جنگ خیبر در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جنگ خیبر است. جنگ خیبر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جنگ خیبر در قرآن - جنگ خیبر در تاریخ اسلامی - جنگ خیبر در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

خیبر منطقه‌ای در ۱۶۵ کیلومتری شمال مدینه قرار دارد که دارای هفت قلعه، مزارع و نخلستان‌های بسیار است. رسول خدا (ص) در سال هفتم هجری پس از بازگشت از حدیبیه، برای خاموش کردن کانون توطئه یهودیان و جنگ با یهودیان خیبر که به کارشکنی و تحریک دشمنان اسلام مشغول بودند رهسپار شد. این جنگ با تدبیر پیامبر اکرم (ص)، رشادت امیرالمؤمنین (ع) و فداکاری مسلمانان با پیروزی تمام شد.

مقدمه

مقالهٔ اصلی: خیبر

منطقه خیبر که در هشت منزلی شمال مدینه قرار دارد، دارای هفت قلعه، مزارع و نخلستان‌های بسیار است. خیبر در زبان عبری به معنای قلعه است و چون این منطقه به واسطه قلعه‌های هفت‌گانه در بر گرفته شده بود به آن خیبر می‌گفتند.

حرکت به سوی خیبر

رسول خدا (ص) پس از بازگشت از حدیبیه، حدود یک ماه در مدینه به سر برد. پس از آن در باقی‌ مانده محرم سال هفتم هجری، برای جنگ با یهودیان خیبر که همچنان به کارشکنی و تحریک دشمنان اسلام مشغول بودند رهسپار شد. پیامبر (ص) از مسلمانان اطراف مدینه نیز خواست که در جنگ شرکت کنند. عده‌ای از کسانی که در حدیبیه از همراهی پیامبر (ص) خودداری کرده بودند در این جنگ به امید غنیمت خواستند با حضرت همراه شوند که رسول خدا (ص) فرمود: "هیچ کس با ما به جهاد نیاید؛ مگر اینکه به راستی مشتاق جهاد در راه خدا باشد" و فرمود که این مطلب را به اطلاع عموم برسانند.

وقتی مسلمانان برای نبرد با یهودیان خیبر آماده شدند، این مسئله برای یهودیان مدینه بسیار گران آمد؛ از این‌رو هر کدام که از مردم‌ طلبی داشت، بر وصول آن اصرار می‌کرد. حضرت، سباع بن عرفطه غفاری را جانشین خود در مدینه قرار داد و به سوی خیبر حرکت کرد. رسول خدا (ص) ابتدا از مدینه رهسپار "عصر" ـ کوهی میان مدینه و وادی فرع ـ شد، سپس از آنجا به صهباء ـ یک منزلی خیبر ـ و بعد تا وادی رجیع پیش رفت. با این کار، حضرت، ارتباط بین یهودیان خیبر و قبیله هم پیمانش ـ غطفان ـ را قطع کرد. قبیله غطفان با شنیدن خبر لشکرکشی حضرت برای کمک به یهودیان خیبر، آماده شدند و تا یک منزل هم پیش رفتند؛ ولی از ترس اینکه لشکر اسلام در غیابشان به خانه و دیار آنها حمله کند و زن و بچه‌هایشان را به اسارت ببرند، به خانه‌های خود بازگشتند و دست از یاری یهودیان برداشتند.

پیامبر (ص) بدون اینکه قصد خود را با کسی در میان بگذارد، شب‌ هنگام به پای قلعه خیبر رسید. چون صبح شد رسول خدا (ص) به سپاه خود، فرمان آماده‌باش داد که جلوی درب قلعه منتظر بمانند. یهودیان مانند هر روز، قلعه‌های خود را گشودند و با بیل، تیشه و دیگر وسایل کار، بیرون آمدند که ناگاه پیامبر (ص) و سپاهیانش را در برابر خود دیدند و وحشت‌زده فریاد زدند: "این محمد (ص) است که با سپاهیانش آمده است"؛ از این‌رو به داخل قلعه‌ها فرار کردند و درها را بستند.

رسول خدا (ص) ترس آنها را به فال نیک گرفت و فرمود: "الله اکبر؛ خیبر ویران شد...". خیبر از دو بخش تشکیل می‌شد: بخش اول، شامل پنج قلعه بزرگ بود: ناعم، صعب بن معاذ، زبیر، ابیّ و نزار. سه قلعه اول در منطقه‌ای به نام نطاة و دو قلعه دیگر در منطقه‌ای به نام شقّ قرار داشتند. بخش دوم که معروف به کتیبه بود و سه قلعه مستحکم داشت: قموص، وطیح و سلالم. علاوه بر این قلعه‌ها، قلعه‌های کوچک‌تری نیز در خیبر وجود داشتند که به اهمیت قلعه‌های فوق نبودند.

هدف از حمله به خیبر

پیامبر اکرم (ص) با صلح حدیبیه، از جانب نیرومندترین و سرسخت‌ترین دشمنان خود یعنی قریش، آسوده خاطر شد؛ از این‌رو فرصتی به دست آمد تا کار دیگر دشمنان، یعنی یهود و قبایل نجد را یکسره سازد و امینت و آرامش را بیش از پیش در جامعه اسلامی بگستراند. در این میان، خیبر، مرکز آشوب‌های نظامی، تحریکات و جنگ افروزی‌ها علیه مسلمانان بود.

در سال هفتم هجری، رسول خدا (ص)، برای خاموش کردن کانون توطئه یهودیان، به سوی خیبر رفت. خیبر در ۱۶۵ کیلومتری شمال مدینه و قطب اصلی کشاورزی حجاز در صدر اسلام بود و خرمای فراوانی داشت و نیروهای نظامی بسیاری در آن حضور داشتند.

هدف مسلمانان از لشکرکشی به خیبر، از میان برداشتن کانون خطری بود که همواره دولت اسلامی در مدینه را مورد تهدید قرار می‌داد؛ زیرا خیبر، پناهگاه مخالفان دولت مدینه همچون بنی نضیر و پشتوانه قریش و محرک قبیله غطفان و بنی فزاره به شمار می‌آمد و دستیابی به آن، موجب از میان رفتن تحرکات و فعالیت‌های مخالفان پیامبر بود و موانعی که برای گسترش اسلام در شمال شبه جزیره وجود داشت، از میان می‌رفت. گسترش اسلام به سوی شمال، امنیت دولت اسلامی را از تهدیدهای غطفان و رئیس آشوب طلب آن، عیینة بن حصن آسوده می‌ساخت. همچنین موجب دست یافتن مسلمانان بر راه‌های تجارت به سرزمین شام می‌شد. رسول خدا (ص) پیش از رفتن به سوی خیبریان، چندین نامه به ایشان نوشت و آنان را بیم و اندرز داد، ولی خییریان نامه رسول خدا (ص) را بی‌پاسخ گذاشتند. آن حضرت پس از اتمام حجت و دریافت نکردن پاسخ نامه به سوی ایشان لشکر کشید.

آغاز جنگ

مسلمانان جنگ را از جنوب "نطاة" شروع کرده سپس به شمال آن کشاندند تا اینکه آنجا را فتح کردند. اولین قلعه‌ای که در این منطقه فتح شد "ناعم" بود. این قلعه که خود از چند قلعه کوچک‌تر تشکیل می‌شد از سخت‌ترین و دشوارترین این دژها بود و به جهت موقعیت استراتژیکی‌اش، در خط مقدم دفاعی یهودیان، قرار داشت؛ از این لحاظ، فتح این قلعه، اهمیت بسیاری داشت.

جنگ، شدت گرفت و کار گره خورده بود، رسول خدا (ص) پرچم جنگ را که سفید رنگ بود به دست ابوبکر داد و او را برای فتح آن فرستاد؛ اما نتوانست کاری از پیش ببرد و بازگشت. فردایش پرچم را به دست عمر بن خطاب داد؛ اما او نیز شکست خورد و عقب نشست.

رسول خدا (ص) فرمود: "فردا اگر خدا بخواهد پرچم را به دست مرد بسیار حمله کننده‌ای که فرار نمی‌کند می‌سپارم که خدا و رسولش را دوست می‌دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست می‌دارند و برنمی‌گردد تا اینکه خداوند به دست او قلعه را فتح می‌کند".

هر کدام این آرزو را در ذهن خود می‌پروراندند تا اینکه فردای آن روز رسول خدا (ص)، علی (ع) را‌ طلبید. ایشان به درد چشم مبتلا بود و اصحاب، ایشان را در حالی نزد رسول خدا (ص) آوردند که پارچه‌ای بر روی چشمانش بسته بود. حضرت، آب دهان مبارکش را به چشمان ایشان مالید، سپس فرمود: "این پرچم را بگیر و پیش برو تا خدا قلعه را برای تو بگشاید". سپس برای او و یارانش دعا فرمود. علی (ع) پرچم را گرفت و به سرعت، به طرف قلعه روانه شد تا اینکه به پای قلعه رسید. حضرت، پرچم را وسط سنگ‌هایی که پای قلعه بود در زمین فرو برد.

نخستین نفر از یهودیان که به جنگ مسلمانان آمد حارث، برادر مرحب خیبری بود. مسلمانان با دیدن او، پا به فرار گذاشتند؛ اما علی (ع) ماند، با وی جنگید و او را به هلاکت رساند. همراهان حارث، به سوی قلعه گریختند و در را بستند. در این هنگام مرحب در حالی که کلاهخودی یمنی داشت و سنگی سوراخ شده به اندازه تخم مرغ بر سر گذاشته بود، رجزخوان بیرون آمد و مبارز‌ طلبید. علی (ع) نیز به رجز او پاسخی درخور داد؛ سپس ضرباتی بین آن دو رد و بدل شد تا اینکه علی (ع) ضربتی بر مرحب زد که سنگ، کلاهخود و سر او را تا دندان‌هایش شکافت؛ سپس ایشان به سوی قلعه حمله‌ور شد. مردی یهودی ضربتی زد که سپر از دست حضرت افتاد. علی (ع) نیز یکی از درهای قلعه را گرفت و آن را از جا کند و سپر خویش قرار داد. همچنان که درب قلعه در دست او بود؛ می‌جنگید تا اینکه قلعه فتح شد، آن‌گاه در را انداخت. ابورافع غلام پیامبر (ص) می‌گوید: "بعد از جنگ، من و هفت نفر دیگر سعی کردیم در را سر جایش قرار دهیم؛ اما نتوانستیم". دیگر قلعه‌ای که به دست مسلمانان فتح شد، قلعه صعب بن معاذ بود. عده‌ای از مسلمانان به فرماندهی حباب بن منذر به این قلعه حمله کردند. جنگ شدیدی در گرفت و سه روز، قلعه در محاصره مسلمانان قرار داشت تا اینکه سرانجام این قلعه نیز فتح شد و بسیاری از یهودیان آنجا به قلعه زبیر گریختند. سپس پیامبر (ص) همراه دیگر مسلمانان به قلعه زبیر رفت و آنجا را نیز محاصره کردند. این قلعه، بسیار بلند و در بلندای قله‌ای قرار داشت که نه با اسب می‌توانست به آنجا رفت و نه پیاده.

رسول خدا (ص) سه روز، آنها را در محاصره گرفت تا اینکه با کمک یک مرد یهودی به نام "غزال" راه رسیدن آنها را به آب، قطع کرد. آنها نیز به خاطر تشنگی نتوانستند مقاومت کنند. به همین دلیل از قلعه بیرون آمدند و جنگیدند تا شکست خوردند. این قلعه که آخرین آنها در منطقه "نطاة" بود به دست مسلمانان فتح شد.

بعد از نطاة که سرسخت‌ترین یهودی‌ها در آن بودند، پیامبر (ص) تصمیم گرفت به منطقه "شقّ" برود. آنجا چندین قلعه با ساز و برگ فراوان بود. اولین قلعه، قلعه "ابیّ" نام داشت که حضرت رسول (ص) با محاصره، آنجا را نیز فتح کرد.

"سمران" و "نزار"، دیگر قلعه‌هایی بودند که یکی پس از دیگری به تصرف سپاه اسلام در آمدند. قلعه‌های کوچک‌تر و کم‌اهمیت‌تری نیز در این منطقه وجود داشت که اهالی آنها به قلعه‌های منطقه کتیبه، وطیح و سلالم گریختند.

قلعه قموص در ناحیه کتیبه، اولین قلعه‌ای بود که به دست مسلمانان فتح شد. یهودیان، وارد این قلعه شده بودند، نه مبارزه می‌کردند و نه بیرون می‌آمدند؛ از این‌رو حضرت تصمیم گرفت از منجنیق برای فتح آنجا استفاده کند. زنانی از این قلعه که دژ فرزندان ابی‌الحقیق بود، به اسارت در آمدند که صفیه دختر حیی بن اخطب، همسر کنانة بن ربیع بن ابی‌الحقیق و دو دختر عمویش از جمله آنان بودند. او به همسری رسول خدا (ص) درآمد.

آخرین قلعه‌هایی که فتح شد، وطیح و سلالم بودند که پس از ده روز محاصره، چون توان مقاومت در خود ندیدند، تسلیم شدند. آنها از رسول خدا (ص) خواستند که اموالشان را در برابر حفظ جان خود و آزادی زنان و بچه‌هایشان برجا گذارند و از آنجا کوچ کنند. حضرت، خواسته آنها را پذیرفت. در پی تسلیم خیبر، یهودیان فدک نیز به همین ترتیب، خود را تسلیم حضرت رسول خدا (ص) کردند.

۱۴۰۰ نفر از مسلمانان، همراه دویست اسب، با شعار "یا منصور أمت" در این غزوه شرکت کرده بودند که پانزده نفر از آنان به شهادت رسیدند.

حوادث مهم پیرامون فتح خیبر

بعد از فراغت از کار خیبر، رسول خدا (ص) به سوی وادی‌القری حرکت کرد و بعد از چند روز، فاتحانه به مدینه بازگشت. بعد از فتح خیبر، جعفر بن ابی‌طالب، همراه مسلمانانی که به حبشه هجرت کرده بودند، به مدینه آمد؛ پیامبر خدا (ص) به استقبال او برخاست و جعفر را در آغوش گرفت، میان ابروانش را بوسید و فرمود: "نمی‌دانم امروز از کدام یک بیشتر خوشحال باشم، فتح خیبر یا آمدن تو؟".

سوء قصد به جان پیامبر خاتم (ص) از دیگر حوادث مهم بعد از فتح خیبر بود. زینب دختر حارث یهودی، گوسفندی زهرآلود برای پیامبر (ص) آورد تا بدین وسیله، ایشان را به شهادت برساند؛ اما حضرت، متوجه قصد پلیدش شد و از خوردن آن، خودداری کرد.

غزوه خیبر

پیامبر اکرم(ص) با تلاش‌هایی صادقانه و تدبیری والا و شجاعتی فوق العاده و با حمایت الهی، مسلمانان را بر نردبان آگاهی دینی و استقامت و نکوکاری بالا برد و روح صبر و شکیبایی و ارتباط با یکدیگر را در وجود آنان کاشت... و با اعزام فرستادگان و نوشتن نامه به سران قدرت‌های مجاور، رسالت آسمانی‌اش را به جهان انسانی خارج جزیرة العرب منتقل ساخت. پیامبر(ص) در انتظار عکس العمل‌های گوناگون دشمن بود. برخی از این واکنش‌ها به صورت حمله نظامی به مدینه انجام می‌پذیرفت که با کمک بازمانده عناصر منافقان و یهودیانی که تاریخشان سرشار از پیمان‌شکنی و خیانتکاری بود، صورت می‌گرفت. خیبر، برای یهودیان دژی محکم و مرکزی بزرگ به‌شمار می‌آمد. به همین دلیل پیامبر اکرم(ص) تصمیم گرفت باقیمانده نیروی آنان را نابود سازد؛ لذا چند روز پس از بازگشت از حدیبیه بی‌درنگ به تدارک سپاهی بالغ بر ۱۶۰۰ رزمنده پرداخت و با تأکید، از آنان خواست به طمع دست‌یابی به غنیمت در جنگ شرکت نکنند و فرمود: «جز کسانی که علاقه‌مند به جهادند کسی با ما از شهر خارج نشود».

رسول خدا(ص) برای پرهیز از گسترش دامنه جنگ، شیوه‌ای به کار برد تا هم‌پیمانان یهود به اشتباه افتند و با این ترفند آنها را از همکاری با یهود خیبر، بازداشت. بدین‌ترتیب، سپاه مسلمانان که پیشاپیش آنان علی بن ابی طالب(ع) با پرچم رسول خدا(ص) در حرکت بود دژهای یهودیان را غافلگیرانه به محاصره خود درآوردند. یهودیان با نقشه حساب‌شده‌ای در دژهای خود پناه گرفتند و سپس درگیری‌های متعددی میان آنها به وجود آمد و مسلمانان طی آنها توانستند چند موضع مهم یهود را به اشغال خود درآورند. جنگ شدت گرفت و مدت محاصره طولانی شد و مسلمانان به‌گونه‌ای از شدت گرسنگی به رنج افتادند که ناگزیر به استفاده از غذاهای ناگوار شدند.

رسول خدا(ص) پرچم خویش را به برخی از صحابه سپرد تا فتح و پیروزی به ارمغان آورند ولی جز فرار و شکست چیزی نصیب آنها نشد و زمانی که عرصه بر مسلمانان تنگ شد، پیامبر خدا(ص) فرمود: «لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ غَداً رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، كَرَّارٌ غَيْرُ فَرَّارٍ لَا يَرْجِعُ حَتَّى يَفْتَحَ اللَّهُ عَلَى يَدَيْهِ»؛ فردا پرچم را به دست فردی خواهم سپرد که خدا و رسول او را دوست دارد و خدا و رسول نیز دوستدار اویند، او بر دشمن یورش می‌برد و هرگز پشت به دشمن نمی‌کند تا خداوند فتح و پیروزی را به دست توانای او قرار دهد. روز بعد علی(ع) را خواست و پرچم را به او سپرد و فتح و پیروزی به دست باکفایت او به ارمغان آمد و رسول خدا(ص) و مسلمانان شادمان گشتند.

پس از تسلیم شدن یهودیان، پیامبر اکرم(ص) بر سر دریافت نیمی از محصولات مزارع آنها که به ملکیت مسلمانان درآمده بود، با آنان قرارداد صلح امضا کرد و آن‌گونه که با یهودیان بنی نضیر و بنی فینقاع و بنی قریظه رفتار کرد، با اینان عمل نکرد؛ زیرا حضور بازمانده نیروهای یهود، تأثیر چندانی در مدینه نداشت.

نبرد خیبر

در کتب اربعه گزارش‌هایی راجع به حوادث جنگ خیبر و مسائل مربوط به آن منطقه وجود دارد که در خور توجه و بیان است.

علت مهاجرت یهود به مدینه و خیبر

جمعی از ساکنان شهر مدینه یهود بودند. ساکنان منطقه خیبر همه یهودی بودند. علت حضور آنان در این منطقه از حجاز، آگاهی یهود از مهاجرت محمد پیامبر خاتم(ص) به این محدوده بوده است. یهودیان به شوق دیدار پیامبر و منجی به اینجا آمده بودند؛ اما وقتی پیامبر اسلام به مدینه آمدند، یهود در برابر ایشان ایستادند. یکی از این تقابل‌ها جنگ خیبر است. در خبری در کافی موضوع مهاجرت یهود و علت سکونت اوس و خزرج که یمنی بودند در مدینه این‌گونه بیان شده است: ابو‌بصیر از امام صادق(ع) روایت کرده که درباره گفتار خدای عزوجل که فرموده: ﴿وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ و از قبل به آن (ظهور پیامبر اسلام)، بر کافران پیروزی می‌‌‌‌جستند.»..، چنین فرمود: یهودیان در کتاب‌های خود یافته بودند که هجرت‌گاه محمد(ص) میان دو کوه «عیر» و «احد» است؛ به همین علت بیرون آمدند و به جستجوی آنجا پرداختند تا اینکه به کوهی به نام «حداد» برخوردند و گفتند: «حداد» و «احد» یکی است؛ ازاین‌روی در اطراف آن کوه (توقف کردند و) پراکنده شدند. برخی از ایشان در تیماءمنزل کردند و برخی در فدک و برخی در خیبر. آنان که در تیماء بودند، برای دیدار برادران خود و پیداکردن آنان حرکت کردند. مردی اعرابی از قبیله قیس به آنها برخورد. از او شتر کرایه کردند و آن مرد قیسی به آنها گفت: من شما را از میان دو کوه عَیر و أحد عبور می‌‌‌‌دهم. آنها به او گفتند: هر زمان به آن دو کوه رسیدیم، به ما اطلاع بده. چون به وسط سرزمین مدینه رسید، به آنها گفت: این کوه «عیر» است و آن دیگری کوه «احد». یهودیان از شترها به زیر آمدند و گفتند: ما به مقصود خود رسیدیم و دیگر نیازی به شتران تو نداریم و تو به هر کجا می‌خواهی برو. نامه‌ای هم به برادران خود که در فدک و خیبر بودند نوشتند که ما بدان موضع که می‌خواستیم رسیدیم، شما هم به نزد ما بیایید. آنان در پاسخ نوشتند: ما در اینجا خانه ساخته‌ایم و اموالی به دست آورده‌ایم و فاصله ما با شما کم است؛ هرگاه هجرت محمد(ص) اتفاق افتاد، شتابان نزد شما خواهیم آمد.

اینان در شهر مدینه اموالی به دست آوردند و چون دارایی آنها زیاد شد، «تُبَّع» (پادشاه آن زمان یمن) از وضع آنها مطلع گشت و به جنگ ایشان آمد. آنها به قلعه‌های خود پناهنده گشتند و چنان بودند که برای ناتوانان از همراهان تُبَّع دلسوزی می‌کردند و چون شب می‌شد، برای آنها از بالای قلعه‌ها خرما و (نان) جو پایین می‌‌‌ریختند. این ماجرا به گوش تُبَّع رسید و دلش به حال آنها سوخت و ایشان را امان داد. یهود از قلعه‌ها به زیر آمدند و نزد او رفتند. تُبَّع به ایشان گفت: من از شهر شما خوشم آمده و تصمیم گرفته ام در میان شما بمانم. یهودیان به او گفتند: تو نمی‌توانی چنین کاری بکنی، بلکه اینجا هجرت‌گاه پیامبری است و هیچ‌کس پیش از او نمی‌تواند این کار را بکند تا او بیاید. تُبَّع به ایشان گفت: پس من از خاندان خود کسانی را در میان شما به جای می‌‌‌‌گذارم تا چون آن پیامبر آمد، او را یاری دهند؛ پس دو تیره اوس و خزرج را در میان آنها گذاشت. وقتی افراد این دو تیره در آنجا زیاد شدند، به اموال یهود دست انداختند. یهودیان به آنها می‌گفتند: بدانید که چون محمد(ص) مبعوث گردد، شما را از شهرهای ما بیرون کند و دستتان را از اموال ما کوتاه گرداند. چون خدای عزّوجل محمد(ص) را مبعوث فرمود، انصار به او ایمان آوردند و یهود به او کافر شدند و این است معنای گفتار خدای عزّوجل که فرماید: ﴿وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾ و. هم یهودیان مدینه، یعنی بنی‌نضیر، بنی‌قینقاع و بنی‌قریظه با پیامبر(ص) مخالفت کردند و جنگ و توطئه نمودند و هم یهود خیبر با پیامبر(ص) درگیر شدند..

فاتح خیبر

واقعه و جنگ خیبر در سال هفتم هجری رخ داد. فتح قلعه‌های خیبر بسیار مشکل بود. به نقلی دارای شش و به نقلی دارای هشت و به نقل معجم البلدان دارای هفت قلعه به نام‌های ناعِم، قَموص، شِقّ، نَطات، سَلالِم، وطیح و کَتیبَه بود. محکم‌ترین و مرتفع‌ترین آنها قلعه قَموص بود که بعد از فتح ناعم، حدود بیست روز در محاصره بود. مرحب بن حارث در آن قرار داشت. چون مسلمانان در این بیست روز محاصره موفق به فتح نمی‌شدند، رسول خدا(ص) فرمودند: «لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ غَداً رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ كَرَّاراً غَيْرَ فَرَّارٍ لَا يَرْجِعُ حَتَّى يَفْتَحَ اللَّهُ عَلَى يَدَيْهِ»: فردا پرچم را به دست مردی می‌‌‌‌دهم که خدا و رسول(ص) را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند؛ حمله می‌‌‌‌کند و فرار نمی‌نماید. بر نمی‌گردد تا اینکه خداوند پیروزی را به دست او قرار دهد». این حدیث به عنوان حدیث خیبر در کافی نقل و ذکر شده که درباره علی(ع) است.

علی(ع) درب قلعه قموص خیبر را گشود. روز نبرد خیبر وقتی حضرت به سوی قلعه قموص حرکت کرد، مردم شعار می‌دادند: ای علی از بالا به آنها حمله کن. علی درب قلعه را کند و آن را چهل زراع پشت سر خود انداخت؛ آن درب به‌اندازه‌ای سنگین بود که چهل نفر نتوانستند آن را بلند کنند. عبدالله بن عمر جریان فتح قَموص را با جزئیات نقل کرده است. او بیان می‌کند که تعجب ما از انداختن درب قلعه خیبر توسط علی به چهل زراعی بود. قموص کوهی بود که در آن قلعه و حصار آل ابی‌الحُقَیق یهودی قرار داشت و گنج خود را در آنجا در خرابه‌ای پنهان کرده بودند؛ به همین جهت به شدت از آن محافظت می‌کردند. صفیه، دختر حی بن اخطب که همسرش کنانة بن ربیع ابی‌الحقیق بود، با چند زن دیگر در اینجا اسیر شدند. صفیه بعداً همسر پیامبر(ص) شد. شیخ طوسی بر این باور است که فتح قلعه قموصِ خیبر و کشته‌شدن مرحب، در ۲۴ رجب سال هفتم هجری بوده است؛ اما مورّخان ذکر کرده‌اند که پیامبر(ص) در محرم به سمت خیبر رفت و در صفر آن را فتح کرد و در ربیع‌الاول بازگشت..

دو فرمان حکومتی

در هنگام فتح خیبر رسول خدا(ص) دو دستور حکومتی و ولایی صادر کردند و مسلمانان را از انجام دو کار در خیبر بازداشتند:

۱. جلوگیری از کشتن حیوانات اهلی: مشکلات فتح قلعه‌های خیبر، باعث طولانی‌شدن جنگ و بروز حوادثی خاص و مشکلات غذایی برای مسلمانان شد. برخی از این مشکلات در کتب اربعه بازتاب یافته که بیشتر جنبه فقهی دارد و مربوط به احکام است. به نظر می‌رسد به علت مشکلات غذایی که برای مسلمانان به وجود آمد، آنان الاغ‌ها را برای تهیه غذا در دیگ‌ها می‌پختند. رسول خدا(ص) دیگ‌‌ها را واژگون کرد. در خبری امام باقر(ع) می‌فرماید: مسلمانان در خیبر زیاد تلاش کردند. آنان از چارپایانشان برای تغذیه استفاده کردند. رسول خدا(ص) دستور داد دیگ‌ها را واژگون کنند و نفرمود حرام است؛ بلکه این کار برای حفظ چارپایانشان بود؛ به تعبیر دیگر مسلمانان که قلعه‌ها را محاصره کرده بودند و این محاصره طول کشید، بر این باور بودند که برای فتح قلعه‌ها که بالای کوه و بلندی است به مرکب نیاز ندارند، ولی باید قوای جسمانی خود را که هر روز با ادامه محاصره و تلاش بی‌فایده به تحلیل می‌رود، تقویت کنند؛ ازاین‌رو دست به پختن آنها زدند که پیامبر(ص) آنان را منع کرد.

با توجه به اخبار نهی، منظور بیشتر الاغ‌هایی بود که آنجا بود یا با خود آورده بودند. محمد بن مسلم و زراره از امام باقر(ع) درباره گوشت الاغ‌ها می‌پرسند، حضرت می‌فرماید: رسول خدا(ص) از آنها نهی کرد، از خوردن آنها در روز خیبر نهی فرمود. فقط به این علت در آن زمان نهی کرد که آنها باربرهای مردم بودند و حرام فقط آن چیزی است که خداوند در قرآن حرام کرده است. به نظر می‌رسد امام باقر(ع) در این سخن نظر به متعه هم داشته؛ زیرا جواز آن را بر اساس کتاب خدا می‌داند. برخی بر این نظرند که پیامبر(ص) گوشت این حیوان را تحریم کرد و در روایتی این نهی از کتاب علی(ع) نقل شده است. در همان خبر و خبری دیگر، استفاده از گوشت خیل در حال اضطرار مجاز دانسته شده است. برخی بر این عقیده هستند که نهی پیامبر(ص) برای حفظ نسل آن حیوانات بوده است. باید توجه داشت که این حیوانات اهلی در رفتن به قلعه‌ها و راه‌های ناهموار کوهستانی نقش مهمی داشتند و پیامبر(ص) تلاش کرد از نابودی نسل آنها جلوگیری کند.

۲. ممنوعیت نکاح متعه: مشکلات فتح خیبر و طولانی‌شدن محاصره قلعه‌ها باعث شد که قطع ارتباط مسلمانان با همسرانشان طولانی شود. با توجه به باقی‌ماندن یهود در خیبر به نظر می‌رسد از غنایم و اسارت خبر چندانی نبوده است و فقط جمع محدودی اسیر شدند. این مسئله باعث شد که بعد از فتح خیبر میان مردان برای انجام متعه یا همان ازدواج موقت با زنان، وضعیت نابهنجاری ایجاد شود. پیامبر(ص) برای جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی وضعیت خاص در آن مقطع، مسلمانان را از انجام متعه و ازدواج موقت بازداشت. از علی(ع) نقل شده است: رسول خدا(ص) در هنگام نبرد خیبر گوشت الاغ‌های اهلی و ازدواج متعه را حرام کرد. این خبر را شیخ طوسی از مسند زید بن علی نقل کرده است، همان‌گونه که از سند آن پیداست؛ ولی در کتاب مسند زید بن علی به جای «حرّم» تعبیر «نهی» آمده است که در روایات قبلی بود؛ یعنی یک دستور حکومتی و موقت در آن مقطع بوده است. مشابه نقل شیخ طوسی در دعائم الاسلام نقل شده امام صادق(ع) از عبدالملک بن جریح که قایل به جواز متعه بود، دراین‌باره می‌پرسد و افرادی را در این زمینه به او ارجاع دهد. شیخ طوسی پس از نقل این خبر از زید، در توضیح آن می‌نویسد: به‌درستی که این روایت واردشده از باب تقیه و بر اساس آنچه مخالفان مذهب شیعه عقیده دارند و یقین به دست می‌آید برای هر کس که اخبار را شنیده که از دین و باور ائمه(ع) ما مباح‌بودن متعه است. پس نیازی به بحث طولانی دراین‌باره نیست. در استبصار نیز همین‌گونه پاسخ داده که این خبر از باب تقیه و موافقت با مذاهب عامه است؛ ولی اخبار اولی که ذکر شد، موافق با ظاهر کتاب و اجماع فرقه محقه است که عمل بر اساس آن واجب است، نه عمل به این خبر نادر.

در اینجا شیخ طوسی اخبار جواز متعه را تأییدشده به ظاهر قرآن و اجماع دانسته است. شیخ قبل از نقل این خبر در «باب تفصیل احکام نکاح» استدلال به قرآن را از شیخ مفید با روایتی در تأیید آن نقل کرده است. البته کلینی با نقل چندین روایت در معنای آیه ﴿فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً﴾ که به معنای ازدواج موقت است، از امام باقر(ع)، هشام بن حکم، مباحثه امام صادق(ع) با ابو‌حنیفه دراین‌باره، تفسیر امام صادق(ع) از استمتاع را با توجه به دادن پاداش معین به اجل و زمان مشخص‌شده آورده است. صدوق قرائت ابن‌عباس را با عبارت «الی اجل مسمی» نقل کرده است. شیخ مفید این مسئله را از مسائل اتفاقی شیعه دانسته و نام جمعی از صحابه و تابعین را که چنین عقیده‌ای درباره مشروعیت متعه داشتند، بیان می‌کند.

عده‌ای از علمای عامه ممنوعیت متعه در خیبر را منکر شده و آن را مربوط به فتح مکه می‌دانند. این ادعا نشان می‌دهد که نهی پیامبر(ص) در خیبر موقتی بوده است، همان‌گونه که سخن عمر در تحریم متعه این مطلب را می‌رساند. مجلسی اول به‌تفصیل دراین‌باره سخن گفته است. تذکر این نکته لازم است که برخی علمای زیدیه تصور کرده‌اند در متعه هیچ‌گونه عده‌ای وجود ندارد؛ این سخنی نارواست. در کتاب شرح الأزهار آمده در نکاح متعه نزد آنان (شیعه امامیه) نه مهر، نه نفقه، نه ارث و نه عده است، فقط استبراء است. استبراء یعنی باید یقین پیدا کرد که زن حامله نیست. این ادعا و تصور درست نیست؛ زیرا اولاً مهر یا مبلغی مشخص می‌شود و ثانیا اگر زن یائسه نباشد و هنوز حیض می‌بیند، عدۀ وی ۴۵ روز یا دو حیض است و در کتب حدیثی و فقهی شیعه به‌روشنی این مطلب آمده است. نقل این‌گونه ادعاها باعث مخالفت شدید با این نوع نکاح شده است. شاید به جهت همین بی‌اطلاعی احتمالی است که شیخ طوسی معتقد است احوط آن است که شخص برای زن جمیع شرایط متعه را بیان کند، مانند نبودن ارث بین دو طرف، جایزبودن عزل و جلو‌گیری از انعقاد نطفه، شرط عدّه و دیگر شرایط..

عدالت اسلامی در تقسیم درآمد خیبر

مورخان بیان کرده‌اند که قلعه سلالم و وطیح بیش از بیست روز، در محاصره بود؛ بعد ساکنان آن دو قلعه خود را تسلیم کردند به شرط آنکه جانشان در امان باشد. پیامبر(ص) هم این شرط را پذیرفت. پیامبر زمین‌های خیبر و نخل‌های آن را در اختیار ساکنان آن قرار داد تا درآمد آن نصف باشد. دراین‌باره روایات متعددی نقل شده است که به آنها اشاره می‌کنیم:

1. وقتی فردی از مزارعه سرزمین‌های خراجی از امام صادق(ع) می‌پرسد، حضرت می‌فرماید: اشکال ندارد؛ رسول خدا(ص) زمین خیبر را به یهود خیبر داد تا از آن بهره ببرند و برای آنان نصف از درآمد آن باشد.
2. وقتی زمان میوه‌ها رسید. رسول خدا(ص) عبدالله بن رواحه را برای دریافت نصف سهم مسلمانان به خیبر فرستاد. ابن‌رواحه قیمت میوه‌ها را مشخص کرد و گفت یا به این قیمت میوه‌ها را بر می‌دارید و نیمی از بهای آن را به من می‌دهید یا من به همین قیمت نصف بهای آنها را به شما می‌دهم. آنان کالا‌ها را به همان قیمت برداشتند و گفتتند: به این روش (عادلانه) است که آسمان و زمین بر پاست.
3. از روایتی دیگر استفاده می‌شود که عبدالله بن رواحه مقدار خرما را تخمین زد. آنان نزد پیامبر(ص) آمدند و گفتند: او زیاد تخمین زده؛ یعنی پول بیشتری باید بدهیم. پیامبر(ص) شخصی را نزد عبدالله فرستاد و فرمود: اینها چه می‌گویند؟ عبدالله گفت: من مقدار خرما را تخمین زده‌ام؛ اگر خواستند به مقداری که تخمین زده و برآورد کرده‌ام، بر می‌دارند و اگر خواستند، ما به همین مقدار سهم آنها را بر می‌داریم. مردی از یهودیان گفت: به عدل است که آسمان‌ها و زمین برافراشته است.
4. شیخ طوسی روایات متعددی آورده است که پیامبر(ص) برای آنان یک‌دهم یا یک‌بیستم تعیین کرده است.

نکته: روایاتی در تفاوت محصول خرمای خیبر با خرمای مدینه از جهت معامله نقل شده است. روایت است که علی(ع) کراهت داشت که یک بار خرمای مدینه را با دو بار خرمای خیبر عوض کند و او چیزی را کراهت می‌داشت که حرام باشد. امام باقر(ع) نیز بر این کراهت تصریح کرده است. کراهت در این خبر به معنای رباست؛ زیرا معاوضه یک جنس به بیشتر ربای معاملی و باطل است..

سرزمین فدک

برخورد مهربانانه رسول خدا(ص) با مردم دو قلعه وطیح و سَلالِم که تسلیم شده بودند و سیره حضرت در دادن زمین‌ها به ساکنان یهودی آن دو قلعه تا بر اساس عقد مزارعه، نصف درآمد آن را دریافت کنند، باعث شد مردم قلعه فدک خود را تسلیم پیامبر(ص) کنند و آن منطقه بدون درگیری و لشکرکشی به دست پیامبر(ص) اسلام بیفتد؛ به همین جهت اموال فدک از آنِ رسول خدا(ص) بود. برابر روایات، «هر سرزمینی که بدون سپاه و حمله تصرف شود و آنان صلح کنند یا بدون جنگ تسلیم شوند و خود را در اختیار پیامبر قرار دهند، از انفال و حق رسول خدا(ص) می‌باشد»؛ به همین جهت کلینی از فدک به عنوان سرزمینی یاد می‌کند که در فتح آن رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع) بدون دیگران نقش داشتند و از فئ خارج شده و جزو انفال قرار گرفته است که در اختیار پیامبر است و ایشان آن را به فاطمه بخشید.

کلینی و شیخ طوسی حدیثی درباره سرگذشت فدک نقل کرده‌اند که جالب و خواندنی است. علی بن اسباط گوید: هنگامی که ابوالحسن موسی بن جعفر(ع) بر مهدی، خلیفه عباسی که رد مظالم می‌کرد، وارد شد. فرمود: ای امیرالمؤمنین، چه شده است که مظلمه ما (آنچه غصب شده) به ما برگردانده نمی‌شود؟ خلیفه پرسید: آن چیست ای ابوالحسن؟ فرمود: وقتی که خداوند تبارک و تعالی فدک و اطراف آن را بدون سپاه و نیروی نظامی برای پیامبرش گشود، این آیه را نازل کرد که ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾. رسول خدا(ص) متوجه نشد که آنان چه کسانی هستند. به جبرئیل مراجعه کرد و او نیز به پروردگارش. خداوند وحی فرستاد که آن را به فاطمه(س) بده. رسول خدا(ص) فاطمه را خواند و فرمود: ای فاطمه، خداوند به من دستور داده فدک را به تو بدهم. فاطمه(س) گفت: من پذیرفتم ای رسول خدا(ص)، از خداوند و از تو؛ پس از این همیشه وکلای فاطمه(س) در طول زندگانی پیامبر(ص) در فدک به کار مشغول بودند. وقتی ابوبکر به امارت رسید، وکلای زهرا را از آنجا بیرون کرد. فاطمه(س) نزد وی رفت و از او خواست فدک را به او بازگرداند. زهرا امیرالمؤمنین(ع) و ام‌ایمن را برای گواهی برد و آن دو گواهی دادند. ابوبکر در نامه‌ای دستور داد متعرض وکلای فاطمه(ص) نشوند. عمر نامه ابو‌بکر را پاره کرد و گفت: فدک از مواردی است که بدون سپاه به دست آمده است. این‌گونه فدک از زهرا(س) گرفته شد. پس از این، برای تصرف فدک ادله‌ای ارائه کردند و فاطمه(س) به عملکرد آنها اعتراض و دراین‌باره سخنرانی کرد.

شیخ صدوق بخشی از خطبه حضرت را دراین‌باره با تعبیر معنای فدک آورده است. امیرالمؤمنین(ع) در خطبه‌ای بازنگرداندن فدک را یکی از سی و چند موردی بیان کرده که در صدد اصلاح آن بوده، ولی موفق نشده است. عمر بن عبدالعزیز فدک را بازگرداند. مجلسی اول در شرح فقیه آورده: عمر بن عبدالعزیز وقتی وارد مدینه شد، اعلام کرد که رد مظالم می‌کند. امام باقر(ع) بر او وارد شد و سخنان حکمت‌آمیزی برایش بیان کرد که رابطه‌اش با مردم قطع نشود و سه شرط برای رد مظالم بیان فرمود؛ پس از آن عمر بن عبدالعزیز فدک را بازگرداند. به نقلی به حاکم مدینه دستور داد درآمد فدک را با مقداری پول بین بنی‌‌‌‌هاشم تقسیم نماید. به هر حال فدک سرگذشتی طولانی دارد. بعد از مرگ عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک فدک را تصرف کرد. وقتی خلافت به بنی‌‌‌‌عباس رسید، سفاح آن را به حسن بن حسن داد و بعد منصور آن را گرفت. اکنون که جانشین منصور مدعی دادرسی و رد مظالم است، موسی بن جعفر(ع) از او می‌خواهد مظلمه ما را بازگرداند. مهدی عباسی می‌گوید: حدود آن را مشخص کن. امام کاظم(ع) می‌فرماید: یک حد آن کوه اُحُد و حد دیگر آن عریش مصر و حد سوم آن ساحل دریا و حد دیگر آن دومةالجندل است. مهدی می‌گوید: همۀ اینها؟! حضرت پاسخ می‌دهد: بله ای امیرالمؤمنین، این تمام آن است که بدون درگیری توسط پیامبر(ص) به دست آمده است. مهدی گفت: این زیاد است؛ درباره آن تأمل می‌کنم. برخی ذکر کرده‌اند مهدی خلیفه عباسی فدک را به علویان بازگرداند..

دو خوشحالی پیامبر(ص) در خیبر

همزمان با فتح خیبر که باعث خوشحالی رسول خدا(ص) شد اتفاق دیگری رخ داد و آن بازگشت جعفر بن ابی‌طالب از حبشه بود. پیامبر(ص) فرمود: نمی‌دانم برای کدام یک خوشحال‌تر باشم آمدن جعفر یا فتح خبیر؟ مردی به امام صادق(ع) می‌‌‌‌گوید: فدایت شوم، آیا مرد برادرش را در بر و بغل می‌‌‌‌گیرد؟ فرمود: آری، رسول خدا(ص) روز فتح خیبر آگاه شد جعفر آمده است؛ فرمود: نمی‌دانم برای کدام یک بیشتر خوشحال شوم، برای آمدن جعفر یا به جهت فتح خیبر؟ چیزی نگذشت که جعفر آمد. رسول خدا(ص) پرید و او را در بغل گرفت و بین دو چشم‌هایش را بوسید. مرد از چهار رکعتی که رسول خدا(ص) دستور داده بود جعفر بخواند، پرسید. حضرت به وی پاسخ داد و نماز جعفر طیار را برایش بیان کرد. گویا برای ارج‌نهادن به فداکاری‌ها و صبر و مقاومتِ جعفر در هنگام مهاجرت و حضور در حبشه، این نماز هدیه پیامبر(ص) به وی بوده است..

شرایط جزیه‌دهندگان

مخالفان اسلام گاهی مشرکان بودند و زمانی معتقدان به یکی از ادیان آسمانی که اهل کتاب خوانده می‌شدند. یهود و نصارا از اهل کتاب هستند. برابر اخبار، مجوس نیز پیامبر داشته‌اند و می‌توان از آنان جزیه دریافت کرد. پیامبر(ص) از مجوس هَجَر جزیه گرفت. اهل خیبر از یهود بودند. این دسته برابر قوانین اسلامی می‌توانند در سایه حکومت اسلامی با پرداخت جزیه، در امنیت کامل، برابر عقیده خود زندگی کنند. مقدار جزیه طبق نظر امام مسلمین تعیین می‌شود. اهل کتاب می‌توانند جزیه را از درآمدی که شرعاً جایز می‌دانند، بپردازند.

درباره اینکه هر شخصی که جزو اهل کتاب است باید جزیه بدهد یا جزیه‌دهندگان افراد خاصی هستند فقها بر این نظرند که جزیه از افراد توانمند و کسانی که مکلف هستند دریافت می‌شود و افراد ضعیف و ناتوان نیاز نیست جزیه بپردازند. این نکته در اخبار بیان شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید: سنت بر این جاری شده است که جزیه از افراد دیوانه و افرادی که از عقل برخوردار نیستند، دریافت نمی‌شود. افراد ازکارافتاده، نابینا، پیرمردها، زنان و بچه‌ها نیز از پرداخت جزیه معاف هستند. برابر روایاتی، اگر مالیات سرانه از آنان گرفته شود، از زمین آنان مالیات دریافت نمی‌شود..

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
2. داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱
3. راجی، علی، مظلومیت پیامبر
4. حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۱
5. ذاکری، علی اکبر، سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه