حضرت آدم در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حضرت آدم است. حضرت آدم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حضرت آدم در قرآن - حضرت آدم در علوم قرآنی - حضرت آدم در کلام اسلامی - حضرت آدم در فقه اسلامی - حضرت آدم در نهج البلاغه - حضرت آدم در معارف مهدویت - حضرت آدم در معارف دعا و زیارات - حضرت آدم در معارف و سیره سجادی - حضرت آدم در معارف و سیره رضوی - حضرت آدم در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

حضرت آدم (ع)، اوّلین انسانی است که خداوند آفرید. نسل بشر کنونی از آدم و همسرش "حوّا"ست. به این جهت به افراد بشر "بنی آدم" می‌گویند.

نامگذاری

لغویان در مبدأ اشتقاق آدم و نیز عربیت یا ورود آن از زبان دیگر، بر یک رأی نیستند. برخی آن را در اصل، عبری و از واژه اَدَم و اَدَمه، به معنای زمین یا خاک سطح زمین و برخی نیز آن را در اصل سریانی دانسته‌اند. گویا کاربرد دو صورت مذکر و مؤنث آن (اَدَم و اَدَمه) باهم در سِفْرِ پیدایش به معنای خاکی (ساخته شده از خاک)، منشأ قول به عبری بودن این واژه و تقویت آن شده است. کسانی که ریشه آن را عربی می‌دانند، با توجه به کاربرد ریشه این واژه، درباره مبدأ اشتقاق آن احتمال‌هایی را ذکر کرده‌اند. جوهری، "ادیم" را به معنای روی زمین، "اَدَمه" را باطن پوست، الگو و اسوه، و "اُدمه" را به معنای گندم گونی، و "آدم" را به معنای گندم گون دانسته است. ابن اثیر، "ادام" و "اُدم" به معنای خورش را از موارد کاربرد این ماده می‌شمارد. ابوعبید، ریشه همه این موارد را "ادم الطعام" می‌داند؛ چون طعام با ادام گوارا می‌شود. به نظر ابن فارس نیز ریشه همه این معانی اصلِ واحد "اَدم" به معنای موافقت و ملایمت است.

"اَدَم" و "اَدِم" در عربی معانی متفاوتی دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: نزدیک شدن یا وسیله نزدیک شدن، آمیزش و اختلاط، اُلفت، همراهی و موافقت، گندمگونی.

طبق رأی برخی مانند زمخشری، آدم اسم عجمی، مانند آزر، عازر، عابر، شالخ و فالغ بوده و از کلمه‌ای دیگر گرفته نشده است. ابن عاشور ضمن رد مشتق بودن این کلمه، با استدلال به اینکه این نام نزد عرب و غیرعرب شناخته شده بوده و این هر دو از خانواده زبان‌های سامی‌اند، نظریه اصلی بودن آن در هر دو زبان را مطرح ساخته، آن را از باب توارد لغات می‌داند.

راغب اصفهانی با توجه به معانی لغوی لفظ آدم، برای نام‌گذاری حضرت آدم (ع) چهار وجه را آورده است:

1. جسم او از خاک روی زمین است؛
2. گندم گون است؛
3. از ترکیب عناصر و نیروهای گوناگون آفریده شده است (اُدمة: الفت و اختلاط)؛
4. بر اثر روح خدایی که در وی دمیده شده، نیکو گردید (ادام: خورش و نیکوکننده طعام). پیش‌تر مفسران، وجه نام‌گذاری آدم را با استناد به احادیثی، آفریده شدن او از خاک روی زمین ذکر کرده و آن را عَلَم دانسته‌اند. بعضی هم آن را چون انسان و بشر، نوع می‌دانند؛ برخی گفته‌اند: گویا این واژه ابتدا به اعتبار معنای وصفی درباره حضرت آدم (ع) به کار رفته؛ سپس به صورت عَلَم استعمال شده است.

آدم در قرآن

در آیات قرآن، واژه "آدم" به صورت مفرد ۱۵ بار، "بنی آدم" هفت بار و ﴿ ابْنَيْ‏ آدَمَ‏ ﴾، ﴿ ذُرِّيَّةَ آدَمَ‏ ﴾ و ﴿ كَمَثَلِ‏ آدَمَ‏ ﴾ هر کدام یک بار به کار رفته است. در آیات ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيرًا وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا ﴾؛ ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلاً خَفِيفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَت دَّعَوَا اللَّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَيْتَنَا صَالِحًا لَّنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾ ؛ ﴿خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنزَلَ لَكُم مِّنْ الأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِن بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلاثٍ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ﴾ نیز "نَفْس" به کار رفته و مقصود از آن آدم (ع) دانسته شده است. مقصود از «بشر» در آیه ﴿إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ طِينٍ﴾ و "انسان" در آیه ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ﴾ را نیز شخص آدم (ع) دانسته‌اند. تفصیل داستان او در شش سوره ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ﴾ ؛ ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُواْ وَكَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ لَمْ يَكُن مِّنَ السَّاجِدِينَ قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَاْ خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَن تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ قَالَ أَنظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ إِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِينَ قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ ثُمَّ لآتِيَنَّهُم مِّن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُومًا مَّدْحُورًا لَّمَن تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنكُمْ أَجْمَعِينَ وَيَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلاَ مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِن سَوْآتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاَّ أَن تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَن تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَّكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُّبِينٌ قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ قَالَ اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ﴾؛ ﴿ وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِّن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِينَ فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى أَن يَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا لَكَ أَلاَّ تَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ قَالَ لَمْ أَكُن لِّأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ وَإِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلَى يَوْمِ الدِّينِ قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِينَ إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الأَرْضِ وَلأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ قَالَ هَذَا صِرَاطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ﴾ ؛ ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ قَالَ أَأَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِينًا قَالَ أَرَأَيْتَكَ هَذَا الَّذِي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلاَّ قَلِيلاً قَالَ اذْهَبْ فَمَن تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَاؤُكُمْ جَزَاء مَّوْفُورًا وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَأَجْلِبْ عَلَيْهِم بِخَيْلِكَ وَرَجِلِكَ وَشَارِكْهُمْ فِي الأَمْوَالِ وَالأَوْلادِ وَعِدْهُمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلاَّ غُرُورًا إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ وَكَفَى بِرَبِّكَ وَكِيلاً ﴾ ؛ ﴿وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَّكَ وَلِزَوْجِكَ فَلا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى إِنَّ لَكَ أَلاَّ تَجُوعَ فِيهَا وَلا تَعْرَى وَأَنَّكَ لا تَظْمَأُ فِيهَا وَلا تَضْحَى فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ قَالَ يَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لّا يَبْلَى فَأَكَلا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَى قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقَى وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى﴾ ؛ ﴿إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِن طِينٍ فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلاَّ إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنْ الْكَافِرِينَ قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِينَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ وَإِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِلَى يَوْمِ الدِّينِ قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِينَ إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ قَالَ فَالْحَقُّ وَالْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنكَ وَمِمَّن تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ .

در بیان چگونگی وقایع مربوط به آدم (ع) که در قرآن و روایات وارد شده، بین مفسران دو نظریه وجود دارد: بیش‌تر آنان این وقایع را حوادثی شخصی و مربوط به شخص حضرت آدم (ع) می‌دانند و معتقدند خداوند فرشتگان را به سجده برای شخص آدم (ع) امر نمود و ابلیس از سجده سرباز زد و... ، و سپس خداوند آدم (ع) را وارد بهشت نمود و آدم (ع) که در اثر فریب شیطان از درخت ممنوع خورد و به زمین هبوط کرد و.... اما برخی از مفسران این وقایع را به نوع انسان مربوط دانسته و در تحلیل وقایع مربوط به آدم، سخن از رمزی بودن و جنبه تمثیلی این قصه به میان آورده و با تأویل آن، برایش جنبه نمادی قائل شده‌اند. در این دیدگاه، آدم نمونه و مظهر انسان کامل است. بهشت جنبه تمثیلی دارد و جای گرفتن آدم در آن بدان معنا است که ذات انسانی به رفاه و آسایش گرایش دارد و خروج از بهشت و هبوط، کنایه از این است که انسان در اثر خروج از اعتدال، دچار رنج و تعب شده و زندگانی آرام خویش را بر اثر نافرمانی به مخاطره می‌افکند.

خلافت آدم به معنای قرار گرفتن همه نیروها در اختیار اوست تا با بهره برداری از آنها به سوی کمال مطلوب خویش پیش رود. پرسش فرشتگان از خلافت موجودی مفسد و خون ریز، تصویری از این است که در انسان توانایی افساد و خون ریزی وجود دارد و در عین حال، دارای شایستگی این خلافت است. آموزش اسماء به آدم، اشاره به این حقیقت است که درانسان، استعداد فراگیری همه دانش‌های جهان وجود دارد. عرضه نام‌ها بر فرشتگان و پرسش از آنها و در پی آن، اظهار ناتوانی در پاسخ گویی شان، تصویری از محدودیت همه قوا و نیروهای اداره کننده جهان است. سرپیچی شیطان از سجده بر آدم، تمثیلی از ناتوانی انسان در رام ساختن روح بدی و بدگرایی به شمار می‌رود که انگیزه همه درگیری‌ها و تبهکاری‌هاست. درخت ممنوع، تمثیلی از شر و بدی و نهی از آن، الهام شناخت زشتی‌ها و برحذر داشتن انسان از هر چیزی است که به وی آسیب رسانده، مانع کمالش شود. وسوسه و فریب شیطان، گویای نهاد ناپاک و روح پلیدی است که همواره با بشر بوده، او را به سوی زشتی‌ها سوق می‌دهد و سرانجام تلقی کلمات و پذیرش توبه آدم (ع) اشاره به این حقیقت است که انسان با سرشت پاک خود در هر شرایطی توان بازگشت و تغییر مسیر و جبران گذشته‌ها را دارد.

مطلب دیگری که شایان توجه است، اینکه آیا عالم و آدم، منحصر در همین عالم و آدم‌هایی است که در آن زندگی می‌کنند یا خیر. بر اساس روایتی، خداوند پس از فانی کردن این عالم، دوباره عالمی دیگر و زمینی دیگر می‌آفریند؛ چنان که پیش از این نیز هزار هزار عالم و هزار هزار آدم آفریده است و ما در پایان آن عوالم و آن آدمیان قرار داریم و از آنجا که عقل اول، واسطه ایجاد نوع انسان، بلکه تمام انواع است، در اصطلاح عارفان به عقل اول که همان روح محمدی (ص) است، آدم حقیقی و آدم اول گفته شده و حدیث نبوی (نخستین چیزی که خداوند خلق کرد، نور من است) اشاره به آن دانسته شده است. برخی نیز امام علی (ع) را آدم اول دانسته و از آن حضرت نقل کرده‌اند که فرمود: من آدم اول هستم، چنان که همه امامان (ع) را آدم حقیقی دانسته‌اند.

خلقت حضرت آدم

مقالهٔ اصلی: آفرینش آدم

نکته مهم دیگر، اینکه در آیات مربوط به آفرینش آدم، تعبیرات گوناگونی به کار رفته است که حکایت از مراحل گوناگون آفرینش انسان دارد: ﴿خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ﴾، ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ﴾، ﴿إِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ طِينٍ لَازِبٍ﴾، ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ﴾، ﴿فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ﴾.

در آخرین مرحله و هنگامی که اعضاء و جوارح متناسب و مورد نیاز انسان شکل گرفت، خداوند در کالبد او روح دمید و او را به صورت انسانی کامل و متحرک در آورد. داستان آفرینش آدم در سوره بقره، سوره اعراف و سوره طه آمده و در سوره حجر، سوره اسراء و سوره ص نیز، اشاراتی به آن شده است. در این آیات به طور فشرده گزارش می‌شود که خداوند، آدم را از خاک آفرید و از روح خود در کالبد او دمید و حقایق والای غیبی را به او آموخت و به همین دلیل، او دارای شرافت و ارج ویژه گردید.

از این آیات و سوره‌ها همچنین استفاده می‌شود آدم نخستین بشر روی زمین بوده است.

فرشتگان و آفرینش آدم

همچنین ببینید: فرشتگان

آن گاه که خداوند از خلافت موجودی در زمین خبر داد، فرشتگان پرسیدند: آیا کسی را در زمین جانشین می‌کنی که در آن فساد و خون ریزی کند؟: ﴿قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ﴾. بیش‌تر مفسران، پرسش فرشتگان را برای کشف حقیقت و حکمت آفرینش آدم دانسته‌اند، نه اعتراض به خداوند و طعن بر بنی آدم؛ زیرا مقام فرشتگان برتر از آن است که چنین کنند؛ البته برخی پرسش مذکور را از باب اعتراض و طعن و آن را از سوی فرشتگان زمینی، جن و شیاطین دانسته‌اند؛ زیرا تاریکی نشئه مادیت که موجب حجاب است، بر آنها غلبه داشته و درباره مرتبه آدم فاقد شناخت بوده‌اند. مفسران به این پرسش که فرشتگان چگونه دریافتند موجود جدید، مفسد و خون ریز است، پاسخ‌های گوناگونی داده‌اند: در این زمینه دو روایت از ابن عباس نقل شده است. از روایت نخست برمی‌آید که پیش از آدم، جن در زمین ساکن بود و فساد و خون ریزی می‌کرد و فرشتگان او را با جن قیاس کردند؛ اما براساس روایت دیگر، در پی اعلام جانشینی و پرسش فرشتگان از چگونگی آن فرمود: ذریه‌اش در زمین فساد کنند و یکدیگر را بکشند و آنگاه بود که فرشتگان آن سؤال را مطرح ساختند. شیخ طوسی و طبرسی نیز این دو وجه را آورده‌اند.

به اعتقاد سید قطب، فرشتگان از شواهد و قراین و با توجه به سابقه‌ای که از ساکنان پیشین زمین داشتند یا به مدد بصیرتی که به آنان الهام می‌شد، دریافتند که آفریده جدید، مفسد و خونریز است و چون می‌دانستند که تسبیح و تقدیس خداوند، یگانه هدف آفرینش است و این مهم نیز به وجود آنان تأمین می‌شود، از حکمت آفرینش آدم پرسیدند. به گفته علامه طباطبایی، از آنجا که موجود زمینی به دلیل مادی بودنش، نیروی خشم و شهوت دارد و سرای دنیا جای تزاحم و محدودیت‌ها است و... ، فرشتگان دریافتند که این خلافت جز با وجود افراد فراوان و برقرار شدن نظام اجتماعی در بین آنان محقق نمی‌شود و این نظام به فساد و خون‌ریزی می‌انجامد. از طرف دیگر چون خلیفه باید در همه شؤون وجودی و آثار و احکام و تدابیر، آیینه مستخلَفٌ عنه باشد، برای فرشتگان این ابهام پدید آمد که موجود زمینی با آن همه نقص، چگونه سزاوار جانشینی خداوندی است که دارای اسمای حُسنا و صفات جمال و جلال است؛ از این رو در مقام سؤال برآمدند تا موضوع بر آنان آشکار شود و این پرسش از روی خصومت نبوده است.

آموزش اسما و عرضه آنها بر فرشتگان

مقالهٔ اصلی: تعلیم اسماء

نام‌ها به آدم آموخته شد؛ سپس بر ملائکه عرضه و از آنها خواسته شد که از نام‌ها خبر دهند: ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ و فرشتگان اظهار ناتوانی و ناآگاهی کردند: ﴿قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا﴾ خداوند خطاب به آدم فرمود: ﴿قَالَ يَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ﴾ به گفته طبرسی و فخررازی، خداوند آدم را به دانش برتری داده است. در اینجا فرشتگان در برابر معلومات گسترده و دانش فراوان انسان، سرتسلیم فرود آوردند و بر آنها، آشکار شد که او سزاوار چنین مقامی است.

مفسران در ماهیت اسما که به برتری آدم انجامید و چگونگی آموزش آنها، آرای گوناگونی دارند؛ مانند:

1. به گفته ابن عباس، مجاهد و قتاده، مقصود نام‌های موجودات از قبیل انسان، جانوران، زمین، دشت، کوه و دریاست که مردم با آنها یکدیگر و چیزهای جهان را می‌شناسند؛
2. اسامی فرشتگان؛
3. اسامی فرزندان آدم.

طبری دو رأی اخیر را ترجیح می‌دهد. ماوردی پس از نقل این آرا می‌گوید: در این جا دو وجه است: نخست اینکه آموزش فقط در محدوده نام‌ها بوده، نه معانی آنها؛ دوم اینکه اسامی و معانی آنها آموزش داده شده است؛ چراکه دانستن نام‌ها بدون معانی بی فایده است و در حقیقت، مقصود اصلی معانی، و نام‌ها نشانه‌ای برای آنهاست. در وجه اول نیز دو صورت است: نخست اینکه خداوند به آدم فقط یک لغت آموخت (لغتی که آدم به آن تکلم می‌کرد) و دیگر اینکه همه لغات بشری را به او آموزش داد و آدم آن لغات را به فرزندانش آموخت و چون آنان پراکنده شدند، هر قومی با لغتی که برایش مأنوس‌تر و راحت‌تر بود، سخن گفت و دیگر لغات، با گذشت زمان به فراموشی سپرده شد. شیخ طوسی و طبرسی گفته‌اند: خداوند معانی نام‌ها را به آدم آموخت؛ زیرا آموختن نام‌ها بدون معنا سودی ندارد و فضیلتی به شمار نمی‌آید.

ملاصدرا در نظری قوی گفته است: همه حقایق عالم از اسماءالله است و معنای آموزش اسما به آدم، این است که خداوند احوال و آثار همه اجناسی را که آفریده، به آدم ارائه داده و او را از آنها آگاه کرده است.

میبدی می‌نویسد: اهل اشارت گفته‌اند: مقتضی عموم آن است که خداوند، نام‌های آفریدگار و آفریدگان، را به آدم آموخت و آدم با دانستن نام‌های آفریدگان، بر فرشتگان برتری یافت و آگاهی او از نام‌های آفریدگار، سری میان وی و حق بود که فرشتگان نمی‌دانستند؛ پس ثمره آگاهی از نام آفریده در حق آدم، این بود که مسجود فرشتگان شد و ثمره علم به نام‌های آفریدگار، آن که به مشاهده حق رسید و کلام حق را شنید. به گفته رشید رضا، مقصود از نام‌ها، معانی آنها است و این توان علمی، همه انسان‌ها را در بر می‌گیرد و لازمه‌اش این نیست که فرزندان آدم این شناخت را از نخستین روز داشته باشند؛ بلکه شناخت اشیا با بحث و استدلال، در ثبوت این نیرو کافی است. وی در کیفیت آموزش اسما به آدم می‌گوید: تعلیم، بر تدریجی بودن دلالت دارد؛ اما آن چه از تعلیم اسماء به آدم، به ذهن متبادر می‌شود، این است که به صورت دفعی بالفعل یا بالقوه بوده است.

طبرسی می‌گوید: در کیفیت تعلیم اسماء به آدم اختلاف است. برخی گفته‌اند: شناخت اشیا را در قلب او نهاده و زبانش را به آنها گویا ساخته است و این برای او معجزه‌ای به شمار می‌رود؛ چراکه خلاف عادت بود. عده‌ای گفته‌اند: او را به دانستن آنها واداشت. بعضی نیز گفته‌اند: زبان ملائکه را به او آموخت و از این طریق، سایر لغات را فرا گرفت. رأی دیگر این است که خداوند نام‌های اشخاص را به او آموخت؛ بدین ترتیب که موجودات را نزد وی حاضر و نام‌های آنها را در لغات گوناگون بیان می‌کرد و روشن می‌ساخت که هر چیزی چگونه کاربردی و چه سود و زیانی دارد.

به گفته علامه طباطبایی، نام‌ها در آیه از دو جهت عمومیت دارد: نخست این که کلمه اسما جمع و با الف و لام است و با کلمه کل تأکید شده؛ یعنی خداوند همه نام‌ها را بدون استثنا به آدم آموخت. دیگر آن که دانش نام‌ها به آدم اختصاص ندارد و همه افراد بشر از این دانش بهره دارند. ضمیر «هم» نیز چون معمولا به جمع عاقل برمی‌گردد، نشان آن است که اسما، عاقل بوده‌اند؛ البته آگاهی آدم (ع) از اسما مانند آگاهی ما از نام‌های اشیای گوناگون نبوده و با علمی که پس از بیان آدم (ع) برای ملائکه حاصل شد نیز تفاوت داشته است؛ چون اگر جز این بود، باید پس از آن که آدم آنها را شرح داد، تفاوتی بین آنها و آدم باقی نمی‌ماند؛ افزون بر این، این دانش نمی‌توانست برای آدم فضیلت شمرده شود و برای فرشتگان نیز قانع کننده نبود؛ بنابراین آن چه را خداوند بر فرشتگان عرضه کرد، موجوداتی عالی نزد او بودند و هر اسمی را در این جهان به برکت آنها پدید آورد و آن چه در آسمان‌ها و زمین وجود دارد، از پرتو نور آنها است.

به گفته برخی مفسران، آدم با سعه وجودی خویش، جامع همه اشیا و حقایق است؛ بلکه او خود، حقیقت همه اشیا است و به صورت وجود جامع، بر همه هستی محیط، و معنای تعلیم اسماء به او این است که همه حقایق و موجودات عالَم هستی در وجود او جمعند و آن حقایق که آدم جامع آنها است، از این جهت که آیینه و نشانی از حضرت حقند، اسما نامیده شده‌اند. به نظر می‌رسد در بحث چگونگی تعلیم اسماء، دو نظر اخیر جامع باشند.

درباره اسما و دانش آدم به آنها در تورات چنین آمده است: و خداوند هر حیوان صحرا و هر پرنده آسمان را از زمین سرشت و نزد آدم آورد تا ببیند چه نام خواهد نهاد و آن چه آدم، هر ذی حیات را خواند، همان نام او شد؛ پس آدم، همه بهایم، پرندگان آسمان و همه حیوانات صحرا را نام نهاد؛ اما برای او یار مناسبی یافت نشد. گفتنی است تورات راز آموزش اسما به آدم و گزارش آن به فرشتگان را چنین تبیین کرده که آدم در جستجوی همتا و در این کوشش ناموفق بوده است؛ ولی از دیدگاه قرآن، تعلیم اسماء به آدم، ملاک خلافت او و جهت برتری‌اش بر ملائکه است.

سجده برای آدم (ع)

سجده فرشتگان

مقالهٔ اصلی: سجده فرشتگان

فرمان سجده فرشتگان بر آدم، در آیه ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا﴾ و آیات ﴿ وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ قَالَ أَأَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِينًا﴾؛ ﴿ وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى﴾؛ ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاء مِن دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلا ﴾؛ ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ لَمْ يَكُن مِّنَ السَّاجِدِينَ قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَاْ خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ﴾؛ ﴿فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ﴾؛ ﴿فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ﴾ آمده است. در اینکه مقصود از این سجده چه بوده و آیا به شخص آدم (ع) اختصاص داشته یا مربوط به همه ذریه اوست و آیا همه ملائکه به سجده مأمور بودند، یا گروهی خاص، و زمان این سجده، چه هنگامی بوده، مفسران آرای گوناگونی دارند.

شیخ طوسی درباره این سجده دو وجه را ذکر کرده است: وجه نخست که در روایات شیعه نیز آمده و گروهی آن را برگزیده‌اند، قول قتاده، عده‌ای از اهل علم و اختیار، ابن اخشید و رمانی است. در این وجه، امر به سجده برای تکریم و تعظیم شأن آدم بوده است. ملاصدرا نیز این وجه را پذیرفته است. وجه دیگر، سخن جبایی، بلخی و گروهی است که گفته‌اند: آدم برای سجده ملائکه، قبله قرار داده شده است. شیخ طوسی این وجه را نادرست می‌داند. فخررازی بر دو وجه پیشین، وجه سومی افزوده؛ مبنی بر اینکه این سجده، به معنای خضوع و فرمانبرداری بوده و نه جبین بر خاک نهادن در برابر آدم. به گفته او، مسلمانان اجماع کرده‌اند که این سجده، سجده عبادتی نبوده. وی قول دوم را ترجیح داده است. براساس روایتی از امام رضا (ع) سجده فرشتگان، پرستش خداوند از یک سو، و اکرام و احترام آدم از سوی دیگر بود؛ چرا که اهل بیت (ع) در صلب آدم بودند.

از ظاهر بیش‌تر تفاسیر برمی‌آید که مسجود بودن را مختص شخص آدم (ع) دانسته‌اند؛ ولی برخی سجده ملائکه را ویژه شخص آدم ندانسته و گفته‌اند: این سجده برای همه فرزندان آدم و حیات انسانی بوده و آدم (ع) از باب نمونه و به نمایندگی از طرف همه افراد انسان، مسجود فرشتگان قرار گرفته است. برای اثبات این مطلب سه دلیل ذکر شده است:

1. سجده بر آدم فرع خلافت او است و چون خلافت مذکور در آیات ۳۰ تا ۳۳ از سوره بقره به همه آدمیان مربوط است و به شخص آدم اختصاص ندارد، سجود ملائکه نیز برای آدم و تمام فرزندان او است.
2. ابلیس آنگونه که از آیات ﴿ قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ ثُمَّ لآتِيَنَّهُم مِّن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ ﴾؛ ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الأَرْضِ وَلأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾؛ ﴿قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ برمی‌آید، بدون واسطه قرار دادن آدم و بدون اختصاص به او، درصدد انتقام جویی از فرزندان وی برآمده و به آنان تعرض کرده است.
3. خداوند در آیه ﴿قَالَ يَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ﴾</ref> فرمود: ای آدم! آنان را از نام‌های اینان آگاه ساز! و چون آنان را از نام‌های اینان آگاهانید فرمود:آیا به شما نگفته بودم که من نهان آسمان‌ها و زمین را می‌دانم و از آنچه آشکار می‌کنید و پوشیده می‌داشتید آگاهم؟؛ سوره بقره، آیه: ۳۳.</ref> و ﴿وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلاَ مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ و آیه ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَّكَ وَلِزَوْجِكَ فَلا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى﴾، آدم (ع) را مخاطب قرار داده است؛ ولی در آیه ﴿يَا بَنِي آدَمَ لاَ يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُم مِّنَ الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاء لِلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ﴾، همه فرزندان او مخاطبند.

گفته شده: این سجده در حقیقت، احترام به انسانیت، به ویژه اهل بیت رسالت (ع) بوده است؛ همان گونه که امام علی (ع) در حدیثی می‌فرماید: خداوند ما را در صلب آدم قرار داد و فرشتگان را فرمود که برای ما بر او سجده کنند. برخی نیز آدم (ع) را الگویی برای انسان کامل برشمرده و گفته‌اند: این مقام مخصوص شخص آدم (ع) نیست؛ بلکه متعلق به انسان کامل است. بیش‌تر مفسران، همه فرشتگان را مأمور به سجده دانسته و به جمع بودن "ملائکه" و آمدن "ال" بر آن و تأکیدش با ﴿كُلُّهُمْ‏ أَجْمَعُون‏﴾ و نیز استثنای ابلیس ازجمع ملائکه در آیه ﴿فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى أَن يَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ﴾ و ﴿فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلاَّ إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنْ الْكَافِرِينَ‏﴾ استدلال کرده‌اند. برخی دیگر بر این باورند که همه فرشتگان زمینی، مأمور به سجده بر آدم بوده‌اند. به گفته ابن عربی گروهی از ملائکه که جزو عالینند، مأمور به سجده نبودند؛ چون اصلاً به غیر خداوند توجه ندارند.

به گفته علامه طباطبایی، سجده همه فرشتگان بر آدم، نشانه آن است که آنان برای رسیدن به کمال و سعادت انسان، مسخر او و فرشتگان حیات، مرگ، روزی، وحی و... همگی اسباب الهی و یاری گر انسان در راه سعادت و کمالند.

امتناع ابلیس

همچنین ببینید: ابلیس

به جز ابلیس، همه ملائکه سجده کردند و او از سجده سرباز زد: ﴿فَسَجَدَ الْمَلَائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى أَنْ يَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ﴾؛ مفسران برای خودداری ابلیس از سجده بر آدم، عللی چون خوی استکباری، حسادت، قیاس کردن و مستقل پنداشتن خود را یادآور شده‌اند.

بر پایه روایتی از امام صادق (ع)، ابلیس در توجیه مخالفت خود از فرمان خداوند، گرفتار قیاس شد و خداوند هرکس را در امور دین قیاس کند، در قیامت، همنشین شیطان خواهد کرد. قتاده گفته است: کرامتی که خداوند به آدم (ع) عطا فرمود، باعث حسادت ابلیس شد؛ از این رو گفت: ﴿أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ﴾ درباره استثنای ابلیس از فرشتگان در آیاتی مانند ﴿فَسَجَدَ الْمَلَائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى أَنْ يَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ﴾ این پرسش مطرح می‌شود که با توجه به عصمت فرشتگان، چگونه ابلیس از سجده سرباز زد. در پاسخ این پرسش می‌توان به جنی بودن ابلیس اشاره کرد: ﴿فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ﴾. بنابراین، استثنای ابلیس از ملائکه در آیات، استنثای منقطع است؛ گرچه درباره ماهیت ابلیس آرای دیگری نیز گفته شده است. در این که فرمان و زمان سجده چه وقت بوده، بیش‌تر مفسران با استناد به آیه ﴿فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ﴾. برخی برخلاف غالب مفسران برآنند که فرشتگان دو بار به سجده فرمان داده شده‌اند.

همسر و خانواده

حضرت حوا (ع)

مقالهٔ اصلی: حوا

در سه جای قرآن آمده است که خدا، انسان‌ها را از نفسی واحد، و همسرش را از وی پدید آورد: ﴿خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا﴾؛ ﴿ هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلاً خَفِيفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَت دَّعَوَا اللَّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَيْتَنَا صَالِحًا لَّنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ ﴾ و ﴿خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنزَلَ لَكُم مِّنْ الأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِن بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلاثٍ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ﴾.

مفسران در چگونگی آفرینش حوا، دو رأی دارند: برخی آفرینش وی را از پهلوی چپ آدم دانسته، با استناد به روایاتی از ابن عباس و ابن مسعود می‌گویند: آدم در بهشت تنها بود. خداوند خوابی را بر او چیره کرد و حوا را از پهلوی چپش آفرید و آدم (ع) او را حوا نامید؛ چون از موجود حی آفریده شده بود. بیش‌تر مفسران ضمن مردود دانستن رأی پیشین، بر این نظرند که حوا از جنس آدم آفریده شده تا با او انس گیرد؛ چون انس با همجنس بهتر حاصل می‌شود. این گروه درباره معنای ﴿خَلَقَ مِنْها زَوْجَها﴾ با توجه به آیه ﴿خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا﴾ و نیز ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ﴾ و ﴿فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾ می‌گویند: منظور، آفرینش حوا از جنس آدم یا از باقی مانده گِلی است که آدم از آن پدید آمده بود. در روایاتی آفرینش حوا از بدن آدم، تکذیب شده و آمده است: حوا از باقی مانده گِل آدم آفریده شد. به گفته مجلسی، اخباری که بیان‌گر خلقت حوا از بدن آدم است، باید بر تقیه یا بر آفرینش او از خاک دنده آدم حمل شود. مراغی این روایت‌ها را از اسرائیلیات برشمرده است. در قرآن به نام همسر آدم تصریح نشده؛ ولی در روایات او را حوا خوانده‌اند. تورات نیز ضمن تصریح به نامش، آفرینش وی را از دنده آدم می‌داند.

تکثیر نسل و اولاد

مقالهٔ اصلی: فرزندان حضرت آدم

در آیه نخست سوره نساء ﴿وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً﴾ و نیز ﴿وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ﴾ و ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ﴾ سخن از فرزندان آدم و حوا و نسل آنها به میان آمده است. مفسران درباره چگونگی تکثیر نسل آن دو و این که ازدواج فرزندان آنها در طبقه اول با حوریان بهشتی، جنیان، افراد ذکور و اناث از نوع انسان‌های پیشین و یا با یک دیگر انجام گرفته، به تبع روایات، احتمال‌هایی داده‌اند.

به گفته علامه طباطبایی، آیه ﴿وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً﴾ صراحت دارد که فرزندان آدم و حوا با یکدیگر ازدواج کرده‌اند؛ زیرا اگر واسطه‌ای در کار بود، باید به گونه‌ای دیگر تعبیر می‌شد. وی در پاسخ به شبهه تحریم ازدواج محارم می‌گوید: این حکم تشریعی و تابع مفاسد و مصالح است، نه یک حکم تکوینی و غیرقابل تغییر و زمام آن به دست خداست و در آن دوران، مانعی برای آن وجود نداشته؛ بلکه مصالح و ضرورت‌ها آن را اقتضا می‌کرده است. در قرآن به نام فرزندان آدم (ع) تصریح نشده؛ ولی براساس روایات، نام یکی هابیل و دیگری قابیل است. به گفته میبدی، حوا برای آدم در بیست بار، چهل فرزند به دنیا آورد؛ در هر بار یک پسر و یک دختر، مگر شیث که تنها بود و همراهی نداشت. فرزند اول او قابیل و همراه وی اقلیما، فرزند دوم، هابیل و همراه وی لوذا بود و.... فرزند آخر آدم و حوا عبدالمغیث به همراه امة المغیث بود. خداوند نسل آدم را با برکت و تعداد آنان را فراوان کرد و به او عمر طولانی داد تا اینکه چهل هزار از فرزندان خویش را دید.

زمخشری می‌گوید: چون آدم و حوا اصل بشرند و بقیه متفرع بر آنانند، در آیه ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ﴾ خطاب به آن دو تثنیه ﴿اهْبِطَا﴾ و با توجه به ذریه آنها، جمع ﴿بَعْضُكُمْ﴾ آمده است. هم چنین گفته‌اند: مقصود از ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ﴾ در آیه ۳۴ آل عمران این است که فرزندان آدم از آدم زاده شده و مراد از ذریه، افراد دیگر غیر از آدمند.

به گفته ابو مسلم اصفهانی نیز در آیه ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقَى﴾، مقصود از ﴿اهْبِطَا﴾ آدم و فرزندان او، و شیطان و فرزندان اویند. در تورات نام یکی از فرزندان آدم، قاین و دیگری هابیل است.

محل زندگی

مقالهٔ اصلی: بهشت حضرت آدم

در آیه ﴿وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلاَ مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ ﴾ و نیز ﴿وَيَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلاَ مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ و ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَّكَ وَلِزَوْجِكَ فَلا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى﴾ از بهشت آدم سخن به میان آمده است. در اینکه مقصود از این بهشت چیست، چندین نظر وجود دارد:

1. بسیاری از مفسّران از جمله حسن بصری، عمرو بن‌ عبید، واصل‌ بن‌ عطا و بسیاری از معتزله مثل جبایی، رمانی و ابن‌ اخشید، آن را بهشت موعود می‌دانند؛ به این دلیل که ﴿الْجَنَّةَ﴾ عَلَم برای بهشت موعود است. قرطبی نیز در تفسیر خود همین رأی را برگزیده است.
2. به گفته ابوهاشم، آن بهشت در آسمان قرار دارد؛ ولی بهشت موعود نیست. به جبایی نیز نسبت می‌دهند که گفته است: آن بهشت در آسمان هفتم قرار داشته، دلیل آن ﴿اهْبِطُواْ﴾ است. وی "اهباط اوّل" را از آسمان هفتم به آسمان اوّل و "اهباط دوم" را از آسمان اوّل به زمین دانسته است.
3. در این وجه که قوی‌تر و دقیق‌تر از وجوه دیگر است، بهشت، جنبه برزخی و مثالی داشته و دارای جوهری نورانی است و مثالِ هرچه را در عالمِ وجود است، در خود گنجانده است؛ ولی در هر حال دو بهشت است: یکی پیش از نشئه دنیایی که مرتبه‌ای از مراتب نزول است و دیگری پس از نشئه دنیایی که از مراتب عروج تلقّی می‌شود و در پایانِ سلسله صعود قرار دارد. صدرالمتألّهین این رأی را به قیصری و ابن‌عربی نسبت داده، می‌گوید: این دو بهشت از حیث ماهیّت و ذات فرقی ندارند و یگانه تفاوت آنها در این است که یکی در ابتدای سیر انسان و دیگری در پایان سیر او قرار دارد. علامه طباطبایی نیز ضمن برزخی دانستن این بهشت، در تفسیر حدیثی که بهشتِ آدم را در دنیا می‌شناساند، می‌نویسد: منظور از دنیایی بودن بهشت مزبور، بهشتِ برزخی، در مقابل بهشت جاویدان است.
4. بهشت آدم از باغ‌های دنیا بوده و بر روی زمین قرار داشته است و نه بهشت جاوید. عدّه‌ای از جمله شیخ صدوق، طوسی و آلوسی این رأی را پذیرفته‌اند. ملا صدرا این قول را در تفسیرش به ابوالقاسم بلخی و ابومسلم اصفهانی نسبت داده، می‌گوید: بعضی از اصحاب ما \1شیعیان\1 نیز همین را گفته‌اند. رشید رضا نیز در تفسیر المنار ضمن اختیار این نظر، آن را نظریّه محقّقان اهل‌سنّت دانسته و به نقل از ابومنصور ماتریدی در تفسیر التأویلات، این سخن را به پیشینیان نسبت داده است

بر اساس روایتی از امام صادق (ع) نیز این بهشت در دنیا بوده و خورشید و ماه در آن طلوع می‌کرده است. کسانی‌ که این بهشت را دنیایی دانسته‌اند و نه بهشت موعود، برای اثبات مدّعای خویش گفته‌اند: به تصریح قرآن، هرکس به بهشت جاودانه وارد شود، هرگز از آن اخراج نمی‌گردد﴿لاَ يَمَسُّهُمْ فِيهَا نَصَبٌ وَمَا هُم مِّنْهَا بِمُخْرَجِينَ﴾ و اهل سعادت در آن مخلّدند: ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُواْ فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ عَطَاء غَيْرَ مَجْذُوذٍ﴾ برای بهشتیان در استفاده از نعمت‌های آن محدودیتی نیست و نعمت‌هایش فناناپذیر و بی‌پایان است: ﴿مَّثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ أُكُلُهَا دَائِمٌ وَظِلُّهَا تِلْكَ عُقْبَى الَّذِينَ اتَّقَواْ وَّعُقْبَى الْكَافِرِينَ النَّارُ﴾؛ ﴿يُطَافُ عَلَيْهِم بِصِحَافٍ مِّن ذَهَبٍ وَأَكْوَابٍ وَفِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الأَنفُسُ وَتَلَذُّ الأَعْيُنُ وَأَنتُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُواْ فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ عَطَاء غَيْرَ مَجْذُوذٍ﴾ در آن لغو و عصیانی صورت نمی‌گیرد: ﴿يَتَنَازَعُونَ فِيهَا كَأْسًا لّا لَغْوٌ فِيهَا وَلا تَأْثِيمٌ﴾؛ ﴿ لا يَسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوًا وَلا تَأْثِيمًا ﴾ ابلیس و اغوای او بدان راه ندارد و نفرین شده خداوند نمی‌تواند در آن وارد شود. برپایه حکمت الهی، بدون مکلّف شدن به تکلیف و تحمّل رنج‌های دنیایی روا نیست بنده‌ای در آن وارد شود. آنجا جای آسایش و برخورداری است و نه آزمایش و خودداری، و در حقیقت، نتیجه و پاداش مؤمنان است که با اعمال شایسته خویش آن‌را کسب می‌کنند و پایان برنامه‌ها است؛ در حالی‌که بهشت آدم، این‌گونه نبوده است. ناگفته نماند که این ادلّه با برزخی بودن بهشت آدم (ع) منافاتی ندارند.

در سِفر پیدایش تورات درباره بهشت آدم آمده است: و خداوند خدا باغی در عَدَن به طرف مشرق غرس کرد و آن آدم را که سرشته بود، در آنجا گذاشت؛ پس خداوند خدا آدم را گرفت و او را در باغ عَدَن گذاشت تا کار او را بکند و آن را محافظت نماید؛ پس خداوند خدا او را از باغ عَدَن بیرون کرد تا کار زمینی را که از آن گرفته شده بود، بکند؛ پس آدم را بیرون کرد و در سمت شرقی باغ عَدَن، فرشتگانی قرار داد تا با شمشیر آتشینی که به دو طرف می‌چرخید، راه درخت حیات را محافظت کند؛ بنابراین به گزارش کتاب عهدین، بهشت آدم، چنین جایی بوده است:

1. باغی در زمین؛
2. در مکان و جای مشخّصی به نام "شرقِ عَدَن"؛
3. خداوند آدم (ع) را برای کار کردن و محافظت باغ عَدَن در آنجا قرار داده بود.

سرگذشت زندگی

مقالهٔ اصلی: سرگذشت زندگی حضرت آدم

حوادث پیش از ترک بهشت

درخت ممنوعه

مقالهٔ اصلی: درخت ممنوعه

در دو جای قرآن، فرمان سکونت در بهشت با نهی از نزدیک شدن به درخت ممنوع همراه است: ﴿وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلاَ مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ نیز ﴿وَيَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلاَ مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾. در قرآن، به اینکه این درخت چه بوده بدان اشاره‌ای نشده است؛ ولی مفسّران با استناد به روایاتِ تفسیری، مصادیقی را برای آن ذکر کرده‌اند: عدّه‌ای آن را بوته گندم دانسته؛ گروهی انگور و خرما و انجیر و برخی درخت کافور را ذکر کرده‌اند. بعضی نیز از آن به درخت حسد، درخت دانش، خیر و شرّ یا درخت جوانی و زندگی جاوید تعبیر کرده‌اند.

به گفته امام رضا (ع) در پاسخ عبدالسلام هروی که از ماهیّت آن درخت پرسیده و از اینکه مردم درباره آن، سخنان گوناگونی می‌گویند گزارش داده بود، درخت بهشتی انواعی را برمی‌تابد (= به شکل‌های مختلف درآمده، میوه‌های گوناگون می‌دهد). آن درخت گندم بوده و در عین حال انگور داشته؛ زیرا مانند درختان دنیا نبوده است..... برخی این درخت را تمثیل زندگی دنیا برای آدم (ع)دانسته‌اند. برخی مفسّران نیز یادآور شده‌اند که چون خداوند، هیچ‌گونه اشاره‌ای در قرآن بدان نکرده و علم و جهل بدان سودی ندارد، کنجکاوی درباره آن لازم و شایسته نیست. در توجیه این نهی چند نظر ابراز شده است:

1. گروهی این نهی را تنزیهی کراهتی دانسته و گفته‌اند: آدم با ارتکاب آن، مرتکب ترک اَوْلی شده است
2. برخی نیز آن را نهی تحریمی دانسته، می‌گویند: آدم (ع) از روی فراموشی یا به گمان اینکه نهی حتمی نیست، از آن سرپیچید.
3. عدّه‌ای نیز بر این باورند که چون این نهی مولوی نبوده، مخالفت با آن گناه به شمار نمی‌آید؛ چرا که حرمتی در کار نبوده و غرض از این نهی، فقط راهنمایی و ارشاد به مصالح و منافع موجود در حکم بوده است
4. بعضی نیز گفته‌اند: این نهی معنایش امر به کار ندبی مستحبی است و به سبب ترغیب در پرهیز از خوردن، با لفظ نهی ایراد شده و ترک تناول از درخت برای آدم، مستحب بوده است، نه واجب.

علامه طباطبایی ضمن ترجیح ارشادی بودن این نهی، سه دلیل بر آن اقامه کرده است:

1. خداوند در آیه ﴿وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلاَ مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ نیز ﴿وَيَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلاَ مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾. مخالفت با این نهی را ستم شمرده؛ ولی در آیه ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَّكَ وَلِزَوْجِكَ فَلا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى إِنَّ لَكَ أَلاَّ تَجُوعَ فِيهَا وَلا تَعْرَى﴾، از آن به تعب، رنج، گرسنگی و برهنگی که پیامد بیرون رفتن از بهشت است، تعبیر کرده؛ پس معلوم می‌شود که منظور از این تعب و شقاوت، همان مصائب دنیایی است که لازمه زندگی در زمین به شمار می‌رود، و نهی از آنها ارشادی است و مخالفت با چنین نهیی، گناه و نافرمانی شمرده نمی‌شود. مقصود از ظلم در آیات مزبور نیز همان ستم بر نفس است، نه ظلم نکوهیده‌ای که در پرستش و بندگی غیرخدا مطرح است.
2. چنان‌چه نهی مزبور، مولوی و توبه آن نیز رجوع از مخالفت نهی مولوی و توبه عبودی بود، می‌بایست پس از قبول توبه آدم، دوباره به بهشت برگردانده می‌شد؛ ولی چنین بازگشتی برای آدم علیه‌السلام میسور نشد؛ بنابراین، خروج از بهشت، اثر تکوینی تناول از درخت ممنوع بوده است؛ نظیر تأثیر سمّ و آتش در کشتن و سوزاندن؛ چنان که تمام موارد تکالیف ارشادی نیز از این قبیل است.

آیات ﴿قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ﴾، ﴿ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ وَكَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ که چکیده و عصاره تمام احکام و تشریعات خداوند در این دنیا است، دلالت می‌کند که نخستین تشریع در دنیا برای آدم و فرزندانش بعد از هبوط و فرود آمدن آنها در زمین بوده است؛ بنابراین هنگام مخالفت نهی مزبور، هنوز نه دینی تشریع شده و نه تکلیفی مولوی در کار بوده است؛ در این صورت دیگر گناه معنا نداشته و نهی باید از نوع ارشادی بوده باشد.

عملیات فریبکارانه ابلیس

در آیات: ﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾؛ ﴿يَا بَنِي آدَمَ لاَ يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُم مِّنَ الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاء لِلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ﴾؛ ﴿فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِن سَوْآتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاَّ أَن تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَن تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَّكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُّبِينٌ﴾و ﴿فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ قَالَ يَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لّا يَبْلَى فَأَكَلا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى ﴾ آمده است که آدم و حوّا با وسوسه، فریب و گمراه‌سازی ابلیس، از درخت ممنوع خوردند یا چشیدند و بی‌درنگ لباس‌هایشان فروریخت و در نتیجه، شرم‌گاهشان آشکار و از بهشت اخراج شدند. از تعبیرهای ﴿فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ﴾، ﴿فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ﴾، ﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ﴾ برمی‌آید که ابتدا وسوسه شیطان، بعد فریب خوردن آدم و حوّا و در پی آن، لغزش و اخراج آن دو از بهشت صورت گرفته است. مفسّران در چگونگی دسترس ابلیس به آدم و حوّا ـ با اینکه ابلیس از بهشت رانده شده بود ـ وجوهی گفته‌اند؛ مانند: ابلیس به آسمان نزدیک می‌شد و با آدم سخن می‌گفت. ابلیس به درِ بهشت نزدیک شده، آدم را صدا می‌زد و از آنجا با او سخن می‌گفت. ابلیس از زمین به آدم پیام می‌فرستاد و با او سخن می‌گفت و.....

از ظاهر این توجیه‌ها برمی‌آید که بهشتِ آدم را بهشت موعود دانسته‌اند که ابلیس نمی‌تواند وارد آن شود؛ در حالی‌که ظاهر آیات قرآن با این سخن سازگار نیست و دلیل محکمی برای پذیرش آن وجود ندارد.

به گفته علامه طباطبایی، از آیات مربوط استفاده می‌شود که آدم و حوّا شیطان را دیده و شناخته‌اند و مانعی ندارد که شیطان وارد بهشت شده باشد؛ چرا که در بهشتِ "جاوید" جایی برای شیطان نیست، نه بهشت "آدم"؛ ازاین‌رو همگی بعدا از آن اخراج شدند.

در آیه ﴿فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِن سَوْآتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاَّ أَن تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ﴾ درباره اثر وسوسه شیطان آمده است که شیطان آن دو را فریفت تا شرم‌گاهشان آشکار شود: ﴿فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِن سَوْآتِهِمَا﴾ درباره "لام" ﴿لِيُبْدِيَ﴾ دو قول وجود دارد: نخست اینکه برای عاقبت باشد؛ یعنی وسوسه شیطان به پدیدار شدن شرم‌گاهشان انجامید و شیطان، در ابتدا از این سرانجام آگاه نبود. دیگر این که لامِ غرض باشد؛ به این شکل که گفته شود: پدیدار گشتن شرم‌گاه، کنایه از سقوط حرمت و زوالِ مقام است؛ بنابراین، قصد شیطان از وسوسه آن دو، زوال حرمت و از میان بردن مقام آنان بوده است یا بگوییم: شیطان در لوح محفوظ دیده یا از برخی فرشتگان شنیده بود که اگر آدم از آن درخت بخورد، شرم‌گاهش پدیدار می‌شود و این، نهایت زیان و سقوط را می‌رساند؛ لذابرای حصول این غرض، وسوسه کرد.

ابلیس برای نفوذ بیش‌تر در آدم و حوا، خود را خیرخواه و دل‌سوز نمایاند و به آنان وعده داد که با خوردن از درخت ممنوع، مانند فرشتگان، جاودانه در بهشت زندگی خواهند کرد ؛ ﴿فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِن سَوْآتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاَّ أَن تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ ﴾ از آنجا که آدم و حوا ابلیس را چندان نمی‌شناختند، تحت تأثیر سوگندهای دروغ او، فریب خوردند . ابلیس در سوگند خویش به گونه‌ای عمل کرد که آدم (ع) احتمال نمی‌داد او در کار خود دروغ‌گو باشد. طبرسی می‌گوید: او هنگام وسوسه، امورِ مربوط به قیامت را سبک و بی‌قدر می‌نمایاند و چنین وانمود کرد که در آنجا محاسبه‌ای نخواهد بود؛ امّا امور دنیایی را بزرگ و زیبا جلوه داد.

حوادث پس از ترک بهشت

هبوط آدم و حوا

هبوط در لغت به معنای فرود اجباری است. طبری آن‌را به معنای جای گرفتن دانسته و به گفته شیخ طوسی، معنای آن، پایین آمدن سریع است. گروهی مقصود از هبوط و نزول آدم به زمین را هبوط از حالت و مقام نخست او دانسته و گفته‌اند: منظور تنزّل مقامی است، نه مکانی؛ به این معنا که آدم از مقام ارجمند خویش و از آن بهشت سرسبز پایین آمد. آیاتی از قرآن به هبوط آدم و استقرار او بر روی زمین پرداخته است: ﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾ آیات ﴿قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ﴾؛ ﴿ قَالَ اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ﴾؛ ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقَى﴾ نیز چنین است.

در اینکه مخاطبان ﴿اهْبِطُواْ﴾ چه کسانی هستند، احتمال‌هایی چون آدم و حوّا و ابلیس، آدم و حوّا و وسوسه، آدم و حوّا و نسل آن دو، آدم و حوّا ذکر شده که در صورت اخیر، طبق عادت عرب، به صورت جمع آورده شده است. گویا که مخاطب اصلی، آدم و حوّا هستند؛ از این رو در آیه ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقَى﴾ که پیش‌تر یاد شد، به صورت تثنیه آورده شده؛ ولی چون هبوط آنها، سکونت فرزندان و نسل‌های ایشان را نیز در زمین به دنبال داشت، در جمله ﴿بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ﴾ و در بقیّه موارد، به صورت جمع ﴿اهْبِطُواْ﴾ آورده شده است. به تعبیر دیگر، در این خطاب، آدم و حوّا و نسل آن دو مقصودند؛ چرا که فرزندان آنان نیز در این حکم با آنان مشترکند و در حقیقت، هبوط آنان سکونت همه آدمی‌زادگان را در زمین به دنبال داشته است. در آیه ﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾ امر به هبوط نقل، و در آیه ﴿قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ﴾، این امر تکرار شده است. درباره تکرار امرِ هبوط و اینکه یک یا دو بار اتّفاق افتاده، چند وجه ذکر شده است:

1. هبوط اوّل، غیر از هبوط دوم است؛ چراکه هبوط اوّل، از بهشت به آسمان دوم، و هبوط دوم از آن آسمان به زمین بوده است.
2. برای تأکید بوده.
3. هبوط اوّل دلالت می‌کند که آن امر در حال دشمنی برخی با برخی دیگر صادر شده و در مقام بیان حال آنها از جهت دشمنی بعضی با بعض دیگر است؛ ولی در هبوط دوم، مقصود این است که به آنها بفهماند دنیا جای تکلیف، ابتلا، هدایت و گمراهی است.
4. یک امر، پیش از توبه و تلقّی کلمات، و دیگری پس از تلقّی کلمات و توبه بوده است.
5. هبوط اوّل از آسمان هفتم به آسمان اوّل و هبوط دوم از آسمان اوّل به زمین بوده است.
6. تکرار، اشاره به این واقعیت بود که آدم (ع) گمان نکند با پذیرش توبه‌اش هبوط به زمین منتفی شده است؛ یعنی این تکرار می‌فهماند که امر به هبوط، صرفا جزای آن لغزش نبود تا بر اثر توبه لغو شود؛ بلکه برای تحقّق وعده خداوند بود که به ملائکه فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً﴾. آدم (ع) باید در زمین مستقر می‌شد، و همه اینها مقدّماتی بود که باید انجام می‌گرفت؛ ازاین‌رو پس از توبه آدم و پذیرش آن، به بهشت بازنگشت.

از مجموعه آیات داستان آدم به ویژه آیه ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ چنین‌ برمی‌آید که‌آدم از اوّل برای زندگی و مرگ در زمین آفریده شده بود و اینکه خدا، او و همسرش را در بهشت ساکن کرد، برای آزمایش و در نتیجه، مقدّمه‌ای برای فرستادن آنان به زمین بوده است. طریق آمدنشان به زمین چنین بوده که پیش‌تر، برتری او را به ملائکه اعلام کند تا مقام خلیفه‌ اللّهی او محرز شود و آخرین عاملِ استقرار در زمین و انتخاب زندگی دنیا، همان آشکار شدن عورت‌های آنان بود که عبارت از تمایل حیوانی است. هبوط آن دو به زمین برای آن بود که در آنجا زندگی کنند؛ بنابراین، عامل اصلی خروج آن دو از بهشت و فرود آمدن به زمین، همان خوردن از درخت ممنوع و آشکار شدن عورت آنان بود که به وسوسه شیطان صورت گرفت. حقیقت پیش گفته را از پاره‌ای روایات می‌توان دریافت.

اباصلت هروی از امام رضا (ع) نقل می‌کند:... خداوند ـ عزّوجلّ ـ آدم را خلیفه و حجّت خود در زمین خلق کرد و او را برای بهشت نیافرید. نافرمانی آدم در بهشت بود، نه در زمین تا مقدّرات امر خدا ـ عزّوجلّ ـ کامل شود..... امام باقر (ع) نیز با اشاره به این حقیقت می‌فرماید: خداوند، آدم را برای زندگی در دنیا آفریده بود. او را ساکن بهشت گرداند تا گناه کرده، به جای‌گاهش برگردانده شود. فخر رازی می‌گوید: در اخبار آمده است که آدم (ع) به هند، حوّا به جده، و ابلیس به بصره فرود آمد.. میبدی می‌نویسد: آدم به کوه سراندیب در سرزمین هند، حوّا به جدّه، و ابلیس به اُبله، سوی مشرق هبوط کرده است. طبق روایتی از امام صادق (ع) آدم بر کوه صفا فرود آمد و نام‌گذاری این کوه به صفا به دلیل فرود آمدن صفیّ‌اللّه بر آن است و حوّا بر کوه مروه فرود آمد و چون مرأة زن بر آن فرود آمد، آن را مروه نامیدند.

علامه طباطبایی می‌گوید: امام علی (ع) در پاسخ مرد شامی که پرسیده بود: پر ارج‌ترین مکان بر روی زمین کجا است، فرمود: مکانی به نام سراندیب که آدم‌از آسمان درآن جا هبوط کرد. از روایات فراوان \1در حدّ استفاضه\1 استفاده می‌شود که آدم (ع) در سرزمین مکّه فرود آمده است. به گفته علاّمه، جمع میان این روایات بدین طریق است که بگوییم: آدم اوّل به کوه سراندیب و بعد به مکّه هبوط کرده است..

توبه و انابه

مقالهٔ اصلی: توبه حضرت آدم

در پی فرمان خروج از بهشت و هبوط، آدم (ع) و حوّا دریافتند که با فریب شیطان و ستم بر خویش، آن محیط آرام و پرنعمت را از دست داده‌اند؛ ازاین‌رو در مقام توبه و انابه به درگاه خدا برخاستند و لطف خدا نیز شامل حالشان گشت. آدم از پروردگار خود کلماتی رادریافت و با آن کلمات توبه کرد. خداوند نیز توبه آنان را پذیرفت: ﴿ فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴾، ﴿قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾، ﴿ ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَى﴾ به‌ گفته طبرسی‌ و علامه طباطبایی، توبه‌بندگان، در میان دو توبه خداوند قرار دارد؛ زیرا بازگشت او از نافرمانی، منوط به توفیق و رحمت خدا است و پس از توبه نیز محتاج است که خداوند به عنایت و رحمت خود، توبه او را بپذیرد؛ بنابراین ابتدا خداوند به آدم (ع) توفیق توبه داد و پس از آن که آدم (ع) توبه، کرد توبه‌اش را پذیرفت.

مقصود از کلمات

مفسّران درباره کلماتی که آدم (ع) از خداوند دریافت، سخنان گوناگونی آورده‌اند:

1. ﴿قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾
2. «اللَّهُمَّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ وَ بِحَمْدِكَ، رَبُّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي إِنَّكَ خَيْرُ الْغافِرِينَ، اللَّهُمَّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ وَ بِحَمْدِكَ، رَبُّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَارْحَمْنِي إِنَّكَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ، اللَّهُمَّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ وَ بِحَمْدِكَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَتُبْ عَلَيَّ إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ».
3. «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ».
4. «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ وَ تَبَارَكَ اسْمُكَ وَ تَعَالَى جَدُّكَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي إِنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ».
5. عدّه‌ای نیز دعای آدم را به درگاه خداوند چنین گزارش کرده‌اند: خداوندا! آیا مرا با دست خویش نیافریدی؟ گفت: آری. گفت: آیا از روح خود در من ندمیدی؟ گفت: آری. گفت: آیا مرا در بهشت خویش جای ندادی؟ گفت: آری. گفت: آیا مهر تو بر خشمت پیشی ندارد؟ گفت: آری. گفت: اگر توبه کنم و بازگردم، به بهشتم باز می‌گردانی؟ گفت: آری.
6. گروهی نیز با استناد به روایاتی گفته‌اند: مقصود از این کلمات، نام‌های مقدس پیامبر (ص) علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) است که آدم با واسطه قرار دادن آنها، از خداوند تقاضای بخشودن کرد و خداوند از او درگذشت.
7. برخی دیگر با نقل روایاتی از ابن‌ عباس و عایشه گفته‌اند: آن کلمات، اعمال و مناسک حجّ بود و آدم (ع) و حوّا برای توبه، هفت دور، کعبه را طواف کردند و... ؛ سپس خداوند توبه آنهارا پذیرفت.

این تفسیرها، گویا هیچ‌گونه تعارض و منافاتی با یک‌دیگر ندارند و همه می‌توانند مقصود باشند؛ زیرا ممکن است مجموع این کلمات به آدم آموخته شده تا با توجّه به حقیقت و عمق باطن آنها، انقلاب عمیقی در روح وی حاصل شده و خدا او را مشمول لطف و هدایت خود قرار داده باشد.

فضایل و مناقب

مقالهٔ اصلی: فضایل حضرت آدم

فضایل دیگری افزون بر نبوّت و عصمت، برای آدم از قرآن استفاده می‌شود؛ از جمله، دمیده شدن روح خدا در او: ﴿فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِينَ ﴾ نیز ﴿فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ﴾، آفریده شدن با دو دست خدا: ﴿قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِينَ ﴾، مسجود ملائکه شدن: ﴿ وَأَقِيمُواْ الصَّلاةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ وَارْكَعُواْ مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾، برگزیده خدا بودن: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾، نخستین خلیفه خدا در روی زمین بودن: ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ﴾، نخستین آورنده دین و شریعت بودن: ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقَى﴾، آموزگار فرشتگان بودن: ﴿قَالَ يَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ﴾ و نخستین توبه کننده بودن. ﴿قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ مفسّران درباره فضایل آدم، سخنان گوناگونی دارند. به گفته علاّمه طباطبایی، از فضایل آدم (ع) دمیده شدن روح خدا در او است که دلیل کرامت و شرافت به شمار می‌رود و همین امر باعث شد تا ملائکه به سجده بر وی فرمان داده شوند؛ چون این روح حامل تمام فضیلت‌ها بود. برخی گفته‌اند: آدم در سه مرحله وجودی بر فرشتگان برتری یافت:

1. قدرت فکری و عقلی برای فراگرفتن اسما و خواص و علایم ذاتی؛
2. قدرت تصرّف و تدبیر، و آشکار ساختن آن خواص در صحنه طبیعت که از "اِنباء" فهمیده می‌شود؛
3. احاطه علمی بر اسما و صفات ملائکه. ملاّصدرا نیز برخی از فضایل آدم را چنین برشمرده است: مقام خلیفه‌اللّه بودن او، مقام مسجودیّتش برای ملائکه، تعلّق روح به بدنش در عالم آسمان بعد از عالم اسما به واسطه لطیفه حیوانی که بین روح عقلانی و بدن ظلمانی واسطه شد، و هبوط او به عالم زمین و تعلّقش به بدن کثیف ظلمانی که مرکّب از اضداد است.. این، اشاره به جامعیّت آدم و کون جامع بودن او است و اینکه با وجود برخورداری از قوای گوناگون، می‌تواند از ملائکه نیز برتر باشد..

آدم و خلافت الهی

مقالهٔ اصلی: خلافت الهی

در گفت و گوی خدا با ملائکه آمده است: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾. مفسران در اینکه مقصود از این خلیفه چه کسی و جانشین کیست و نیز در ملاک آن، بر یک نظر نیستند. به گفته ابن عباس، ساکنان نخست زمین، جنیانی اهل فساد و خونریز بودند و خداوند آدم را جای گزین آنان کرد. برخی آدم را جانشین فرشتگان در زمین می‌دانند.

به نظر حسن بصری، مقصود از خلیفه، فرزندان آدم است که جانشین پدر و نسلی پس از نسلی جانشین یکدیگر می‌شوند. گروهی نیز معتقدند آدم، جانشین انسان‌های پیش از خود است که بر روی زمین می‌زیسته و نسلشان منقرض شده است. آنچه اکثر قریب به اتفاق مفسران پذیرفته‌اند، این است که در این آیه، سخن از جانشینی انسان (آدم و اولاد او) از خداوند است.

علامه طباطبایی فرزندان آدم را با وی در این خلافت شریک دانسته و در تأیید این نظریه، به آیات ﴿أَوَعَجِبْتُمْ أَن جَاءَكُمْ ذِكْرٌ مِّن رَّبِّكُمْ عَلَى رَجُلٍ مِّنكُمْ لِيُنذِرَكُمْ وَاذْكُرُواْ إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاء مِن بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَزَادَكُمْ فِي الْخَلْقِ بَسْطَةً فَاذْكُرُواْ آلاء اللَّهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾؛ ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكُمْ خَلائِفَ فِي الأَرْضِ مِن بَعْدِهِم لِنَنظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ﴾ و ﴿ أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاء الأَرْضِ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِيلا مَّا تَذَكَّرُونَ ﴾ استناد کرده است. جمعی برآنند که مقام جانشینی خدا، با کفر، گناه و... سازگار نیست و آن را مختص به آدم، انبیا و جانشینان پیامبران دانسته‌اند. به گفته زمخشری، آلوسی و بیضاوی، مقصود از جانشینی آدم، این است که او و همه پیامبران، جانشین خدا در زمین‌اند. علامه طباطبایی می‌گوید: خلافت در این آیه به معنای جانشینی خداست. ملاصدرا در توجیه شایستگی آدم برای خلافت خدا می‌گوید: برخی دلیل آن را پذیرش تکلیف از جانب آدم یا فرمان بری وی (با وجود موانعی چون شهوت و غضب) و یا جامعیت او بر صفات فرشتگان و حیوان ذکر کرده‌اند؛ ولی محکم‌ترین رأی این است که چون جامع همه مظاهر اسمائیه است، به خلافت رسید.

نبوت و رسالت

مقاله‌های اصلی: نبوت و رسالت

برخی مفسّران با استناد به آیاتی مانند: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾، ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ﴾، ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقَى﴾ و نیز با استناد به روایاتی در ذیل آیه ﴿إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الأُولَى﴾ بر پیامبری آدم استدلال کرده‌اند. به گفته المنار، بر ثبوت شریعت آدم علیه‌السلام علم ضرور و بدیهی وجود دارد. در این شریعت عبادت خدا مطرح بوده و قرآن از وجود حلال و حرام و آموختن آنها به بندگان خدا و فرزندان خویش، مانند قربانی کردن برای خدا خبر داده است. شریعت آدم تا زمان نوح (ع) حدود ده قرن پس از آدم ادامه داشته و بعد اختلاف شرایع مطرح شده است..

عدّه‌ای گفته‌اند: آدم (ع) مانند برخی پیامبران، دارای سِمَت نبوت و رسالت بود و خداوند با این مسؤولیت، او را به سوی فرزندانش یا فرشتگان و یا همسرش برانگیخت. به نظر عدّه‌ای، معجزه آدم، الهام یا آموزش اسما از طرف خدا به وی بوده که با لفظ عربی بر زبانش ظاهر گشته است و این، نبوّت وی را می‌رساند؛ چرا که میان اعجاز و نبوّت ملازمه است. برخی نیز با استناد به روایاتی، سخن گفتن خداوند با آدم را نشان نبوّت وی دانسته‌اند. به گفته مغنیه، مسلمانان بر نبوت آدم اجماع دارند.

عصمت حضرت آدم

مقالهٔ اصلی: عصمت حضرت آدم

آیاتی از قرآن کریم، لغزش آدم و حوّا و ستم به نفس و نافرمانی آن دو را گزارش کرده‌اند؛ مانند ﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾، ﴿قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾، ﴿فَأَكَلا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى﴾ مفسّران برای ایجاد الفت بین این آیات و عصمت پیامبران وجوهی را گفته‌اند؛ مانند: آدم، هنگام ارتکاب این لغزش، در دار تکلیف نبوده؛ بلکه در حال آماده ساختن خود برای استقرار در زمین به سر می‌برده و این نهی، فقط جنبه آزمایشی داشته است. آن‌چه آدم مرتکب شد، ترک اولی بود، نه گناه. این نهی ارشادی بوده، مخالفت با آن گناه شمرده نمی‌شود و اصلاً آدم (ع) هنگام ارتکاب آن نهی، هنوز به مقام نبوّت نرسیده بود..

بخش دیگری از قرآن که در زمینه عصمت و گناه آدم، در کانون توجّه مفسّران قرار گرفته، آیات ذیل است که از ظاهر آنها استفاده می‌شود آدم و حوا از خداوند درخواستی کرده و در پی اجابت دعوتشان، برای او شریک قرار داده‌اند: ﴿ هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلاً خَفِيفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَت دَّعَوَا اللَّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَيْتَنَا صَالِحًا لَّنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ فَلَمَّا آتَاهُمَا صَالِحًا جَعَلاَ لَهُ شُرَكَاء فِيمَا آتَاهُمَا فَتَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾.

برخی با تمسّک به بعضی اسرائیلیات گفته‌اند: آدم (ع) و حوّا از خداوند فرزندی صالح خواستند و آن‌گاه که فرزندشان به دنیا آمد، به‌ پیشنهاد ابلیس او را "عبدالحارث" نامیدند و بدین ترتیب مشرک شدند؛ چرا که حارث نامی از نام‌های ابلیس است. پاسخ مفسّران به این شبهه و تبیین درست این آیات چنین است:

1. اگر مقصود از ﴿نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا﴾ را آدم (ع) و حوّا بدانیم، در این صورت به طور مسلّم منظور از شرک، پرستش غیر خدا یا اعتقاد به الوهیّت غیر او نیست؛ بلکه چیزی از قبیل اشتغال به غیر حق و دل‌مشغولی به فرزند است.
2. مرجع ضمیر "له" "صالح" و منظور آیه این است که آن دو از خداوند خواستند تا برای آن فرزند صالح، شریکانی قرار داده، به آنان فرزندان دیگری مانند او عنایت کند.
3. در ﴿جَعَلاَ لَهُ شُرَكَاء﴾ آدم (ع) و حوّا مقصود نیستند؛ بلکه منظور مردان و زنانی از اولاد آن دو و یا افرادی از جنس آنهایند که مشرک می‌شوند. قراینی وجود دارد که این تفسیر را با روح آیه سازگارتر می‌کند؛ از جمله:
   1. از تعابیر موجود در این آیات، استفاده می‌شود که در صدد بیان حال کسانی است که پیش‌تر در جامعه‌ای می‌زیسته و تولّد فرزندان صالح و ناصالح را با چشم خویش دیده‌اند؛ از این رو فرزند صالح خواسته‌اند و این، با وضعیّت آدم (ع) و حوّا نمی‌سازد؛ زیرا آن دو پیش‌تر فرزندی نداشتند تا ضمن مقایسه صالح و ناصالح، نوع اوّل را درخواست کنند.
   2. از جمله ﴿فَتَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ و ضمایر جمعی که در آیات بعد وجود دارد، چنین برمی‌آید که منظور از ﴿جَعَلاَ لَهُ شُرَكَاء﴾ اشاره به دو گروه بوده است، نه دو شخص.
   3. اگر طبق ادّعا، مقصود شریک قرار دادن ابلیس برای خدا از سوی آدم (ع) و حوّا باشد، باید به جای کلمه "شرکاء"، "شریک" گفته می‌شد؛ زیرا طبق این ادّعا، آدم (ع) و حوّا، حارث (ابلیس) را شریک خدا قرار داده‌اند و او یکی بیش نبوده است؛ بنابراین از کلمه "شرکاء" که جمع است، استفاده می‌شود که مقصود این آیات، مدّعای پیشین نیست..

رحلت و محل دفن

حضرت آدم (ع) در پایان عمر و قبل از وفات به فرزندش شیث (که پس از او، پیامبر می‌شد) وصیت فرمود. آدم (ع) بر اثر بیماری وفات کرد و در وادی السلام نجف اشرف مدفون شد. برخی هم گفته‌اند در غاری کنار کوه ابوقبیس یا در مسجد خیف در منی به خاک سپرده شد.

آدم (ع) هنگام وفات به نقل از امام صادق (ع) ۹۳۰ سال داشت؛ برخی از القاب حضرت آدم (ع) عبارتند از: ابوالبشر، خلیفة الله، صفی الله، ابوالوری، ابومحمد و معلم الاسماء.

دیدگاه تورات و مقایسه آن با قرآن

درباره مباحثی چون درخت ممنوع، لغزش آدم و خروج او از بهشت، در باب دوم و سوم از سفر پیدایش تورات، مطالبی وجود دارد که از مقایسه آن با قرآن این نکات به دست می‌آید:

1. تورات با صراحت، درخت ممنوع را درخت آگاهی از نیک و بد معرّفی کرده و این دلیلی بر نادانی و جهل انسان است؛ ولی در قرآن نه تنها تصریحی به نام آن درخت نشده، بلکه ارزش، مقام و عظمت انسان را در این می‌داند که به اسما عالِم بود و سرّ خلیفه قرار گرفتن او را نیز همین آگاهی او به اسما و حقایق می‌داند.
2. به تصریح تورات، آدم و حوّا پیش‌تر برهنه بودند؛ ولی زشتی آن را درک نمی‌کردند؛ در حالی که از این جمله قرآن که می‌گوید: ﴿فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَن تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَّكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُّبِينٌ﴾ برمی‌آید که آن دو، پیش از ارتکاب آن لغزش، برهنه نبوده و پوشش داشته‌اند؛ گرچه از چگونگی این پوشش در قرآن نیز سخنی به میان نیامده است.
3. تورات به جای شیطان که در قرآن مطرح است، فریفتن آدم را به مار نسبت می‌دهد.
4. به تصریح تورات، مار ابتدا حوّا و به وسیله او، آدم را فریفت؛ ولی در قرآن چنین تصریحی وجود ندارد.
5. نسبت‌های ناروایی مثل آواز خواندن و خرامیدن خداوند در باغ که در تورات آمده و لازمه آنها جسمانی بودن خدا است، در قرآن وجود ندارد.
6. این جمله تورات که خدا آدم را ندا داد و گفت: کجا هستی، نسبت دادن جهل و بی‌خبری به خداوند است. گویا خداوند از رخدادهای بهشت بی‌خبر بوده و جای‌گاه آدم را نمی‌داند!
7. از تورات امکان وجود شریک برای خدا استفاده می‌شود؛ چراکه می‌گوید: خداوند خدا گفت: همانا انسان مثل یکی از ما و عارف به نیک و بد شده است. اینک مبادا دست خود را دراز کند و از درخت حیات نیز گرفته بخورد و تا ابد زند بماند! در حالی‌ که از دیدگاه قرآن، ذات اقدس الهی از این امور منزّه است.
8. در تورات مسأله درد حمل و اشتیاق به شوهر و نیز حکمرانی مرد بر زن، مجازات برای حوا دانسته شده است.
9. به ادّعای تورات، خداوند از اینکه آدم (ع) و حوّا از درخت حیات بخورند و تا ابد زنده بمانند، بیم داشت؛ از همین رو آنان را از باغ عدن بیرون کرد و محافظانی با شمشیر آتش‌بار برای حفاظت طریق درخت حیات بر آن گمارد.
10. همان‌گونه که ذکر شد، گناه آدم از دیدگاه قرآن، ترک اولی یا مخالفت با امری ارشادی بوده و در پی آن نیز توبه او مطرح شده است که در هر حال، بر عصمت او خدشه‌ای وارد نمی‌شود؛ ولی در تورات از توبه آدم سخنی به میان نیامده و براساس آن روشن نیست که آیا آدم توبه کرد و توبه او مسکوت گذاشته شد، یا اصلاً توبه‌ای به جای نیاورد.

تفاوت داستان آدم در قرآن و عهد عتیق

داستان آفرینش آدم، آن چنان که در "سِفر آفرینش" عهد عتیق گزارش شده تفاوت‌هایی با گزارش قرآن دارد که برخی از آنها عبارتند از: قرآن، بهشت و محل اولیه استقرار آدم را بیان نکرده که در کجا قرار داشت و یا چگونه بود، اما عهد عتیق آن را در "عَدَن به طرف شرق" ذکر می‌کند.

در قرآن، درخت (یا میوه) ممنوعه مشخص نشده که چه بود، ولی در عهد عتیق از آن تصریح به "درخت معرفت نیک و بد" شده است. در عهد عتیق آمده است: "و خداوند، خوابی گران بر آدم مستولی گردانید تا بخفت و یکی از دنده‌هایش را گرفت و گوشت در جایش پرکرد و خداوند، آن دنده را که از آدم گرفته بود، زنی بنا کرد و وی را به نزد آدم آورد...".

قرآن می‌فرماید: خداوند از او، همسرش را آفرید ﴿وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا﴾. قرآن، شیطان یا ابلیس را عامل فریب و لغزش آدم و حوا معرفی می‌کند، اما در عهد عتیق چنین گزارش می‌شود: مار که از همه حیوانات صحرا که خداوند ساخته بود، هُشیارتر بود به زن گفت: "آیا خدا حقیقتاً گفته است که از همه درختان باغ نخورید؟". زن به مار گفت: "از میوه درختان باغ میخوریم، لکن از میوه درختی که در وسط باغ است، خدا گفت از آن مخورید و آن را لمس کنید، مبادا بمیرید". مار به زن گفت: "هر آینه نخواهید مرد، بلکه خدا می‌داند در روزی که از آن بخورید، چشمان شما باز می‌شود و مانند خدا عارف نیک و بد خواهید بوده و چون زن دید که آن درخت برای خوراک نیکو است و به نظر خوش‌نما و درختی دلپذیر و دانش‌افزا می‌رسد، پس از میوه‌اش گرفته، بخورد و به شوهر خود نیز داد و او هم، خورد. آنگاه چشمان هر دوی ایشان باز شد و فهمیدند که عریانند. پس برگ‌های انجیر به هم دوخته، سترها برای خویشتن ساختند.

داستان آفرینش آدم (ع) در قرآن و دیگر کتب آسمانی از سه دیدگاه متفاوت مورد تفسیر و تحلیل قرار گرفته است. در دیدگاه اول، این داستان و آنچه پیرامون آن در کتب آسمانی آمده است در حقیقت تنها بیان یک رخداد خارجی و تاریخی در نظر گرفته می‌شود. البته در همین مورد هم، اختلافات فراوانی در مورد درخت یا میوه ممنوعه و امثال آن وجود دارد، ولی به هر حال در تفسیر و تحلیل آن از معانی ظاهری آن فراتر نمی‌رود.

در دیدگاه دوم، داستان آفرینش، بیان حقایق به صورت سمبلیک تلقی شده است و بر اساس آن، آدم، بهشت، درخت یا میوه ممنوعه شیطان، حوا و امثال آن، هر کدام سمبل حقایقی دانسته شده‌اند که باید آنها را رمزگشایی کرده و به حقایق آن دست یافت. به عنوان نمونه، برخی از این سمبل‌ها، چنین رمزگشایی شده‌اند:

1. بهشت: آسایش و غرق نعمت بودن یا کنایه از سعادت.
2. آدم: نوع انسان: (نه اولین بشر).
3. درخت: شر و عصیان و مخالفت.

در خود قرآن از سخنان پاک ﴿كَلِمَةً طَيِّبَةً﴾ به درخت پاک ﴿شَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ﴾ و از سخن ناپاک به درخت پلید و ناپاک ﴿شَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ﴾ تعبیر شده است؛ ﴿وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِن فَوْقِ الأَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٍ وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ﴾.

فرمان یافتن آدم و حوا به سکونت در بهشت در حقیقت به معنای فرمان تکوینی است؛ با این توضیح که انسان پس از آفریده شدن و در دوران طفولیت، هیچ‌گونه مسئولیّتی ندارد و تنها به استفاده از نعمت‌های الهی و خوردن خوردنی‌ها می‌پردازد و به بازی مشغول می‌شود که می‌توان آن را بهشت اولیه آدمی دانست و خوردن از میوه همه درخت‌ها به معنای مباح بودن همه خوردنی‌های پاک و پاکیزه و نیز به معنای استعداد شناخت خوبی‌هاست؛ همان‌گونه که نهی از درخت یا میوه ممنوعه نیز به معنای استعداد شناخت بدی‌ها و زشتی‌ها می‌باشد. البته دوران شناخت خوبی‌ها و بدی‌ها در انسان، بلافاصله پس از دوران طفولیت است که به آن دوران ممیز شدن کودک گفته می‌شود.

وسوسه شیطان و گمراه شدن آدم و حوا به واسطه آن به معنای روح ناپاکی است که همراه نفس انسان و در همه مراحل حیات او وجود دارد و به وسیله همین روح ناپاک است که انگیزه‌های شر و ناپاکی تقویت می‌شود؛ با وجود این که اصل اولیه در فطرت انسان، خیر و پاکی است. بیرون شدن از بهشت نیز، می‌تواند به معنای گرفتار شدن انسان به رنج و بلا در هنگام انحراف از فطرت اصلی و الهی خویش باشد. دریافت کلمات از خدا و توبه به سوی او به معنای نتایج تکوینی و خارجی سختی و گرفتاری است که غالباً باعث می‌شود تا انسان به درگاه خدا پناه برده و از او استمداد جوید. توبه و بازگشت خدا بر آدم هم می‌تواند هدایت و نجات یافتن انسان پس از تضرع و پناه جستن به درگاه خداوند باشد که در حقیقت وسیله این نجات و رهایی از جانب خداوند فراهم می‌شود.

دیدگاه سوم از منظر عرفانی به داستان آفرینش آدم (ع) و مسائل پیرامون آن می‌پردازد. برخی از مفسران تورات نیز با استفاده از داستان آفرینش انسان و آنچه در کتاب مقدس آمده انسان را شبیه خدا او و برابر با همه عالم آفرینش دانسته‌اند. به عنوان نمونه در گنجینه‌ای از تلمود آمده است: "انسان محبوب است؛ زیرا که شبیه خدا آفریده شده است. محبت بیشتر این بود که به خود او اطلاع داده شد که شبیه خدا آفریده شده است"، "یک انسان با همه عالم آفرینش برابر است"، "انسان نخست یک فرد تنها آفریده شد تا به تو بیاموزد هر آن کس که جان انسانی را تباه کند کتاب مقدس این نسبت را به او می‌دهد که گویی او یک جهان کامل را از بین برده است و هر کس که جانی را از نابودی نجات بخشد کتاب مقدس به او، این نسبت را می‌دهد که گویی جهان کامل را نجات داده است". چون انسان شبیه خدا آفریده شده است، باید این حقیقت را همواره در روابط خود با سایر انسان‌ها در نظر داشته باشد که توهین و بی‌حرمتی به یک انسان در واقع توهین و بی‌حرمتی به خدا است .

همان اندازه که دانشمندان دین یهود از رابطه و نزدیکی انسان با خدا سخن می‌گویند به همان اندازه نیز به فاصله‌ای که آنها را جدا می‌سازد، اشاره می‌نمایند. بخشی از انسان آسمانی و بخش دیگرش زمینی است. این طبیعت دوگانه وجود انسانی به روش دیگری نیز، وصف شده است: "انسان از چهار جنبه شبیه موجودات آسمانی و از چهار جنبه دیگر، همانند مخلوقات زمینی است؛ همانند حیوانات می‌خورد، می‌آشامد، زاد و ولد و همچنین قضای حاجت می‌کند و همانند فرشتگان خدمتگزار، راست قامت می‌ایستد، سخن می‌گوید، دارای عقل و معرفت است و مشاهده می‌کند.

بشر از آن جهت که روح به وی عطا شده منسوب به خداوند می‌باشد. دارا بودن این عطیه خدادادی سبب وابستگی او به آفریدگار و تفوق او بر دیگر مخلوقات الهی است. دانشمندان یهود بر این باورند که "روح انسان از آسمان و بدنش از زمین است". آنها بدن را غلاف روح توصیف کرده و اظهار داشته‌اند که رابطه روح و بدن، همانند رابطه خدا با جهان است.

تفاسیر معاصر و داستان حضرت آدم

برخی از مباحثی که در کتاب‌های تفسیری معاصر به آن پرداخته شده به طور فشرده به این قرار است: چگونگی آفرینش آدم و دفعی یا تدریجی بودن آن؛ معنای خلافت انسان در زمین؛ بررسی این که چگونه و از کجا فرشتگان می‌دانستند که انسان در زمین خونریزی و تباهی می‌کند؛ معنای نام‌هایی که خداوند به آدم آموخت و این که این نام‌ها چه بود و چگونه آموخته شد؛ چگونگی عرضه نام‌ها بر فرشتگان و این که آنان چگونه باید راستگویی خود را ثابت کنند؛ معنای روح خدا که در کالبد انسان دمیده شد؛ معنای سجده فرشتگان بر آدم؛ نقش ابلیس و علت سجده نکردن او بر آدم و نیز فرشته یا جنّ بودن ابلیس. بررسی بهشتی که آدم و همسرش فرمان یافتند تا در آن آرام بگیرند؛ نقش حوا در گناه آدم با خوردن از درخت ممنوعه و نیز نقش زن در خانواده و جامعه از نظر فرهنگ اسلام؛ بررسی میوه ممنوعه؛ بررسی کلماتی که آدم از جانب پروردگار دریافت کرد و به وسیله آنها به سوی درگاه الهی توبه کرد؛ ارتباط خوردن از میوه ممنوعه با آشکار شدن شرمگاه‌های آدم و همسرش؛ عصمت پیامبران و معنای نافرمانی آدم؛ محدوده قدرت و نفوذ شیطان در وجود انسان و منافات نداشتن آن با اختیار و آزادی انسان.

در اینجا نظر به اهمیت چگونگی آفرینش آدم به دیدگاه‌های مهمی که مطرح است اشاره می‌کنیم:

1. فرضیه فیکسیسم یا فرضیه ثبوت انواع: بر اساس این فرضیه، آدم (ع) همان‌گونه که مفسران پیشین از ظاهر آیات و روایات می‌فهمیدند به طور دفعی و مستقل خلق شد و پس از ساخته شدن با گل، روح در او دمیده شد.
2. فرضیه ترانسفورمیسم (تکامل انواع): بر اساس این دیدگاه، موجودات و از جمله انسان به طور تدریجی و با مقدماتی به وجود آمده و به صورت کنونی خود درآمده‌اند.
3. فرضیه موتوئیسم: به موجب این فرضیه، یک حیوان به طور خارق‌العاده و برخلاف طبیعت متولد می‌گردد و با پدر و مادر خود اختلافاتی پیدا می‌کند که این تفاوت‌ها به فرزندانش منتقل می‌شود و در نتیجه، نوع جدیدی (متفاوت از حیوان قبلی) به وجود می‌آید.

پیش از فرضیه تکاملی داروین، معمولاً آیات و روایات آفرینش آدم در انطباق با نظریه فیکسیسم معنا می‌شد، ولی در دوره معاصر برخی از اندیشمندان مانند دکتر یدالله سحابی، آیت الله علی مشکینی و برخی دیگر بر این باورند که آیات قرآن، منافاتی با تدریجی بودن آفرینش آدم (نظریه ترانسفورمیسم) ندارد و می‌توان آیات را بر این فرضیه انطباق داد و یا معنا کرد. البته برخی از اندیشمندان و مفسران بزرگ همچنان بر همان دیدگاه پیشینیان هستند.

علامه طباطبایی می‌فرماید: "از ظاهر قرآن بر می‌آید که نسل حاضر بشر منتهی به آدم و همسرش می‌شوند و آدم و همسرش از پدر و مادر متولد نشده، بلکه از زمین تکوّن یافته‌اند. ایشان جهت تأیید دیدگاه خود ادامه می‌دهد که: "روشن‌ترین آیه‌ای که درباره خلقت دیده می‌شود آیه: ﴿إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾. در آیه خداوند می‌فرماید: خلقت عیسی مانند خلقت آدم است که خدای تعالی، او را از خاک زمین خلق کرد، بدون اینکه پدری داشته باشد تا از او متولد شود . ضمن دقت در مباحث مفصلی که علامه طباطبایی مطرح کرده می‌توان آن را در سه نکته خلاصه نمود: آیات خلقت، آفرینش دفعی و مستقل نوع انسان را تأیید می‌کنند. نظریه تکامل به لحاظ علمی، فرضیه‌ای بیش نیست. در صورت اثبات قطعی نظریه تکامل، امکان تأویل آیات خلقت در تطابق آن، وجود دارد.

آیت‌الله عبدالله جوادی آملی فرضیه داروین را که انسان اوّلی بر اثر تطورات حیوانی باشد، باطل می‌داند و دلیل آن را ظهور قوی آیه ﴿إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ نشان می‌دهد که انسان اوّلی یعنی آدم (ع) از خاک آفریده شده و تئوری تکامل مطرح در دانش زیست‌شناسی که تا حدّی پذیرفته شده است، بیانگر "تطوّر افراد نوع واحد" است نه "تحوّل انواع"؛ یعنی افراد یک نوع حیوان شاید بر اثر تغییر شرایط محیطی و پیش‌آمد نیازهای طبیعی متحوّل شوند و آرام آرام در جهت اوضاع جدید، اندام‌های آنها تکامل یابند؛ امّا اینکه نخستین حیوان آفریده شده را آبزی بدانیم که پس از مدتی به نوع "دوزیستی" و سپس به گونه‌ای از حیوانات خشکی درآمده بدانیم که معنایش تبدّل نوعی حیوان به نوع دیگر باشد و این سلسله سرانجام به انسان منتهی گردد، این نظریه تنها فرضیه‌ای ثابت نشده است.

سید حسین نصر نیز بر این باور است که نظریه تکاملی داروین، برخلاف دیدگاه اسلام است: "نظریه تکاملی داروین که یکی از پایه‌های مدرنیته است، نظری برخلاف دین اسلام دارد. این نظریه با دریافتی ماده‌گرایانه بر پیدایی موجودات از یکدیگر تأکید دارد و در واقع آفرینش دفعی خداوند را که پیش از خلقت در خرد الهی متمثّل بود، نفی می‌کند.

نکته مهم دیگر این است که آیا داستان آفرینش در قرآن و دیگر کتب آسمانی تنها بیان واقعیت‌های خارجی است که باید تنها به ظواهر آن بسنده شود یا افزون بر آن، دارای معانی سمبلیک و اسطوره‌ای است که می‌توان به وسیله آن، بر راز آفرینش و پیچیدگی‌های آن اطلاع یافت و مسائل علمی و فلسفی آفرینش انسان را به دست آورد.

برخی اندیشمندان معاصر، برآنند که این آیات، بیشتر جنبه سمبلیک و مثال دارد و در حقیقت اشاره به رمز و رموز آفرینش انسان و برتری او نسبت به دیگر موجودات جهان هستی دارد. رشید رضا برخی از این برداشت‌های مثالی و سمبلیک را آورده است. علی شریعتی و برخی دیگر نیز، بر جنبه‌های سمبلیک بودن این آیات و دارای رمز و راز بودن آنها تأکید کرده‌اند.

داستان حضرت آدم از نگاه عارفان

عارفان مسلمان نیز، مباحث گسترده‌ای درباره آفرینش انسان و استعدادهای او دارند و آدم را "انسان کامل"، "کون جامع" و "عالم صغیر" می‌نامند که هیچ آفریده‌ای در جهان هستی، دارای استعداد و قابلیت او نمی‌باشد. البته برخی عارفان از جهان هستی تعبیر به "انسان کبیر" کرده و انسان را "عالم صغیر" می‌دانند و برخی پا را فراتر گذاشته و از انسان به "عالم اکبر" یا "عالم کبیر" تعبیر می‌کنند.

ابن‌ عربی بر این باور است که خداوند، همه جهان را به صورتِ جسم بدون روح آفرید و چون آن را به مانند آینه بدون جلوه و درخشش مشاهده کرد بر آن شد تا آنها را دارای روح کند و تنها موجودی که استعداد پذیرش روح الهی را داشت انسان بود که خدا پس از آفرینش او، وی را جانشین خود قرار داد. اگر انسان به صورت خدا [در قدرت و توانایی] نباشد و نتواند همه آنچه را که دیگر مخلوقات نیازمند آن هستند از جانب خداوند به عنوان جانشین او، دریافت کند و به مخلوقات برساند نمی‌توان او را خلیفه نامید؛ زیرا خلیفه به کسی گفته می‌شود که جانشین و نایب دیگری باشد آن هم به خاطر تناسب کاملی که بین آن دو وجود دارد و هم به واسطه آن، شایستگی جانشینی را پیدا می‌کند؛ شایستگی و تناسبی که در دیگران وجود ندارد. عارفان، انسان را خلیفه خدا می‌دانند و دلایل شایستگی انسان برای خلافت را نیز، بیان کرده‌اند. البته باید توجه داشت که آنان، هر انسانی را خلیفه نمی‌دانند، بلکه بر این باورند که انسان، استعداد و قابلیت این مقام را دارد و تنها در انسانِ کامل این مقام فعلیت می‌یابد. برجسته‌ترین مصداق انسان کامل را هم در وجود شریف حضرت محمد (ص) خلاصه می‌کنند.

بنابراین مقام خلافت الهی در دیگر انسان‌ها یا به فعلیت نرسیده است یا مراتب نازل‌تری از آن تحقق یافته است.

نکته دیگر، این که راز و رمز خلافت الهی انسان از جمله مشکل‌ترین و پیچیده‌ترین مسائل و علوم به شمار می‌آید که باید از طریق وحی یا آنچه با وحی ارتباط دارد به آن آگاه شد. مطلب دیگر تبیین مراحل و یا مراتب وجودی است که انسان آن را می‌پیماید و یا باید آن را بپیماید.

عارفان، حرکت انسان را دارای سیر نزولی و صعودی دانسته و هر کدام را به چهار مرحله تقسیم می‌کنند که عبارتند از:

1. اولین مرتبه وجودی انسان، همان است که در علم حق و فیض اقدس خداوند، مقدر شده که باید خلیفه خداوند در زمین شود.
2. مرتبه‌ای که در آن مسجود فرشتگان می‌گردد. این مرتبه، عالم قدس و بهشت ارواح نامیده می‌شود که همه صورت‌های اسماء الهی در آنجا وجود دارند.
3. مرحله‌ای که در آن، روح انسان به بدنش در عالم بالا تعلق می‌گیرد. البته باید توجه داشت که مقصود از بدن در این مرحله، بدن جسمانی و مادی او نمی‌باشد، بلکه جسم لطیفی است که واسطه بین روح و این بدن مادی و جسم است.
4. انسان به زمین هبوط می‌کند و تنها در این مرتبه است که روح او به همین بدن مادی و جسمانی تعلق می‌گیرد؛ بدنی که از اضداد ترکیب شده و سرچشمه دشمنی‌ها، فسادها و حسدها و امثال آن می‌باشد و نسبت به جهان آخرت در غفلت و حجاب است. انسان در این مرتبه در نهایت دوری در مقایسه با فطرت اصلی‌اش قرار دارد و در اینجاست که سیر نزولی او به پایان رسیده و سیر صعودی‌اش به طرف مبدأ اصلی آغاز می‌گردد. انسان پس از آغاز سیر صعودی خود و بازگشت به طرف خدا، همه مراحل پیشین را که فرود آمده بود مرحله به مرحله صعود می‌کند و در هر مرحله از این سفر جدید از محدودیت‌های مخصوص به آن رها می‌شود . هنگامی که انسان در مسیر سیر صعودی خود، محدودیت‌های هر مرحله را پشت سر گذارد و از آن خلاصی یافت در حقیقت به قدرت و توانایی‌های جدیدی دست می‌یابد تا جایی که به مقام خلافت الهی دست یافته و آن را فعلیت می‌بخشد. پس انسان در آغاز سفر نزولی خود، استعداد خلیفه الهی شدن را داشت و در پایان سفر صعودی خود، این استعداد و قابلیت را فعلیت می‌بخشد.

منابع

1. نوری‌ها، حسن علی، مقاله «آدم»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. ناصح، علی احمد، مقاله «آدم»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱
3. واسعی، سید علی رضا واسعی، مقاله «آدم»، دانشنامه امام رضا