انواع انتظار چیست؟ (پرسش)

انواع انتظار چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	انواع انتظار

انواع انتظار چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

* _{پاسخ جامع به این پرسش، برگرفته از تمامی پاسخ‌ها ودیدگاه‌های متفرقه اندیشمندان و نویسندگانی است که تصویر و متن سخنان آنان در ذیل دیده می‌شود:}

آصفی	پناهیان	نصیری	موسوی	کرمی	الهی‌نژاد	محمدی

انتظار یعنی چشم به آینده داشتن، یعنی هر اتفاقی که فرد در آینده منتظرش است. انتظار می‌تواند برای هر اتفاقی در آینده باشد. اما "انتظار فرج" و گشایش یکی از مهم‌ترین و در عین حال رایج‌ترین انواع انتظار است. بسیاری از انتظارها را می‌توان در مقولۀ انتظار فرج قرار داد؛ مثلا انتظار رسیدن به یک زمان ملاقات و یا انتظار شنیدن یک پاسخ مطلوب، یا دیدن یک فرد محبوب، تمام این موارد به معنای گشایش است که در منظومۀ انتظار فرج قرار می‌گیرد و انتظار ظهور منجی و تشکیل حکومت عدالت‌گستر جهانی، وجه مشترک تمام نگرش‌های منجی‌گرایی میان ادیان است.

انواع انتظار

• مقولۀ انتظار با توجه به رویکردهای گوناگون به اقسام مختلفی تقسیم می‌‌شود:

1. در یک تقسیم‌بندی بر اساس برداشت‌هایی که از انتظار صورت می‌‌گیرد به انتظار صحیح و انحرافی تقسیم می‌‌شود:
   1. برداشت‌های صحیح از انتظار با نام‌های مختلفی همچون: انتظار راستین، انتظار مثبت و سازنده و پویا یاد می‌‌شود:
      1. انتظار راستین: لازمۀ انتظار راستین به دست آوردن ارکان آن است، این ارکان عبارتند از: امید به وضع مطلوب؛ اعتراض به وضع موجود و اقدام برای تحقق وضع مطلوب.
      2. انتظار مثبت و سازنده: انتظار مثبت، انتظار فعال و تأثیرگذاری است که منتظر را در تکاپوی تحولات و تغییرات شدید جامعه، یاری می‌‌رساند و او را در ترسیم جامعۀ مطلوب مهدوی قوی و توانمند می‌‌سازد.
      3. انتظار پویا: منتظر، در حقیقت به شرایط آرمانی و آیندۀ زیبا چشم دوخته است از این رو باید تلاش کند تا زمینه‌ها و شرایط ظهور امام(ع) فراهم گردد.
   2. برداشت‌های انحرافی از موضوع انتظار فرج را می‌‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد:
      1. انتظار مذهب احتراز: برخی ظهور را تنها به ارادۀ الهی وابسته می‌دانند و اصلاح امور را به آمدن حضرت مهدی واگذار می‌کنند و نه تنها برای برپایی حکومت اقدام نمی‌کنند بلکه آن را مانع ظهور و محکوم به بطلان می‌پندارند.
      2. انتظار مذهب اعتراض: انتظار را به صورت مطلق؛ مذهبی اعتراضی معرفی می‌نماید که منتظر، معترض به وضع موجود و خواستار وضع مطلوب است.
      3. انتظار خاموش: به دیدگاه کسانی اطلاق می‌شود که پدیدۀ ظهور را تنها معلول اراده و مشیت الهی می‌دانند و برای عوامل انسانی و طبیعی، نقش چندانی قائل نیستند و شیعیان را به زمینه‌سازی و تهیه مقدمات ظهور مکلف نمی‌دانند.
2. در تقسیمی دیگر انتظار بر اساس مراتب آن، به انتظار قلبی و عملی تقسیم می‌‌شود:
   1. انتظار قلبی: انتظار عبارت است از یک حالت قلبی و روحی که از آن آماده شدن برای چیزی که در انتظارش هستی، استفاده می‌‌شود لذا هر قدر انتظار شدیدتر باشد، آماده شدن هم بیشتر می‌‌شود. ‌انتظار حالتی قلبی و نفسانی است که وقتی شدت یافت و عمق و غنا پیدا کرد از قلب به اعضا و جوارح سرازیر می‌‌شود و آثار خود را در عمل نشان می‌دهد و روشن است، انتظار مورد نظر پیشوایان معصوم همان انتظار عمق و غنا یافته است که موجب تلاش و مجاهدت منتظر می‌شود.
   2. انتظار عملی: انتظار عملی؛ یعنی فراهم آوردن زمینه‌های ظهور و مقدمات تحقق آنچه مورد انتظار است. انتظار عملی یعنی اینکه منتظر واقعی در تمامی عرصه‌ها، زندگیِ امام زمان پسند داشته باشد و عصر غیبت را عصر تکلیف بداند و علاوه بر اصلاح خود در اصلاح دیگران نیز کوشا باشد و به وظیفۀ خود در امر به معروف و نهی از منکر، مبارزه با ظلم، تلاش در گسترش عدالت و دینداری عمل نماید آنچه در تسریع قیام حضرت مهدی(ع) مؤثر است، انتظار عملی است که هر چه بر تعداد منتظران عملی حضرت افزوده ‌شود، ظهور آن حضرت نزدیک‌تر می‌شود و موفقیت در دعوت را شدیدتر می‌سازد.
3. در تقسیمی دیگر انتظار به عام و خاص تقسیم شده است:
   1. انتظار عام: انتظار عام، که از آن، انتظار فرج به صورت مطلق تعبیر شده است. انتظار فرج به معنای عام، یعنی انتظار گشایش و امید به آینده و نکوهش یأس و ناامیدی. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ». به تعبیر دیگر انتظار عام انتظاری است که متعلق آن عام و مطلق است و به معنای امید و امیدواری به هر نوع مشکل و معضلی اعم از مادی و معنوی، دنیایی و آخرتی و فردی و اجتماعی است.
   2. انتظار خاص: مراد از انتظار خاص، انتظار ظهور حضرت مهدی(ع) است. انتظار، اصطلاحی خاص به معنای امید داشتن به تحقق ظهور و آمدن منجی آسمانی به نام امام مهدی(ع) است؛ یعنی چشم داشتن به فرارسیدن روز موعود که موعود جهانی با آمدنش زمین و زمینیان را خوشبخت کند و بستر زندگی انسانی را فراهم سازد .

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت الله آصفی؛

محمد مهدی آصفی آیت‌الله محمد مهدی آصفی، در کتاب «انتظار پویا» در این‌باره گفته است: «انتظار نجات بر دوگونه است: یکم. انتظار نجاتی که در توان انسان نیست، آن را جلو یا عقب بیندازد؛ همانند انتظاری که شخص غریق در رسیدن گروه نجات مستقر در ساحل به سوی خود دارد. در این حال وی آنان را می‌نگرد که برای نجات او به راه افتاده‌اند. بی‌گمان، غریق را یارای آن نیست که زمان رسیدن گروه نجات را به خود نزدیک کند. البته این انتظار، امید به نجات را در درون او تقویت کرده و نور امید را بر تیرگی‌های یأس و ناامیدی- که از هر سو احاطه‌اش کرده- خواهد تابانید. دوم. انتظاری که انسان می‌تواند آن را نزدیک گرداند و طلب کند؛ مانند بهبود یافتن از بیماری، اجرای طرحی عمرانی، علمی و تجاری، پیروزی بر دشمن و رهایی از فقر. همه اینها ریشه در انتظار دارند و امر سرعت بخشیدن یا تأخیر انداختن آنها به دست خود انسان است. پس این امکان برای انسان وجود دارد که در بهبود یافتن و شفا تعجیل کند، یا آن را به تعویق اندازد و یا حتی منتفی گرداند. چنان‌که امکان آن هست در اجرای پروژه‌ای تجاری، عمرانی و علمی عجله کند، یا اجرای آن را به وقتی دیگر موکول کند و یا آن را رها سازد. همچنین این امکان برای وی هست که به سوی پیروزی بر دشمن و بی‌نیازی مالی بشتابد، یا سستی ورزد و تأخیر کند و یا از خیر آن بگذرد. با این بیان، انتظار از نوع دوم با انتظار از نوع اولی که از آن سخن گفتیم، تفاوت دارد و در محدوده قدرت و اختیار انسان است که در تحقق آنچه که انتظارش را می‌کشد، شتاب ورزد، یا درنگ و سستی روا دارد و یا عطایش را به لقایش بخشد. ازاین‌رو انتظار از نوع دوم، علاوه بر "امید" و "مقاومت"، به انسان "حرکت" نیز می‌بخشد و حرکت، مخصوص انتظار است. بی‌گمان اگر انسان بداند که نجات و رهایی‌اش به حرکت، عمل و تلاشش وابسته است؛ آن‌چنان حرکت و تلاشی برای رهایی و نجات خویش به خرج می‌دهد که در گذشته، توان انجام دادن آن را نداشته است. بنابراین اگر انتظار از نوع اول به انسان، تنها "امید" و "مقاومت" می‌بخشد، انتظار از نوع دوم به وی "حرکت" و پویایی نیز خواهد بخشید. امید این قدرت را به انسان می‌دهد تا پرده حال را بدرد و آینده را ببیند، و چه قدر فاصله است میان کسی که "خدا"، "هستی" و "انسان" را از خلال درد و رنج حاضر می‌بیند و میان کسی که همه این سه را از خلال حال و گذشته و آینده می‌نگرد. بی‌گمان تیرگی، ظلمت و ابهام و اشکالی که دیدگاه نخست را احاطه کرده، در دیدگاه دوم وجود ندارد. امید انسان را در پایداری و مقاومت در برابر سقوط و نابودی تا رسیدن نیروهای کمکی، توانمند می‌سازد و تا زمانی که چراغ امید به رسیدن کمک در دل و جان انسان ندرخشد، مقاومتی نخواهد داشت. امید انسان را در نیل به نجات، رهایی، نیرومندی و توانگری قادر خواهد ساخت. چنین انتظاری، همان "انتظار پویا" و برترین نوع انتظار است».

۲. حجت الاسلام و المسلمین پناهیان؛

علی رضا پناهیان حجت الاسلام و المسلمین علی رضا پناهیان، در کتاب «انتظار عامیانه عالمانه عارفانه» در این‌باره گفته است: «انتظار می‌تواند برای هر رخدادی در آینده باشد. اما انتظار "فرج" و گشایش یکی از مهم‌ترین و در عین حال رایج‌ترین انواع انتظار است. انتظار "موعود" نیز یکی از مصادیق بارز انتظار فرج و گشایش محسوب می‌شود. بسیاری از انتظارها را می‌توان در مقوله انتظار فرج قرار داد؛ انتظار رسیدن زمان یک ملاقات یا یک کار ارزشمند، انتظار شنیدن یک پاسخ مطلوب، یا دیدن یک فرد محبوب، همه مانند انتظار گشایش یک گره، نوعی فرج به حساب آمده و در منظومه انتظار فرج قرار می‌گیرند. تمام کسانی که ملتمس دعا برای رفع مشکلات و چشم‌به‌راه برطرف شدن ناآرامی‌ها و ناملایماتی هستند و امیدی به آینده دارند، منتظران فرج به حساب می‌آیند. اگرچه تفاوت سطح بین انواع این‌گونه انتظارها هم فراوان است: برخی منتظر فرج کل عالم هستند و برخی تنها فرج شخصی خویش را انتظار می‌کشند؛ برخی منتظر رفع همه مشکلات‌شان هستند و بعضی امید به رفع پاره‌ای از آنها را در دل می‌پرورانند. بعضی اوقات هم ممکن است ما چشم‌به‌راه آمدن یک وضعیت نامطلوب و ناخوشایند باشیم، که در این صورت ما بیشتر "نگرانیم" تا "منتظر". اگرچه می‌توان لفظ انتظار را برای چنین حالتی هم استفاده کرد، ولی خیلی مأنوس و دلچسب نیست؛ چرا که باید در احساس انتظار، نوعی اشتیاق هم وجود داشته باشد. به هر حال انتظاری که در اینجا می‌خواهیم از آن گفتگو کنیم، انتظار "فرج موعود" یعنی همان "گشایش وعده داده شده به بشریت" است؛ و از هر انتظاری که سخن می‌گوییم، غرض‌مان انتظار "تحقق آن وضعیت وعده داده شده" به دستان با کفایت مهدی موعود(ع) است که البته دایره گسترده‌ای دارد و بسیاری از انتظارها را هم شامل می‌شود».

۳. حجت الاسلام و المسلمین نصیری؛

علی نصیری حجت الاسلام و المسلمین دکتر علی نصیری، در مقاله «نگاهی به پدیده انتظار و آثار حیات‌بخش آن» در این‌باره گفته است: «انتظار ظهور منجی و تشکیل حکومت عدالت‌گستر جهانی این انتظار وجه مشترک تمام نگرش‌های منجی‌گرایی میان ادیان و آیین‌های آسمانی و غیر آسمانی است. گلد زیهر معتقد است: اعتقاد به بازگشت و ظهور منجی، اختصاص به اسلام ندارد... پندارهای مشابهی را می‌توان میان اقوام دیگری نیز به فراوانی یافت. بنابر اعتقاد هندوییزم، "ویشنو" در پایان دوره کنونی جهان به عنوان "کال کی" ظاهر خواهد شد. میان اقوام شرقی و غربی - حتی میان سرخ‌پوستان آمریکا - پندارهای مشابهی درباره بازگشت یا ظهور منجی موعود پدید آمده است. عبرانیان، منتظر قدوم مبارک "مسیح" نسلاً بعد نسل بودند و وعده آن وجود مبارک... مکرراً در زبور و کتب انبیاء - به ویژه در اشعیا - داده شده است. در کتب مقدس هندوان "باسک"، "شاکمونی"، "ریک ودا"، "دید"، "وشن جوک"، "دادتک" و "پاتیکل" از ظهور منجی موعود با نام‌های مختلف همچون "کشن"، "ویشتو" نام برده شده است. در کتب مقدس زرتشتیان، همچون "زند"، "جاماسب‌نامه" و "یسنا" نیز از انتظار آمدن "خورشید جهان"، سوشیانس =]نجات‌دهنده بزرگ جهان [[[گفت‌وگو]] شده است. سایر ملل همچون اسن‌ها، سلت‌ها، اقوام اسکاندیناوی، یونانیان و... نیز گفته می‌شود که چشم به انتظار ظهور مصلحی بزرگ به‌سر می‌برند. روح و جان انتظار ظهور منجی، در این گفتار عیسی(ع) انعکاس یافته است: کمرهای خود را بسته، چراغ‌های خود را افروخته بدارید، و مانند کسانی باشید که انتظار آقای خود را می‌کشند که چه وقت از عروسی مراجعت کند، تا هر وقت آید و در را بکوبد؛ بی‌درنگ برای او باز کنند. خوشا به حال آن غلامان که آقای ایشان چون آید ایشان را بیدار یابد!... پس شما نیز مستعد باشید؛ زیرا در ساعتی که گمان نمی‌برید، پسر انسان می‌آید.از نگاه روایات اسلامی، برترین اعمال امت، انتظار فرج، یعنی انتظار گشایش و پیروزی جبهه حق بر باطل دانسته شده است. امام زمان(ع) در پاسخ نامه اسحاق بن یعقوب از شیعیان و دوستداران خود خواسته است برای تعجیل ظهورش دعا کنند: و بسیار برای تعجیل فرج دعا کنید که این باعث گشایش شماست. چنان‌که از مقایسه میان نگرش‌های مختلف درباره مفهوم نخست انتظار، یعنی انتظار ظهور منجی و تشکیل حکومت عدالت‌گستر به‌دست می‌آید که در این نوع از انتظار، فرض آن است که دست مردم از دسترسی به منجی کوتاه است؛ زیرا قرار بر این است که منجی آنان، در زمان آتی و نامشخص پا به عرصه خاک گذاشته یا ظهور کند و وعده نهایی نجات را عملی سازد. با چنین فرضی است که به مردم توصیه می‌شود کمرهای خود را بسته و چراغ‌های خانه را افروخته نگاه دارند. از سویی دیگر، انتظار به این مفهوم به سطحی عمومی و جهانی ناظر است؛ یعنی هر چشمی منتظر است منجی، پرده را کنار زند، تا چشم همه جهانیان به او روشن شود. انتظار ملاقات منجی و تحقق پیوند معنوی گونه دوم انتظار که براساس دکترین مهدویت از نگاه شیعه شکل می‌گیرد و ویژه همین نگاه است، انتظار ملاقات و برقراری پیوند معنوی با منجی و امام عصر(ع) در دوران کنونی و پیش از ظهور او است. این نوع از انتظار عموماً مورد غفلت قرار گرفته است و معمولاً وقتی سخن از انتظار می‌رود، همان مفهوم و گونه نخست به ذهن تداعی می‌کند. مقصود ما از این نوع انتظار که آثار و نتایج موثری دارد، آن است که براساس تفکر شیعه هر انسان مؤمن و دلباخته امام زمان(ع) می‌تواند با برطرف کردن حجاب‌ها و تحصیل سلامت و نزاهت باطنی، و برخورداری از ظرفیت کتمان دیدار، در انتظار ملاقات منظم یا غیر منظم امام عصر(ع) نشسته و به فیض حضور آن ذخیره الهی نایل آید ».

۴. حجت الاسلام و المسلمین موسوی؛

سید مهدی موسوی حجت الاسلام و المسلمین سید مهدی موسوی، در مقاله «تربیت سیاسی در پرتو انتظار» در این‌باره گفته است: «استاد شهید مطهری در این باره می‌‌فرماید: انتظار فرج و آرزو و امید و دل بستن به آینده دو گونه است: انتظاری که سازنده و نگه دارنده است، تعهدآور است، نیروآفرین و تحرک بخش است، به گونه‌ای که می‌‌تواند نوعی عبادت و حق پرستی شمرده شود و انتظاری که گناه است، ویران‌گر است، اسارت بخش است، فلج کننده است و نوعی اباحی گری باید محسوب گردد.این دو نوع انتظار فرج، معلول دو نوع برداشت از ظهور عظیم مهدی موعود(ع) است و این دو نوع برداشت به نوبه خود از دو نوع بینش دلات رباره تحوو انقلابات تاریخی ناشی می‌‌شود».

۵. حجت الاسلام و المسلمین کرمی؛

رضا علی کرمی حجت الاسلام و المسلمین رضا علی کرمی، در کتاب «خانواده منتظر امام زمان» در این‌باره گفته است: «انتظار بر دو گونه است: انتظاری که در توان انسان نیست آن را جلو یا عقب بیندازد؛ همانند انتظاری که شخص غریق در رسیدن گروه نجات مستقر در ساحل به سوی خود دارد؛ حال آن که وی آنان را می‌‌نگرد که برای نجات او به راه افتاده‌اند. بی‌گمان، غریق را یارای آن نیست که زمان رسیدن گروه نجات را به خود نزدیک‌تر کند. البته این انتظار، امید به نجات را در درون او تقویت کرده و نور امید را بر تیرگی‌های یأس و نومیدی که از هر سو احاطه اش کرده‌اند، خواهد تابانید. انتظاری است که انسان می‌‌تواند آن را نزدیک گرداند و طلب کند؛ مانند بهبودی از بیماری، اجرای طرحی عمرانی یا علمی یا تجاری یا پیروزی بر دشمن و رهایی از فقر. همه اینها ریشه در انتظار دارند و سرعت بخشیدن یا تاخیر انداختن آنها به دست خود انسان است. بنابراین، این امکان برای انسان وجود دارد که در به دست آوردن بهبودی و شفا تعجیل کند یا آن را به تعویق اندازد یا حتی منتفی گرداند، چنان که امکان آن هست در اجرای پروژه‌ای تجاری یا عمرانی یا علمی عجله کند یا اجرای آن را به وقتی دیگر موکول کند یا اصلاً رها سازد. همچنین این امکان برای وی هست که به سوی پیروزی بر دشمن و بی‌نیازی مالی بشتابد یا سستی ورزد و تأخیر کند یا از خیرشان بگذرد. با این بیان، انتظار از نوع دوم با انتظار از نوع اولی که از آن سخن گفتیم تفاوت خواهد داشت و در محدوده قدرت و اختیار انسان هست که در تحقق آنچه که انتظارش را می‌‌کشد، شتاب ورزد یا درنگ و سستی روا دارد یا عطایش را به لقایش ببخشد. از این رو، انتظار از نوع دوم، افزون بر "امید" و "مقاومت"، به انسان "حرکت" نیز می‌‌بخشد و حرکت، مخصوص انتظار است. بی‌گمان اگر انسان بداند که نجات و رهایی اش به حرکت، عمل و تلاش وابسته است، چنان حرکت و تلاشی برای رهایی و نجات خویش به خرج می‌‌دهد که در گذشته توان انجام آن را نداشته است. بنابراین اگر انتظار از نوع اول به انسان، تنها "امید" و "مقاومت" می‌‌بخشد، انتظار از نوع دوم، افزون بر "امید" و "مقاومت"، "حرکت" و پویایی نیز خواهد بخشید».

۶. حجت الاسلام و المسلمین الهی‌نژاد؛

حسین الهی‌نژاد حجت الاسلام و المسلمین حسین الهی‌نژاد، در مقاله «انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران» در این‌باره گفته است: «مقوله انتظار با رویکردهای گوناگون به اقسام مختلفی تقسیم می‌‌شود. یک بار مقوله انتظار با توجه به متعلقش مورد ارزیابی قرار می‌‌گیرد که در این صورت می‌‌توان آن را به انتظار ارزشی و غیرارزشی تقسیم کرد و بار دیگر با توجه به گستره و دامنه، مورد بررسی قرار می‌‌گیرد. که در این فرض می‌‌توان آن را به انتظار عام و خاص و یا مطلق و مقید (گشایش در هر کاری و یا گشایش در امر ظهور امام مهدی) متنوع کرد و در رویکرد سوم انتظار از لحاظ فایده و کارکرد مورد توجه قرار می‌‌گیرد که در این صورت می‌‌توان آن را به انتظار مثبت و سازنده که در مقابل آن انتظار منفی و مخرب قرار دارد، تقسیم نمود».

۷. آقای محمدی؛

ابراهیم محمدی آقای ابراهیم محمدی، در مقاله «ضرورت توان­مندی منتظران در قرآن کریم و حدیث» در این‌باره گفته است: «انتظار فرج دو گونه است: انتظاری که سازنده و تعهدآور، نیروآفرین و توانمند و تحرک‌بخش است، و انتظاری که ویرانگر، اسارت‌بخش و فلج‌کننده است و خود علیل است. این دو نوع انتظار معلول دو نوع برداشت از ظهور مهدی موعود (ع) است. برداشت ظاهری مردم از قیام مهدی موعود این است که قیام مهدی (ع) فقط از گسترش ظلم‌ها و حق‌کشی‌ها و تباهی‌ها ناشی می‌‌شود. آنگاه که صلح به صفر برسد و حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد، جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود، این اتفاق خواهد افتاد. طبق این نظر هر اصلاحی محکوم به شکست است، زیرا آن حرکت یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع نقطه روشنی هست دست غیب ظاهر نمی‌شود. بر عکس هر گناه و هر فساد و هر ظلم و هر پلیدی مقدمه صلح کلی است و ظهور را نزدیک می‌‌کند. پس بهترین کمک به تحقق ظهور و مهم‌ترین نوع انتظار، ترویج و اشاعه فساد است، این گروه جمله «مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً» را با تحقق ملئت کفراً و شرکاً جابه‌جا گرفته‌اند. در صورتی که بین فراگیری ظلم و جور و فراگیری کفر تفاوت بسیار هست. تازه آنچه باعث ایجاد شرایط ظهور است مسأله‌ای غیر از رضایت به گناه گنهکاران و عداوت با مصلحان است؛ زیر پا گذاشتن حدود مسلم اسلامی و تن دادن به تعطیلی موازین اسلام و قرآن و راضی بودن به آن، چیزی است که با هیچ عقل سلیمی و شرع مستحکمی نمی‌سازد. اما در مقابل این گروه عده‌ای با تمسک به آیات و روایات، ظهور مهدی را حلقه‌ای از حلقات مبارزه اهل حق و باطل که به پیروزی نهائی اهل حق منتهی می‌‌شود، می‌‌دانند از نظر این دسته سهیم بودن یک فرد در این سعادت به این است که آن فرد عملا در گروه اهل حق باشد. ظهور مهدی منتی است بر مستضعفان، وسیله‌ای است برای پیشوا شدن آنان و وعده‌ای است که در کتب آسمانی به صالحان داده شده است. قیام مهدی برای حمایت مظلومانی است که استحقاق حمایت دارند. در روایات سخن از گروهی زبده خلق الساعه نمی‌شود. بلکه سخن از گروهی است که در طول زندگی توانمندی را وظیفه خود دانسته و در تحقق آن کوشیده‌اند و همیشه با خوش‌بینی به آینده، با فساد و تباهی نبرد کرده‌اند».

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.