. بدین‌سان نظر ابتریه در باب سه خلیفه یکسان نبود: از عثمان تبرّی می‌جستند و یا لااقل دربارۀ او سکوت می‌کردند، به خلافت ابوبکر و عُمر رضایت داده بودند و حتی آن دو را ستایش می‌کردند و در عین حال علی(ع) را برتر از همه می‌دانستند. بدین جهت می‌توان پرسید با وجود امامی افضل و اولی، چگونه خلافت آن دو را پذیرفته بودند؟ پاسخ را باید در نظریۀ ایشان مبنی بر جواز امامت مفضول یافت.

شرایط امام

همۀ زیدیه ظاهراً به امامت مفضول قائلند و ابتریه از آن جمله‌اند، اما آنان شرط را بر این گذاشته‌اند که افضل به امامت مفضول رضا دهد. به هر حال باید علل و اسبابی در کار باشد تا بتوان مفضولی را با وجود افضل به امامت برداشت، زیرا امامت البته سزاوار کسی است که فاضل‌تر و مقدم‌تر باشد. اگر مفضول حائز شرایطی باشد که بتواند میان مردم وحدت ایجاد کند و اختلافاتشان را از میان بردارد، از ریختن خون آنان پیشگیری کند و طمع دشمن به امت را برطرف نماید و یا اگر در افضل کیفیتی موجود باشد که نتواند در صورت لزوم قیام کند مفضول بر افضل برتری می‌یابد؛ لیکن مفضول نباید بی‌اطلاع از فقه و علوم باشد، یا دربارۀ او گمان بد رود، بلکه باید خیّر، فاضل، شجاع و عالم باشد. تنها در این شرایط امامت منفضول جایز است وگرنه فاضل اصلح است. همچنین باید اضافه کرد که اگر در دو تن شروط امامت جمع باشد و هر دو قیام کنند، میان آن دو، امام کسی است که فاضل‌تر و زاهدتر باشد و اگر در این شرط هم تساوی برقرار شد، امام آن کسی است که از رأی استورات ری برخوردار است. به هر تقدیر، به عقیدۀ ابتریه و صالحیه، اگر در بخشی از عالم، امامی باشد، لازم است مردم آن بخش مطیع امام خود باشند و اگر فتوای دو امام خلاف یکدیگر بود، هر دو درست می‌گویند، حتی اگر یکی، ریختن خون دیگری را حلال بداند.

ابتریه بیش از این به تدقیق و باریک‌ اندیشی در امر پیشوایی جامعه پرداختند و به اصالت شورا در انتخاب امام قائل شدند. اینان چنین می‌گفتند که از سوی خداوند تبارک و تعالی و رسول اکرم (ص) کسی به نصّ به امامت برگزیده نشد. بنابراین باید بزرگان و فضلای امت در شورایی شایسته‌ترین کس را از میان خود به امامت برگزینند و با وی بیعت کنند و پیش از این گزینش هیچ کس الزاماً امام شمرده نخواهد شد، چنانکه علی (ع) را نیز تنها پس از بیعت با او امام می‌دانند. با اینهمه لازم است صالح‌ترین کس برگزیده شود و چون چنین شد، امامت وی ثابت است و بر همه واجب است که از او اطاعت کنند.

ابتریه و صالحیه بر این رأی بودند که امام می‌تواند از قریش یا از غیر آنان باشد، اما غالباً گفته‌اند به عقیدۀ ایشان امام باید از اولاد علی (ع) باشد و شرط است که وی در برابر حکام جور قیام به سیف کند و در عین حال عالم، زاهد و شجاع باشد و حتی بعضی وجاهت چهره را نیز از شروط دانسته‌اند.

آنان تقیّه را نیز برای امام صحیح نمی‌دانستند و می‌گفتند امام نباید جز به آنچه خدا واجب کرده، فتوا بدهد. به گفتۀ عمر بن ریاح اهوازی، یکی از برجستگان این فرقه، امام نباید فتوای باطل دهد و یا تقیه کند؛ امام نباید درِ خانه‌اش را به روی مردم ببندد، بلکه بر او واجب است که خروج کند و امر به معروف و نهی از منکر پیشه سازد. راجع به عمر بن ریاح گفته‌اند چون از جانب امام باقر (ع) تقیّه مشاهده کرد، از پیروی انصراف جست و به ابتریان پیوست. پس ابتریان نیز مانند دیگر زیدیه برای خروج و قیام اهمیت خاصی قائل بودند و آن را از ارکان پیشوایی می‌دانستند و حتی در این راه بر کلیّه پیروان این مذهب واجب می‌دانستند که تا حد ممکن به مخالفت با زعمای جائر برخیزند. شهرستانی می‌‌گوید که بیشتر بتریّه در زمان او مقلّد هستند و رأیی از خود ندارند و در اصول دین پیرو معتزله‌اند و ائمة معتزله را از ائمه اهل بیت بزرگتر می‌‌شمارند. در احکام، پیرو ابوحنیفه هستند و در مسایل کمی از شافعی و شیعیان پیروی می‌‌کنند.

آراء دیگر

حسن بن صالح جهاد زیر لوای خلیفه و نماز جمعه را ترک کرده بود، زیرا نماز به امامت فاسق را درست نمی‌دانست. سالم بن ابی حفصه، از بیم بنی‌امیه در کوفه با اختفا زندگی می‌کرد و هنگامی که برای ابوالعباس سفاح بیعت می‌گرفتند با امید به برافتادن حکومت بنی‌امیه، مخفیانه کوفه را ترک کرد. او را در حال طواف خانۀ خدا دیده بودند که می‌گفت "لبيك مهلك بني‌اميه"» .

جدا از دیدگاه ابتریه در مورد خلافت و امامت، در سایر زمینه‌ها چندان سخنی از آنان در دست نیست. آنان نیز چون دیگر زیدیه کوشش خود را بیش‌تر مصروف فعالیت‌ها و مبارزات سیاسی می‌کردند، اما با شیعۀ امامیه و با امامان و رهبرانشان همراهی نداشتند. ابتریه در نیمۀ اول سدۀ ۶ ق / ۱۲ م از لحاظ اصول اعتقادی پیرو ائمۀ معتزله بودند و در فروع از ابوحنیفه و گاهی هم از شافعی و یا از شیعه پیروی می‌کردند.

در مجموع عقاید بتریه عبارت است از:

1. جواز امامت مفضول: بتریه امام علی(ع) را افضل صحابه و برترین آنها از لحاظ فضل، سبقت در ایمان، قرابت و علم می‌دانستند؛ با این ‌حال مطابق فرمان‌ها و احکام ابوبکر و عمر عمل کرده، امامت مفضول را با وجود فاضل جایز می‌دانستند. از نظر آنان بیعت با ابوبکر و عمر خطا نبوده است؛ زیرا علی(ع) خلافت را به آن دو واگذاشته و خود بدون اجبار با آنها بیعت کرده است؛ از سوی دیگر مسلمانان نیز به این امر راضی شده‌‌اند. ازاین‌رو بتریه امامت علی(ع) را تنها از هنگامی که مردم با او بیعت کرده‌اند، می‌پذیرفتند. اندیشهٔ جواز امامت مفضول با وجود افضل، نزد برخی از عالمان و متکلمان معتزلی بغداد نیز رواج داشته است.
2. توقف در امر عثمان و خرده‌گیری بر او: منابع اهل سنت بیشتر به توقف و سکوت این گروه در برابر عملکرد عثمان و نیز قاتلان عثمان اشاره دارند؛ اما منابع شیعی از خرده‌گیری، انتقاد و حتی تبرّی جستن بتریه از عثمان به سبب عملکردش در شش سال آخر خلافت یاد کرده‌اند.
3. ادامهٔ امامت: دربارهٔ اینکه بتریه چه ملاک‌هایی برای دیگر امامان خود داشته‌اند، اختلاف نظر است. برای مثال این ملاک‌ها را ذکر کرده‌اند: امامت در همهٔ فرزندان امام علی(ع) به شرط قیام، انحصار امامت در فرزندان حسن و حسین(ع) که با شمشیر قیام کنند و عالم و زاهد و شجاع باشند، انتخاب امام توسط شورای زاهدان و عالمان. به نظر می‌رسد بتریه چون خودشان عقایدشان را به شکل مکتوب تبیین نکرده‌اند، این برداشت‌های متفاوت دربارۀ اعتقادات آنها شکل گرفته است.
4. احترام به اهل بیت(ع) و انتقاد از برخی صحابه: بتریه به حضرت خدیجه(س) و حضرت فاطمه(س) و دیگر اعضای خاندان پیامبر به دیدهٔ احترام می‌نگریستند و در فضیلت آنان روایت نقل می‌کردند. افزون بر این در نگاه آنان برخی صحابه مانند خاندان ابورافع، سلمان، عمار و ام‌سلمه هم شایستهٔ چنین احترام و قداستی بودند. در مقابل، صحابه‌ای چون طلحه، زبیر، عایشه و به طور کلی کسانی که با علی(ع) جنگیدند، نکوهش می‌شدند. در مواردی هم گفته شده که بتریه به کفر مخالفان و جنگندگان با علی(ع) حکم داده‌‌اند.
5. نفی رجعت: در میان فرقه‌شناسان تنها اشعری به این موضوع اشاره کرده و انکار بازگشت اموات به دنیا را از باورهای بتریه شمرده است. به نظر می‌رسد چون بیشتر باورهای بتریه مخالف عقاید جارودیه بوده است، این اعتقاد بتریان نیز در مقابل اعتقاد جارودیان به مهدویت نفس زکیه و انتظار برای بازگشت او مطرح شده‌ است؛ زیرا اگر قیام‌کنندگان حسنی را جارودیانی بدانیم که به اندیشهٔ انتظار مهدی و رجعت دامن می‌زدند، انتظار می‌رود که واکنش بتریان مخالفت با این باور بوده باشد.

دیدگاه‌های فقهی

1. مسح بر خُفَّین: جواز مسح بر پاپوش (خُف) در سفر، از باورهای فقهی اهل سنت است که بتریه نیز آنرا پذیرفته بوده‌اند.
2. جواز خوردن جِرّی: منظور از جِرّی مار ماهی است که فلس ندارد. مسعدة بن صدقه، از راویان بتریه، حدیثی از امام صادق(ع) نقل می‌کند که در آن امام خوردن این نوع ماهی را مجاز می‌شمرد و بدان علاقه و اشتها نشان می‌دهد. فقیهان اهل سنت این ماهی را حلال می‌دانند؛ اما نزد فقهای امامیه خوردن این ماهی جایز نیست و مجازات دارد.
3. شُرب نبیذ مست‌ کننده: نوشیدنی نبیذ به خودی خود حرام نیست؛ بلکه نوع خاصی از آن مُسکر است که گروهی از علویان کوفه، از جمله بتریه، در قول به جواز نوشیدن آن مشهور بوده‌اند.
4. ترک جهر بسمله: تنها در یکی از منابع چنین اعتقادی به بتریان نسبت داده‌اند. جهر بسمله (بلند خواندن ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ در نماز) از ویژگی‌های فقه امامی است که اهل سنت بر ترک آن اصرار دارند. ابن‌عقدة جارودی نیز کتابی دربارهٔ جهر بسمله تألیف کرده است.

به‌هر دلیل مشخص نیست بتریان احکام و فتاوای فقهی و گاه اعتقادی‌شان را در مقابل فقه و اعتقادات جارودیه وضع کرده‌اند، یا جارودیه در برابر بتریه چنین مواضعی گرفته‌اند. هرچه هست رودررو بودن این دو فرقۀ زیدی در این ویژگی‌های اعتقادی و فقهی کاملاً روشن است. به نظر می‌رسد فقه جارودی بیشتر از فقه بتری در میان زیدیان سده‌های بعد رواج یافته است؛ برای نمونه محمد بن منصور مرادی دربارهٔ جهر بسمله می‌گوید: "عالمان خاندان پیامبر(ص) بر جهر بسمله اجماع دارند".

جستارهای وابسته

منابع

1. فرجامی، اعظم، زیدیه و حدیث امامیه
2. خمینی، سید حسن، فرهنگ جامع فرق اسلامی
3. زریاب خویی، عباس، مقاله «بتریه»، دانشنامه جهان اسلام
4. جلالی مقدم، مسعود، مقاله «ابتریه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی

پانویس