قرظة بن کعب انصاری در تاریخ اسلامی

قرظة بن کعب انصاری در تاریخ اسلامی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: قرظة بن کعب انصاری در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

قرظة بن کعب بن ثعلبة بن عمرو بن کعب انصاری خزرجی، از طایفه بنی حارث بن خزرج، که هم پیمان طایفه بنی عبدالاشهل بود؛ کنیه‌اش را اباعمرو نقل کرده‌اند. او در حد و سایر جنگ‌ها شرکت داشته است. مادرش، جندبه، دختر ثابت بن سنان و برادرش مادری‌اش، عبدالله بن انیس است. شیخ طوسی نیز قرظه را یک بار از اصحاب پیامبر (ص) البته در ذیل عنوان ابو الجوشاء به این صورت که آن حضرت پرچم انصار را در هنگام خروجش از کوفه به سمت صفین، به قرظه بن کعب سپرد. و در جای دیگری قرظه را از اصحاب امام حسین (ع) شمرده و عنوان انصاری را به او افزوده است .

قرظه در زمان پیامبر (ص)

از حضور قرظه در زمان رسول خدا (ص) مطلب چندانی نقل نشده است. برخی مصادر به اواخر عمر آن حضرت و ظهور مسیلمه کذاب و کشته شدن یکی از یاران مسیلمه به دست قرظه اشاره کرده‌اند که این مطلب هم می‌تواند در اواخر حیات رسول خدا (ص) و هم در زمان ابو بکر اتفاق افتاده باشد. عبدالله بن مسعود نقل می‌کند: روزی از کنار مسجدی در میان طایفه بنی حنیفه عبور کردم که طرفداران مسیلمه در آنجا بودند. شخصی را به سوی ایشان فرستادم؛ همه به غیر از این نواحه توبه کردند. از رسول خدا (ص) شنیدم که به این نواحه فرمود: "اگر فرستاده نبودی، گردنت را می‌زدم. اما ای این نواحه تو امروز پیک نیستی". پس به قرظه بن کعب دستور داد تا گردن او را بزند و قرظه نیز این کار را انجام داد.

قرظه و عمر

او یکی از ده نفر انصاری است که عمر به کوفه فرستاد. یعقوبی می‌نویسد: در سال ۲۲ آذربایجان فتح شد و امیر مردم، مغیرة بن شعبه و به قولی هاشم بن عتبة بن ابی وقاص بود. ابوموسی اشعری در سال ۲۳ هجری شهرستان‌های اهواز و اصطخر را فتح کرد و عمر به او نوشت که مانند زمین‌های عراق برای آنها خراج در نظر بگیرد. او نیز چنان کرد و در این سال عبد الله بن بدیل بن ورقاء خزاعی، همدان و اصفهان را و قرظة بن کعب انصاری، ری را و معاویة بن ابی سفیان، عسقلان فلسطین را فتح کردند.

مرحوم شوشتری نیز می‌نویسد: هنگامی که عمر، عمار یاسر را به کوفه فرستاد، ده نفر از انصار را همراه او فرستاد که یکی از ایشان قرظه بن کعب بود. زمانی که عمار برای فتح شوشتر حرکت کرد، قرظه را به فرماندهی لشکر گمارد و قرظه ری را در اواخر حکومت عمر، در سال ۲۳ هجری فتح کرد.

قرظة بن کعب گوید: وقتی که عمر ما را به عراق فرستاد با ما چند قدمی آمد و گفت: "آیا می‌دانید چرا شما را بدرقه کردم؟" گفتیم: بله، برای بزرگداشت ما بود. گفت: "شما پیش مردم دهکده‌ای می‌روید که قرآن را مثل زمزمه و صدای زنبور عسل می‌خوانند، پس با احادیث پیامبر (ص) آنها را از قرآن خواندن باز ندارید و من در این کار شریک شمایم". چون قرظه بن کعب به عراق وارد شد، مردم گفتند: "برای ما حدیث بگو"؛ او گفت: "عمر ما را نهی کرد".

قرظه در زمان امام علی (ع)

امام علی (ع) پس از استقرار در کوفه کارگزارن خود را برای شهرها تعیین کرده، قرظة بن کعب را به حکومت به قبادات گماشتند. همچنین امام علی بن ابی طالب (ع) او را حاکم کوفه قرار داد و زمانی که امام علی (ع) به سوی صفین حرکت کرد، قرظه پرچمدار آن حضرت بود و ابو مسعود بدری را به حکومت کوفه گماشت . به نقل ابن عبد البر، قرظة بن کعب با امام علی (ع) در همه جنگ‌ها شرکت داشته است.

قرظه و حکومت کوفه

مرحوم شوشتری می‌نویسد: هنگامی که امام علی (ع) برای جنگ جمل حرکت کرد، ابوموسی را از حکومت کوفه برکنار کرد و قرظه را به جای وی گمارد و هنگامی که به سمت صفین حرکت کرد، پرچم انصار را به او داد و زمانی که از صفین بازگشت او را به سرپرستی خراج عین التمر منصوب فرمود.

طبری می‌نویسد: علی (ع) هاشم را به سوی کوفه فرستاد و به ابو موسی نوشت که من هاشم بن عتبه را فرستادم تا کسانی را که آنجا هستند، برانگیزد؛ مردم را به سوی من روانه کن که من این ولایت را به تو سپردم تا در کارحق جزو یاران من باشی. ابو موسی، سائب بن مالک اشعری را خواست و گفت: "رأی تو چیست؟" او گفت: رأی من این است که به آن چه نوشته عمل کنی".

اشعری گفت: "ولی رأی من چنین نیست". آن گاه هاشم به علی (ع) نوشت که من پیش مردی فریبکار و مخالف آمده‌ام که فریبکاری و دشمنی وی آشکارست و نامه را با محل بن خلیفه طایی برای علی (ع) فرستاد. علی (ع)، حسن (ع) و عمار بن یاسر را به سوی کوفه فرستاد که مردم را به سوی او حرکت دهند و قرظة بن کعب انصاری را نیز به امارت کوفه گماشت و همراه او به ابوموسی برای او چنین نوشت: "اما بعد، پنداشتم علاقه تو به این کار، که خدایت تو را از آن بی نصیب کند، مانع از آن می‌شود که با دستور من مخالفت کنی؛ حسن و عمار را فرستادم که مردم را حرکت دهند. قرظة بن کعب را زمامدار شهر کردم؛ از کار ما با خفت کنار برو و اگر این کار را نکنی، گفته‎‌ام تو را بیرون کند. اگر مقاومت کنی و قرظه بر تو غلبه یابد، پاره پاره‌ات می‌کند. چون نامه به ابوموسی رسید، او کنار رفت.

نامه امام (ع) به قرظه بعد از جنگ جمل

امام علی (ع) بعد از فتح بصره در نامه‌ای به قرظه چنین نوشت: از علی بن ابی طالب به قرظة بن کعب و سایر مسلمانان؛ سلام علیکم؛ من حمد می‌کنم خدایی را که خدایی غیر او نیست. اما بعد، ما به قومی برخوردیم که بیعت ما را شکستند، اجتماع ما را پراکنده کردند و بر ما ستم کردند. برای ایشان به خدا احتجاج کردیم، خداوند ما را بر ایشان پیروز کرد و طلحه و زبیر کشته شدند و قبل از آن عهد خود را به ایشان یادآور شدم و صالحان امت را بر ایشان شاهد آوردم و بیعت شان را به ایشان یادآوری کردم. آنها از ارشاد کنندگان اطاعت نکردند و جوابی به ناصحان ندادند و اهل ستمگر به عایشه پناه بردند و اطراف او تعدادی کشته شدند که فقط عدد ایشان را خدا می‌داند و خداوند بقیه ایشان را شکست داد و فرار کردند و شوم‌تر از ناقه و شتر، اهل آن دیار بودند که گناه بزرگی انجام دادند و آن معصیت خدا و رسولش در راه اندازی این جنگ بود و فریب کسانی که با وجود این شتر فریب خوردند و آن چه که از تفرقه و ریختن خون مسلمانان انجام دادند، که نه بینه ای داشتند و نه حجتی. هنگامی که خداوند ایشان را شکست داد، امر کردم که سربازان، هیچ فرار کننده ای را نکشند و به مجروحان کاری نداشته باشند و حجابی را پاره نکنند و داخل خانه‌ای، مگر به اجازه صاحبش، نشوند و مردم نیز پیروی کردند. و مردان صالحی از ما به شهادت رسیدند؛ خداوند حسنات ایشان را مضاعف کند و درجات شان را بالا ببرد و ثواب صابران را به ایشان بدهد و جزای کسانی که از اهل بیت پیامبرشان پیروی کردند، پاداش کسانی است که از خداونداطاعت کردند، و شکر گزار نعمات او بودند. ایشان شنیدند و اطاعت کردند؛ آنها را دعوت کردیم پس جواب دادند. اینها بهترین برادران و یاران بر حق هستند. والسلام علیکم.

این نامه را عبدالله بن ابی رافع در رجب سال ۳۶ هجری نوشت.

استقبال قرظه از امام علی (ع)

شیخ مفید به نقل از امام صادق (ع)می‌نویسد: امیر المؤمنین علی (ع) هنگامی که پس از جنگ جمل به سوی کوفه حرکت و به نزدیکی کوفه رسید، مردم همراه، قرظه بن کعب به استقبال آن حضرت آمدند و در نزدیکی نهر نضر بن زیاد، آن حضرت (ع) را ملاقات کردند و فتح و پیروزی را به آن حضرت تبریک می‌گفتند. در حالی که آن حضرت با عرق پیشانی خود را پاک می‌کرد، قرظه بن کعب گفت: "ای امیر المؤمنین شکر خدا را که دوستدار تو با عزت و دشمن تو ذلیل شد و خدا تو را بر قوم ستمگر و سرکش پیروز کرد". در این حال عبد الله بن وهب راسبی گفت: "به خدا قسم آنها ظالم و کافر و مشرک بودند". امیر المؤمنین (ع) فرمود: "مادرت به عزایت بنشیند! چه چیز باعث شد که حرف باطل بزنی و آن چه نمی‌دانی بر زبان برانی؟ این قوم این گونه نیستند که تو می‌گویی؛ اگر مشرک بودند ما به آنها لعن کرده و اموال‌شان را به غنیمت می‌گرفتیم و نمی‌توانستیم با آنها ازدواج کرده و از آنها ارث ببریم".

نامه امام علی (ع) به قرظه برای احیای قنات

نقل شده، امام علی (ع) به مناسبتی این نامه را برای قرظة بن کعب انصاری نوشت: "همانا مردانی از اهل ذمه حوزه مأموریت تو نهری را در زمین خود نام بردند که بی اثر شده و زیر خاک رفته است و مسلمانان برای ایشان عهده دار احیای آن هستند. پس تو و ایشان تحقیق کنید و سپس نهر را احیا کن و آباد ساز. پس به جانم سوگند که اگر احیا شوند نزد ما محبوب ترست تا بیرون روند یا در واجب احیای سرزمین‌ها ناتوان باشند یا هم کوتاهی کنند، و السلام".

نامه قرظة بن کعب به امام علی (ع)

عبدالله بن وال تمیمی گوید: من در نزد امیرالمؤمنین (ع) بودم که پیکی رسید و نامه‌ای از قرظة بن کعب انصاری، که یکی از کارگزاران ایشان بود، به آن حضرت تسلیم کرد و متن نامه چنین بود: این، نامه‌ای است برای بنده خدا علی امیر مؤمنان، از قرظة بن کعب؛ سلام بر تو باد؛ من ستایش می‌کنم خداوندی را که جز او خدائی نیست، اینک به امیرالمؤمنین خبر می‌دهم که سوارانی از کوفه بر ما گذشتند و به طرف دهکده نفر رهسپار شدند و در آنجا به یکی از دهقانان که مسلمان شده و نماز می‌خواند، برخوردند. نام آن شخص، زاذان فرخ بود. آنان از وی پرسیدند: تو مسلمان هستی یا کافر؟ او گفت: من مسلمان هستم؛ گفتند: درباره علی چه می‌گوئی؟ گفت: جز خیر درباره او چیزی نمی‌گویم؛ می‌گویم او امیر المؤمنین و وصی رسول خدا می‌باشد و سید و سرور همه انسان‌هاست. آن سواران او را کافر دانسته، بر او تاختند و با شمشیر پاره پاره‌اش کردند. بعد از آن یک مرد ذمی را که همراه آنان بود، با خود بردند و از او پرسیدند: چه مذهبی داری؟ گفت: من یهودی هستم؛ گفتند: او را آزاد کنید و به او کاری نداشته باشید. آن ذمی آمد و ماجرا را به ما گفت: ما هر چه جستجو کردیم از آن عده خبری به دست نیاوردیم، اکنون تکلیف ما چیست؟

امیر المؤمنین (ع) در پاسخ قرظة بن کعب چنین نوشتند: من از نوشته آگاه شدم و نظر شما را دریافتم. درباره آن گروهی که از منطقه حکومت تو گذشتند، پرسیده‌ای؛ آنها یک مردمسلمان را کشته، ولی از یک مرد کافر گذشتند و او را رها کردند. اینها گروهی هستند که شیطان، آنها را فریب داده و گمراه ساخته است. آن گروه، مانند کسانی بودند که خیال می‌کردند فتنه و آزمایشی نخواهد بود؛ آنها کور و کر شدند و حقایق را ندیدند و نشنیدند. آنها در روزی که نامه عمال‌شان باز شود، و حالات خود را بنگرند، گوش شنوا و چشم بینا خواهند داشت، و کارهای خود را خواهند دید. اکنون به کار خود مشغول باش و همان طور که نوشته‌ای از اوضاع و احوال مراقبت کن.

قرظه و نعمان بن بشیر در جنگ صفین

نقل شده، ابو هریره و نعمان نزد علی (ع) آمدند و گفتند: "یا اباالحسن، خداوند در سلام برای تو فضیلت و شرافت قرار داده است، تو پسر عموی رسول خدا (ص) هستی؛ پسر عمویت، معاویه ما را نزد شما فرستاده و می‌خواهد کاری کنی که این جنگ خاموش و اوضاع و احوال، آرام شود و شما باهم صلح کنید. اکنون قاتلان عثمان را به معاویه تسلیم کنید تا او قاتلان پسر عموی خود را بکشد، و بعد بین شما صلاح شود و اختلافات از بین برود و ملت از فتنه و فساد و تفرقه نجات پیدا کند". علی (ع) به آن دو نفر فرمودند: "از این سخنان، درگذرید". و بعد به نعمان بن بشیر فرمودند: "آیا تو بهتر از همه عشیره خود راه هدایت را یاد گرفته‌ای؟"

او گفت: خیر.

علی (ع) فرمودند: "همه انصار از من پیروی می‌کنند، مگر گروهی اندک که سه و یا چهار نفر هستند، و تو هم یکی از آنها هستی".

نعمان گفت: من آمده‌ام تا در خدمت شما باشم. معاویه از من خواست تا پیام او را به شما برسانم و من امیدوار بودم که زمینه فراهم شود تا در نزد شما حاضر شوم و در کنار شما قرار گیرم. من می‌خواستم خدواند بین شما سازش برقرار کند، و اگر نظر شما غیر از این است من در خدمت شما خواهم بود و از شما جدا نخواهم شد، و هر جا بروید با شما همراهی خواهم کرد".

ابو هریره از کوفه به شام رفت و داستان گفتگوی خود را با علی (ع)به معاویه گفت. معاویه به او گفت: "هر چه از علی شنیده‌ای برای مردم بگو". او هم آنها را برای مردم شام تعریف کرد. با این کار، مقصد معاویه عملی شد. اما نعمان بن بشیر چند ماه در کوفه ماند و بعد از آنجا فرار کرد و به عین التمر رفت. مالک بن کعب ارحبی، که کارگزار امام علی (ع) در آنجا بود، او را یافت و از او پرسید: "برای چه به این جا آمده‌ای؟" او گفت: "من از معاویه برای علی پیامی داشتم و اکنون پس از رسانیدن پیام در نظر دارم به شام برگردم". مالک او را زندانی کرد و به او گفت: "من ماجرا را برای علی خواهم نوشت تا در این باره دستور دهد". نعمان از این موضوع به شدت ناراحت شد و از این که قرار شد ماجرا به امیرالمؤمنین (ع) اطلاع داده شود، به وحشت افتاد، زیرا او به علی (ع) گفته بود در کوفه خواهد ماند و برای ماندن در آنجا آمده است.

نعمان پس از گرفتاری به دنبال قرظة بن کعب انصاری، که در اطراف عین التمر، مالیات و صدقات را برای علی (ع) جمع می‌کرد، فرستاد و از او خواست به او کمک کند. او هم شتابان به پیش او آمد و به مالک بن کعب گفت که او را رها کند. مالک گفت: "ای قرظه از خداوند بترس و درباره این مرد سخن نگو و از او حمایت نکن. او اگر از عابدان و ناسکان انصار است، چگونه امیرالمؤمنین را ترک می‌کند، و نزد امیر منافقان می‌رود!" ولی قرظه او را وادار کرد تا نعمان را رها کند. پس او رو به نعمان کرد و گفت: "ای مرد، امروز و امشب و فردا مهلت داری که از این جا بروی و اگر بعد از این تو را در اینجا ببینم گردنت را خواهم زد". نعمان هم به سرعت از آنجا دور شد و به نزد معاویه رفت و ماجرای خود را به او گفت.

قرظه و حمله نعمان بن بشیر به مالک بن کعب

عبدالله بن حوزه ازدی گوید: در آن هنگام که نعمان بن بشیر به ما حمله کرد، من با مالک بن کعب بودم، آنها دو هزار نفر بودند، و ما فقط صد نفر؛ مالک گفت: "شما در میان آبادی با آنها بجنگید و دیوارها را پشتیبان خود قرار دهید و خود را به هلاکت نیندازید و بدانید که خداوند شما را یاری می‌کند. اگر مقاومت کنید، خداوند ده نفر را بر صد نفر و صد نفر را بر هزار نفر و اندک را بر زیاد پیروز می‌کند و در این نزدیکی شیعیان و یاران علی (ع)، و از آن جمله قرظة بن کعب و مخنف بن سلیم هستند؛ شما بروید و از آنها یاری بخواهید و حال خود را به آنها بگویید". عبدالله بن حوزه گوید: من به طرف آنها رفتم و یاران ما با نعمان بن بشیر با پرتاب تیر می‌جنگیدند. پس من نزد قرظه رفتم و ماجرا را به او گفتم؛ او گفت: "من مأمور دریافت خراج هستم و افرادی ندارم تا به کمک شما بفرستم". بعد نزد مخنف رفتم و او را از ماجرا آگاه کردم، او فرزندش عبدالرحمن را با پنجاه نفر به کمک ما فرستاد. مالک بن کعب تا هنگام عصر با آنها جنگید و هنگامی که ما رسیدیم، آنها غلاف شمشیر خود را شکسته و آماده مرگ بودند و اگر ما اندکی تأخیر می‌کردیم همه آنها کشته می‌شدند. هنگامی که اهل شام ما را دیدند، از مالک دست برداشتند .

قرظه و نقل روایت

عامر بن سعد، شعبی و سعد بن ابراهیم از او روایت نقل کرده‌اند. پسرش محمد نیز از او این روایت را به نقل از رسول خدا (ص) نقل کرده است: قال رسول الله (ص): "باد، مردم را از گورهای شان می‌رباید".

از عامر بن سعد نقل شده است: روزی به نزد ابو مسعود انصاری، قرظة بن کعب و ثابت بن زید رفتم، در حالی که در مجلس عروسی بودند و در کنار ایشان آوازخوانان در حال خواندن آواز بودند؛ گفتم: آیا شما که از اصحاب پیامبر (ص) هستید به این آواز گوش می‌دهید و می‌شنوید؟ گفتند: "رسول خدا (ص) به ما اجازه داده در غنای مجلس عروسی و گریه بر مرده، اگر تحریک کننده نباشد، شرکت کنیم".

سرانجام قرظه

به نقلی، قرظه در زمان خلافت امام علی (ع) در خانه‌ای که در کوفه ساخته بود، از دنیا رفت و علی بن ابی طالب (ع) بر او نماز خواند. و به نقلی، در زمان حکومت مغیرة بن شعبه در ابتدای حکومت معاویه در کوفه از دنیا رفت که نقل اول، صحیح‌تر است. او اولین کسی است که برای او در کوفه نوحه سر دادند. مغیرة بن شعبه گفته است: شنیدم رسول خدا (ص) فرمود: «من نیح علیه فإنه یعذب بما نیح علیه یوم القیامه»؛ هر کس بر او نوحه کنند او به خاطر این نوحه در روز قیامت عذاب خواهد شد و این در صورتی است که قرظة در زمان خلافت معاویه، در زمانی که مغیرة حاکم کوفه بوده، از دنیا رفته باشد، زیرا مغیره در زمان اختلاف بین علی (ع)و معاویه در طائف بود، و معاویه پس از شهادت علی (ع)و صلح با حسن (ع) او را به حکومت کوفه گماشت.

فرزندان قرظه

نقل شده، دو تن از پسران قرظه به نام‌های عمرو و علی در کربلا حضور داشتند، اما یکی در سپاه امام حسین (ع) و دیگری در سپاه ابن زیاد بود.

هانی بن ثبیت حضرمی که هنگام کشته شدن امام حسین (ع) حضور داشته، می‌‌گوید: حسین (ع) عمرو بن قرظه انصاری را به دنبال عمر بن سعد فرستاد و به او فرمود: "امشب بیا تا بین دو لشکر با یکدیگر ملاقات کنیم". عمر بن سعد با بیست سوار و حسین (ع) هم با همین تعداد آمد. وقتی آنها به هم رسیدند؛ حسین (ع) به اصحابش دستور داد از او دور شوند، عمر بن سعد هم همین دستور را داد. سپس آن دو مدت زیادی با هم صحبت کردند به طوری که پاسی از شب گذشت. بعد هریک از آن دو با همراهانشان به طرف لشکر خود بازگشتند .

ثابت بن هبیره گوید: وقتی عمرو بن قرظة بن کعب، کشته شد، علی، برادرش، که همراه عمر بن سعد بود، فریاد زد: "ای حسین، ای دروغگو پسر دروغگو، برادرم را گمراه کردی و فریب دادی تا به کشتنش دادی". حسین (ع) فرمود: "خدا برادرت را گمراه نکرد بلکه برادرت را هدایت کرد و تو را گمراه کرد". او گفت: خدا مرا بکشد اگر تو را نکشم یا پیش از رسیدن به تو کشته شوم". پس بر حسین (ع) حمله برد اما نافع بن هلال مرادی در راه به او ضربه‌ای زد که از پای درآمد. یارانش او را از میدان جنگ بیرون بردند و بعدها او را مداوا کردند که بهتر شد.

قرظة بن کعب انصاری، استاندار کوفه

قرظة بن کعب یکی از یاران امیرالمؤمنین(ع) بود که حضرت او را به سمت‌های مختلفی منصوب کرد:

1. بعد از عزل ابوموسی، کارگزار کوفه شد.
2. حضرت بعد از آمدن از بصره به کوفه، او را فرماندار بهقباذات کرد.
3. او بعدها مسئول جمع‌آوری مالیات و خراج در منطقه عین التمر گردید.
4. برابر نقل سفینة البحار و تنقیح المقال، مدتی والی فارس بود.

ابن عبدالبر گوید: ابو عمرو قرظة بن کعب انصاری خزرجی در احد و بقیه جنگ‌های پیامبر حضور داشت.

در سال بیست و سوم هجری در زمان عمر، ری را گشود. وی یکی از ده نفری است که عمر آنها را به کوفه فرستاد. این ده نفر از انصار بودند. او مردی فاضل بود و علی(ع) ولایت کوفه را به او داد و زمانی که به صفین رفت، او را همراه با خود برد و ابومسعود بدری را به عنوان جانشین خود در کوفه انتخاب کرد.

زمان سکونت قرظه در کوفه

قرظة بن کعب جزو ده نفر انصاری بود که خلیفه دوم آنها را به کوفه فرستاد. مورخان، زمان اعزام وی را هنگامی دانسته‌اند که خلیفه دوم عمار یاسر را به امارت کوفه گمارد. جریان بدین گونه بود که امام علی(ع) به هنگام مشورت‌خواهی خلیفه دوم عمر بن خطاب، درباره سرزمین‌های فتح شده، به وی پیشنهاد کرد به جای تقسیم کشاورزان و سرزمین‌های فتح شده بر آن‎ها خراج وضع کند. خلیفه هم با این نظر موافقت کرد. پس از آن بنا به نقل واقدی دیوان در سال بیستم هجری تشکیل شد و عمار در سال بیست و یکم به امارت کوفه منصوب گردید که سال فتح نهاوند بود.

چنین به نظر می‌رسد که خلیفه پس از پیشنهاد امام علی(ع) از یاران حضرت می‌خواهد که آنان، او را در اجرای این طرح یاری نمایند. از این روی عمار یاسر را به عنوان حاکم کوفه، عبدالله بن مسعود را به عنوان قاضی و مسئول بیت‌المال و سهل بن حنیف را به عنوان مسّاح (مهندس) سرزمین‌های عراق اعزام کرد. حذیفة بن یمان هم مسئولیتی مشابه سهل یافت. به همراه عمار ده تن از انصار نیز به کوفه اعزام شدند که شاخص‌ترین آنها قرظة بن کعب انصاری بود. عبید بن عازب که همراه برادرش براء در تمام جنگ‌های امام علی(ع) در کنار حضرتش بودند. جزو این ده نفر بود . زید بن صوحان هم در کنار قرظه بود. سلیم بن لوذان انصاری و ابو احمد قَیظی بن قیس بن لوذان انصاری را جزو این ده نفر شمرده‌اند. این هیئت با این ترکیب به دستور خلیفه شهر مدینه را ترک کردند. قرظة بن کعب گوید: در بیرون مدینه بودیم که خلیفة عمر بن خطاب به بدرقه ما آمد، او با ما آمد تا به منطقه صرار در سه یا چهار میلی مدینه رسیدیم پرسید: می‌دانید که چرا من اینجا آمده‌ام؟ گفتیم ما از اصحاب رسول خدا(ص) هستیم گفت: شما به جایی می‌روید که آنها قرآن را بمانند زنبور عسل زمزمه می‌کنند پس برای آنان حدیث نگویید و به آن مشغولشان مسازید. قرآن را به تنهایی به آنان بیاموزید و روایت از پیامبر را کم کنید. بروید من شریک شما هستم.

با توجه به گرایش انصار به علی(ع) و ترکیب گروه اعزامی به نظر می‌رسد خلیفه نگران بوده که آنها به نقل فضائل علی(ع) از قول پیامبر(ص) بپردازند. از این روی آنان را از نقل حدیث باز داشته و این دستور العمل را با روشی خاص ابلاغ کرد.

از این زمان قرظة بن کعب ساکن کوفه می‌شود. او جزو یاران امام علی(ع) بود.

قرظه در سمت امارت کوفه

حضرت امیر(ع) زمانی که عازم بصره بود، ابتدا محمد بن ابی بکر را به کوفه به سوی ابوموسی حاکم آنجا فرستاد، اما ابوموسی حاضر نشد با علی(ع) در جنگ با طلحه و زبیر همکاری کند. هاشم بن عتبه که به کوفه رفته بود در ربذه حضرت را از نظر ابوموسی آگاه ساخت. حضرت بار دیگر هاشم بن عتبة بن ابی وقاص را به کوفه بازگرادند و فرمود به ابوموسی چنین پیغام ده: مردم را برای جنگ بفرست؛ زیرا من تو را ولایت ندادم مگر به جهت این که جزو یاران من، در حمایت از حق باشی. ابوموسی باز هم همکاری نکرد. هاشم در نامه‌ای به حضرت امیر(ع) نوشت: من بر مردی وارد شده‌ام که ناخالصی، مخالفت و دشمنی او آشکار است. وی این نامه را توسط مُحَلّ بن خلیفه طائی برای حضرت فرستاد. وقتی که نامه به حضرت رسید. امام حسن(ع) را با عمار یاسر فرستاد که مردم را برای جنگ حرکت دهند و در ضمن قرظة بن کعب را به عنوان کارگزار کوفه همراه آنها فرستاد و به ابو موسی پیام داد: باید از کار ما کناره‌گیری کنی، من به قرظة بن کعب دستور داده‌ام که با تو مقابله کند و آن زمان که بر تو پیروزی بیابد، بدنت را قطعه قطعه خواهد کرد. وقتی که نامه به ابوموسی رسید، کناره‌گیری کرد و امام حسن(ع) مردم را برای جنگ آماده نمود.

این گونه ابوموسی که از زمان عثمان بر کوفه حکومت می‌کرد، برکنار و قرظة بن کعب به جای وی گمارده شد. این نقل ابن اثیر بود و ما در شرح حال ابوموسی در این زمینه، توضیح بیشتری ارائه کردیم.

قرظة بن کعب در هنگام جنگ جمل حاکم کوفه بود. امام علی(ع) به بصره رفت و طلحه و زبیر را شکست داد و بعد از پیروزی و تسلط بر بصره، در نامه‌ای، مردم کوفه را از این پیروزی آگاه ساخت.

نامه امام علی(ع) به قرظه و مردم کوفه پس از پیروزی در جنگ جمل

محمد بن بشیر همدانی گوید: نامه امیرالمؤمنین(ع) را عمرو بن سلمه ارحبی به کوفه رساند. با آگاهی مردم از نامه حضرت، صدای تکبیر آنها بلند شد و شهر یک‌پارچه غرق در شادی گردید. فریاد «الصَّلَاةُ جَامِعَةٌ» در شهر طنین انداز شد، مردم با شنیدن تکبیر و این ندا متوجه شدند که موضوع مهمی اتفاق افتاده است و همه در مسجد کوفه اجتماع کردند؛ به گونه‌ای که هیچ کس از حضور در مسجد تخلف نکرد .

وقتی که مردم جمع شدند، نامه حضرت امیرالمؤمنین(ع) را برای آنها قرائت کردند نامه چنین بود:

به نام خداوند بخشاینده مهربان: از بنده خدا، علی بن ابی طالب(ع)، به قرظة بن کعب و کسانی که از مسلمانان همراه او هستند. درود خدا بر شما باد! من همراه با شما خداوندی را ستایش میکنم که جز او معبود بحقی نیست.

اما بعد، ما برخوردیم به آن گروهی از امتمان که بیعت ما را شکسته بودند و جماعت ما را گرفتار تفرقه نموده، بر ما طغیان کردند ما به خاطر خدا با آنها محاجه و جنگ کردیم و خداوند ما را بر آنها پیروز گرداند و طلحه و زبیر کشته شدند. اما قبل از کشته شدن، آنها را انذار کردم (و آن دو را نصیحت کردم) و صالحان امت را به گواهی گرفتم و امکان بیعت دوباره را برای آنها فراهم ساختم؛ اما آنها از ارشادکنندگان اطاعت نکردند و جواب ناصحین و خیرخواهان را ندادند. و بعد از این که به قتل رسیدند، اهل بغی و طغیان به عایشه پناه بردند. گروه زیادی - که تنها خداوند عدد آنها را می‌داند - در اطراف او کشته شدند و خداوند بقیه آنها را خوار کرده، پس فرار کردند. ناقه حِجر نسبت به مردم آن شهر، بدشگون‌تر از این نبود. افزون بر این که عایشه گناه بزرگی مرتکب شد به خاطر این که با این جنگ، بر خلاف فرمان خدا و پیامبرش(ص) عمل کرد؛ عده‌ای را فریب داد و باعث تفرقه بین مؤمنین گردید و خون مسلمانان را بدون دلیل و عذر و حجت (آشکاری) ریخت.

پس آنگاه که خداوند آنها را شکست داد، دستور دادم که فراریان را تعقیب نکنند؛ در کشتن مجروحین شتاب ننمایند، هتک حرمت نکنند و بدون اجازه وارد منزل کسی نشوند و مردم را امان دادم. و مردمان صالحی از ما به شهادت رسیدند که خداوند بر حسنات آن‎ها بیفزاید و درجات آن‎ها را بالا ببرد و ثواب صبرکنندگان (و راستگویان) را به آن‎ها بدهد و از جانب اهل بیت پیامبرشان، بهترین جزا و پاداش را خداوند به آنها عنایت فرماید؛ پاداشی که به عمل کنندگان به دستورهای او و شُکرکنندگان بر نعمتش می‌دهد. شما مردم کوفه شنیدید و اطاعت کردید و فراخوانده شدید؛ پس اجابت نمودید. پس شما برادران و یاران خوبی برای حق میباشید و درود بر شما و رحمت خدا و برکاتش.

این نامه را عبیدالله بن ابی رافع در ماه رجب سال سی و ششم نوشته است.

مردم کوفه با آمدن نامه امیرالمؤمنین(ع) متوجه شدند که حضرت پیروز شده است و خوشحالی سراسر کوفه را فراگرفت. حضرت در ماه رجب، بصره را به قصد کوفه ترک کرد.

ورود امیرالمؤمنین(ع) به کوفه

امام باقر(ع) می‌فرماید: زمانی که امیرالمؤمنین(ع) به نزدیک کوفه رسید، مردم همراه با قرظة بن کعب برای استقبال از ایشان تا نزدیک نهر نضر بن زیاد رفتند و در آنجا به حضرت رسیدند. مردم به امام به سبب پیروزی و فتح در جنگ، تهنیت می‌‌گفتند و امیرالمؤمنین در حالی که عرق از پیشانی خود پاک می‌کرد، به احساسات آن‎ها پاسخ می‌داد.

قرظة بن کعب ضمن خیر مقدم به حضرت گفت: ای امیرالمؤمنین! حمد و ستایش خداوندی را که دوستان تو را عزیز و دشمنانت را ذلیل و خوار نمود و تو را بر قوم طغیانگر و ظالم پیروز کرد.

حضرت علی(ع) روز دوشنبه دوازدهم رجب سال سی و ششم وارد کوفه شد.

جمعی از بزرگان و قاریان کوفه، ضمن خیر مقدم گفتن به حضرت، چنین اظهار داشتند: ای امیرمؤمنان! کجا فرود می‌آیی؟ آیا به کاخ قدم می‌نهی؟ فرمود: خیر، به رحبه می‌روم. پس از آن وارد رحبه شد و در مسجد اعظم دو رکعت نماز گزارد. آنگاه بر فراز منبر آمد و برای مردم سخنرانی کرد.

اولین خطبه حضرت در کوفه

اما بعد، ای کوفیان! شما را در اسلام فضیلتی است تا زمانی که بر این آیین استوار باشید و روش خود را در دفاع از اسلام تغییر ندهید. شما را به راه حق فراخواندم، پس آن را پذیرفتید و به محو ناروایی‌ها کمر ببستید. آگاه باشید که این فضیلت بین شما و خداست. اما در برابر احکام و تقسیم بیتالمال، شما با دیگران یکسان هستید کسانی که به شما می‌پیوندند و به روش شما می‌گروند. آگاه باشید بیش از هر چیزی که برای شما بیمناک هستم، پیروی از هوای نفس و داشتن آرزوهای دراز است؛ زیرا پیروی از هوای نفس، آدمی را از حق بازمی‌دارد و آرزوهای بلند، روز رستاخیز را از یادها می‌برد. بدانید که دنیا در حال پشت کردن و آخرت در حال رو آوردن است و برای هر کدام از دنیا و آخرت، فرزندانی است. بکوشید که از فرزندان آخرت باشید. امروز روز عمل است و نه حسابرسی و فردا روز محاسبه است و نه عمل. حمد و سپاس خدایی را که دوستش را نصرت و یاری و دشمنش را ذلت داد و راستگوی حقجو را عزت و پیمان شکن پیرو باطل را خفت بخشید.

بر شما باد تقوای الهی و پیروی کسانی که خدا را اطاعت نمودند؛ همان کسانی که از دودمان پیامبر شما هستند؛ کسانی که اطاعت آنها در دستورهای الهی سزاوارتر است از اطاعت کسانی که فرمانروایی را به خود می‌بندند؛ مدعیان دروغینی که در برابر ما قرار دارند، خود را برتر از ما نشان می‌دهند به فضائلی که در ماست و با حکومت ما به ستیزه‌گری و مخالفت دست می‌زنند و ما را از حق خود منع می‌نمایند.

بالأخره آنها فرجام بد اعمال خود را مشاهده کردند و به زودی حاصل گمراهی خود را بِدرَوَند. بدانید که جمعی از شما به یاری من برنخاستند و من نیز زبان به نکوهش اینان گشودم. از ایشان دوری کنید و آنها را از آنچه خوش ندارند، آگاه‌شان سازید تا این که متنبه شوند و بدین‌سان یاران خدا حزبالله در کشاکش تفرقه‌ها شناخته می‌شوند.

بعد از سخنرانی حضرت، مالک بن حبیب یربوعی که مسئول نیروی انتظامی (رئیس شهربانی) ایشان بود، حرکت کرد و گفت: اجازه دهید گردن متخلفان از جهاد را بزنم. حضرت او را منع کرد و فرمود: خداوند چنین قضاوت نمی‌کند.

امیرالمؤمنین(ع) با اشراف کوفه ملاقات کرد و آنها را به سبب عدم شرکت در جنگ جمل سرزنش نمود و روز جمعه، نماز جمعه را در کوفه به پا داشت و خطبه خواند..

اعزام کارگزاران به مناطق مختلف

حضرت بعد از این که در کوفه مستقر شدند، کارگزاران خود را برای شهرها تعیین کردند. یزید بن قیس أرحبی را بر «مدائن» و «جوخا»، مخنف بن سلیم را بر «اصفهان» و «همدان»، قرظة بن کعب را بر «بِهقُباذات»، قدامة بن عجلان ازدی را بر «کسکر»، عدی بن حارث را بر «بَهُرسیر» و روستاهای آن، ابو حسان بکری را بر «أستان عالی» و سعد بن مسعود را بر «أستان زوابی» گماشت و ربعی بن کأس را بر سجستان و خلید را بر «خراسان» ولایت بخشید.

انتصاب قرظة بن کعب به کارگزاری بهقباذات

بنابر آنچه نقل شد حضرت امیر(ع) قرظة بن کعب را به کارگزاری بهقباذات منصوب فرمودند.

بهقباذ: به کسر باء، سکون هاء و ضم قاف، اسم سه منطقه در بغداد بوده است که از طریق شط فرات آبیاری می‌شدند. این‎ها منصوب به قباد بن فیروز، پدر انوشیروان است.

وقایع مربوط به این سمت قرظه را در ضمن کارگزاران بهقباذات ذکر خواهیم کرد.

قرظة بن کعب کارگزار بهقباذات

حضرت امیر(ع) قرظة بن کعب را به کارگزاری بهقباذات منصوب فرمودند.

بهقباذ: به کسرباء، سکون هاء و ضم قاف، اسم سه منطقه در بغداد بوده است که از راه شط فرات آبیاری می‌شدند. این‎ها منصوب به قباد بن فیروز، پدر انوشیروان است.

بهقباذات

1. بهقباذ اعلی: که از طریق فرات آبیاری میشده، مرکب از شش طسوج است. طسوج خُطرَنیه، طسوج نهرین، طسوج عین التمر و طسوج فَلُّوجَه پایین و بالا و طسوج بابل.
2. بهقباذ اوسط: که چهار طسوج دارد به نام‌های سُورا و بارُوسَما، جُبَّه، بُدات و نَهرمَلِک.
3. بهقباذ اسفل: شامل پنج طسوج است: کوفه، فرات بادَقلی و سَیلَحین، طسوج حیره)، نِستَر و هُرمُزجَرد .

طسوج بر وزن تنور، به معنای ناحیه است و معرب تسو و تسوگ است؛ یعنی، یک قسمت از ۲۴ قسمت شبانه روز که یک ساعت باشد.

شاید از آن جهت به این نواحی طسوج گفته می‌‌شد که در هر ۲۴ ساعت، یک مرتبه از آب فرات آبیاری می‌شدند.

عین التمر: شهری است نزدیک أنبار در غرب کوفه. این شهر در کنار بیابان واقع است و شهری قدیمی است که مسلمانان در عهد خلیفه اول به سال دوازدهم هجری، آن را به دست خالد بن ولید فتح کردند و چون مردم آن حاضر به صلح نشدند، مردان شهر کشته، زنان آن‎ها به اسارت رفتند.

منطقه مأموریت قرظة بن کعب، به احتمال بهقباذات اعلی بوده است. او مدتی در این مناطق والی بود و بعداً به عنوان مسئول جمع‌آوری خراج در عین التمر خدمت می‌کرد.

زمانی که خریت بن راشد، یکی از سران خوارج قیام کرد، حضرت طی بخش‎نامه‌ای از تمام کارگزاران خود خواست در صورتی که با او برخورد کردند، به ایشان گزارش دهند.

عبدالله بن وائل گوید: من در خدمت امیرالمؤمنین(ع) بودم که ناگاه از سوی قرظة بن کعب که یکی از کارگزاران حضرت بود. پیکی آمد. وی نامه‌ای به حضرت نوشته بود که خریت بن راشد در حوزه مأموریت او دیده شده است.

قیام خریت در سال سی و هشتم بوده است و از این مسئله به دست می‌آید که قرظة تا آن زمان به عنوان کارگزار حضرت مشغول خدمت بوده است.

نامه حضرت به قرظة بن کعب در آباد نمودن نهر متروک

حضرت امیرالمؤمنین (ع) در نامه‌ای به قرظه نوشت: همانا مردانی از ذمیان حوزه مأموریت تو، نهری را در زمین خود نام بردند که بی‌اثر شده و زیر خاک رفته است و مسلمانان برای ایشان عهده‌دار احیای آن هستند. پس تو و ایشان بنگرید. سپس نهر را احیا کن و آباد ساز! به جانم سوگند که اگر آباد و توانا شوند نزد ما محبوب‌تر است تا بیرون روند و یا این که در مسئله ضروری اصلاح و احیای سرزمین‌ها، ناتوان باشند و یا کوتاهی کنند و السلام.

برابر نقل بلاذری، حضرت به او چنین نوشت: اما بعد، گروهی از مردم منطقه مأموریت تو، نزد من آمدند و یادآوری کردند که نهری از آن‎ها پنهان و نابود شده است و در صورتی که آن نهر را حفر نموده، آماده سازند دیار آن‎ها آباد می‌گردد و بر پرداخت خراج خود توانایی پیدا می‌کنند و بر بیت المال مسلمین نیز افزوده می‌شود و از من خواستند که نامه‌ای به تو بنویسم، تا آن‎ها را به کار گرفته برای حفر نهر و لایروبی آن، آنها را جمع نمایی و در این راه به آنان کمک مالی کنی و اما من این را صحیح نمی‌‎دانم که کسی را مجبور به کاری بکنم که کراهت دارد. آن‎ها را دعوت نما؛ پس اگر نهر آن گونه بود که آنها می‌‌گفتند، هر کسی بخواهد او را برای کار بفرست و نهر از آن کسی است که روی آن کار کند؛ نه آنان که از کار در آن ناراحت هستند و اگر آن را آباد سازند و قوی گردند، برای من محبوب‌تر است از آنکه ضعیف شوند. والسلام.

امیرالمؤمنین علی(ع) در این نامه به خوبی اهمیت عمران و آبادانی را بیان نموده و بر آن ارج نهاده است و نکته مهم این که درباره مردم غیر مسلمان است.

حضرت قسم می‌خورد و می‌فرماید به جانم سوگند اگر این نهر احیا شود، بهتر است تا این که آنها خارج شوند و به جای دیگر مهاجرت نمایند.

علت این که ما نامه را از تاریخ بلاذری نیز نقل کردیم، این است که نکات تازه‌ای را در بر دارد.

از جمله این که حضرت می‌فرماید: از بودجه عمومی باید برای عمران و آبادانی استفاده نمایی و نکته دیگر این که افراد را نباید اجبار به کار نمود و سوم این که حضرت می‌فرماید: نهر از آن کسی است که آن را حفر نماید . با این که نهر سابقه قبلی داشته و اثری از آن موجود بوده است، حضرت می‌فرماید این نهر متعلق به کسانی است که آن را آباد نمایند.

مسئولیت‌های دیگر قرظة بن کعب

قرظة بن کعب با این که در حوزه مأموریت خود فعالیت می‌کرد، در جنگ صفین نیز شرکت فعال داشت و پرچم انصار در صفین، در دست وی بود.   در سفینة البحار می‌نویسد: حضرت امیرالمؤمنین ولایت فارس را به قرظه داد و فرزندش، عمرو بن قرظة، همراه امام حسین(ع) در کربلا به شهادت رسید. او در جنگ نهروان نیز شرکت داشت.

بنا بر نقل سفینة البحار و تنقیح المقال، حضرت علی(ع) قرظه را به کارگزاری فارس منصوب کرده است. اگر مراد از آن منطقه بهقباذات باشد، همان است که ذکر شد و اما اگر مراد از فارس، منطقه شیراز باشد، من در کتب تاریخی این مطلب را نیافتم که حضرت علی(ع) وی را به ولایت فارس گمارده باشد.

تنها مطلبی که به ذهن می‌رسد و این جا به عنوان احتمال ذکر می‌کنم، این که در کامل ابن اثیر و نهایة الإرب دارد، حضرت علی(ع) سهل بن حنیف را به استانداری فارس گمارد؛ اما چون مردم آنجا از وی اطاعت ننمودند و او را بیرون کردند، به درخواست عبدالله بن عباس، زیاد بن ابیه به آن منطقه رفت و مخالفان را سرکوب نمود و خراج آن منطقه را به خوبی جمع‌آوری کرد.

با توجه به این که سهل بعد از جنگ صفین از دنیا رفت، این احتمال به ذهن می‌رسد که مورخان در ذکر نام والی فارس اشتباه کرده‌اند؛ یعنی به جای قرظة بن کعب، سهل بن حنیف را ذکر کرده‌اند.

حضرت امیر(ع) بعدها مالک بن کعب ارحبی را به عنوان کارگزار منطقه بهقباذات انتخاب کرد و قرظة بن کعب را مسئول جمع‌آوری مالیات عین التّمر قرار داد.

این نکته را ابن ابی الحدید در ارتباط با فرار نعمان بن بشیر ذکر کرده است.

وقتی که نعمان بن بشیر فرار می‌کرد، مالک بن کعب او را دستگیر کرد؛ اما قرظة بن کعب که کاتب عین التمر بود و مسئول گرد آوری خراج، از او شفاعت کرد و گفت: پسر عمویم را رها کن. مالک گفت: درباره او شفاعت مکن. اگر او از عباد انصار و زهاد آن‎ها بود، از منطقه حکومت امیرالمؤمنین(ع) فرار نمی‌کرد و به امیر منافقین (معاویه) نمی‌پیوست. مالک بنا به درخواست قرظه، نعمان را رها کرد. اما نعمان بعداً به منطقه مأموریت مالک بن کعب (عین التمر) از طرف معاویه یورش برد.

مرگ قرظة بن کعب قرظة بن کعب یار باوفای امیرالمؤمنین(ع) در خانه خود در کوفه، در سال چهلم هجری از دنیا رفت و حضرت علی(ع) بر او نماز خواند همچنین گفته شده است که او در ابتدای حکومت مغیرة بن شعبه در کوفه از دنیا رفته است. بعضی سال پنجاه و یک را ذکر کرده‌اند، اما نقل اول صحیح‌تر است.

جستارهای وابسته

• عمرو بن قرظه انصاری (فرزند)
• علی بن قرظه انصاری (فرزند)

منابع

1. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۱
2. عسکری، عبدالرضا، مقاله «قرظة بن کعب»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷