آب در معارف و سیره حسینی
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام حسین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
- در حادثه کربلا، آب و عطش لازم و ملزوم یکدیگرند. کاروان اباعبدالله، کنار فرات فرود آمد، لکن سپاه ابن سعد، فرات را به محاصره گرفت و آب را به روی امام حسین و اهل بیت و اصحابش بست و میان امام و آب فاصله انداختند تا هم زودتر حسین را به تسلیم وادارند و هم از خاندان رسالت انتقام بگیرند. به نقل مورخان،از سه روز قبل از عاشورا با محاصره فرات، خیمه گاه امام در مضیقه بی آبی قرار گرفت و کودکان اهل بیت را با دیدن رود فرات، تاب تحمل عطش کمتر می‌شد منع آب از زنان و کودکان و افراد عادی (به‌ویژه غیر نظامیان) در همه ادیان و مذاهب، غیر قانونی و عملی غیر انسانی است، به‌ویژه در اسلام. سپاه اموی با بستن آب به روی یاران و فرزندان حسین، این کار خلاف شرع و مغایر با شرافت انسانی و جرم جنگی را مرتکب شدند و کسانی همچون مهاجرین اوس، عمرو بن حجاج و عبداالله بن حصین به این عمل مباهات می‌کردند و زخم زبان می‌زدند که: حسین! از این آب، درندگان و پرندگان می‌خورند ولی تو حق نداری از آن بچشی! مسأله آب، در ابعاد و صحنه‌های مختلف نهضت عاشورا مطرح است، از قبیل: فرات و نهر علقمه، مشک و عباس، کودکان و العطش، علی اصغر و تیر حرمله، سقایی و علمداری، سنگابخانه، آب خنک و سلام بر حسین، غسل زیارت، لب‌های تشنه، بستن آب در کربلا، مراسم طشت گذاری، مهریه فاطمه، برداشتن کام با آب فرات، سیراب کردن سپاه حر و... که در باره هر کدام می‌توانید به عنوان خاص آن در این دانشنامه مراجعه کنید. تشنگی کودکان و شهادت حسین با لب تشنه از فرازهای برجسته این حادثه است. وقتی امام سجاد(ع) نیز پیکر امام را دفن کرد، با انگشت روی قبر پدر نوشت «هذا قَبْرُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَليِّ بْنِ أبي طالِبٍ، الّذي قَتَلوُهُ عَطْشاناً». آب، رمز طلب و تشنگی و الگوی عطش‌های حیات بخش است و آنان که از آب هم استغنا و بی‌نیازی نشان می‌دهند و تشنگی را طالبند، به آب حیات و سیرابی جان می‌رسند[۱].
آب در فرهنگ سوگ شیعی
مایه حیات و از اسطوره‌ها و نمادهای مهم فرهنگ‌های مختلف از جمله فرهنگ شیعی.
آب، نامی عمومی برای مایع شفاف، بی‌مزه و بی‌بویی است که انسان و حیوان از آن می‌آشامند. آب به عنوان یکی از عناصر اربعه یا چهار «آخشیج» (خاک، آب، باد و آتش)، در فرهنگ‌های گوناگون همواره معانی نمادین و اسطوره شناختی متعدد و متنوعی داشته است. به طور معمول، آب در سه مفهوم به کار برده شده است: اساس شکل‌گیری جهان، نماد زندگی، آغاز حیات و جاودانگی، و نماد پاکی و پاک‌کنندگی. آب در اساطیر، آیین‌ها و شمایل‌نگاری‌ها، جدا از ساختار کلیت‌های فرهنگی مربوط به آنها، همواره مقدم بر هر نقش و صورت و محمل و تکیه‌گاه هر آفرینشی است.
در اساطیر مصری، جهان در ابتدا اقیانوسی از آب بوده است. در اسطوره‌های بین النهرین و روایت‌های آشوری نیز همه آفریده‌ها از آمیختن آب شیرین (Apsu) و شوراب (Tiamt) پدید می‌آیند. در اساطیر یونان، «نرسیس» مظهر آب و پدرش «سیزیف» خدای رودخانه و مادرش «لیریوب» الهه چشمه‌ساران است. یونانیان باستان همچنین آیین‌ها و جشن‌هایی مربوط به آب و طلب باران داشته‌اند از جمله آیین «رودها» که در آن اسب‌هایی را زنده در میان امواج می‌افکندند و آنها را به خدایان دریا تقدیم می‌کردند. در اساطیر هندی آب مصدرهمه چیز و همه هستی است و خاصیت شفابخشی دارد. در سنت‌های ملل اروپایی نیز آب و آیین‌های مربوط به آن سابقه‌ای دراز دارد؛ از جمله می‌توان به وجود چشمه‌های شفابخش در فرانسه(نظیر چشمه بانوی عذرا در لورد) اشاره کرد. در ایران باستان، آب (پس از آتش) از تقدس و احترام ویژه‌ای برخوردار بوده است. در اوستا به دفعات به جنبه قدسی و حیات‌بخشی و آفرینندگی آب در خلقت گیتی اشاره شده است. در اساطیر ایرانی «آناهیتا»، الهه آب وزنی مقدس است که «شمار گله و رمه و مملکت و دارایی‌ها و زمین‌ها را فزونی می‌بخشد». ایرانیان آیین‌های مختلفی هم با محوریت آب داشته‌اند که آب‌پاشی (در جشن تیرگان) و باران‌خواهی از آن جمله است. در فرهنگ ایرانی، آب نماد آغاز حیات مادی و رمز باروری و زایایی و نشانه آگاهی، روشنایی و پاکی است؛ چنانکه «آب حیات» را در دل ظلمات جست‌وجو می‌کنند و گذر از آب (دریا، رودخانه) به عنوان یک آزمون (یا «وَر») و مرحله (یا «خوان») شناخته می‌شود.
آب در ادیان ابراهیمی و کتاب‌های مقدس نیز جایگاه مهمی دارد. در تورات آب تسبیح‌گوی ذات خداوندی دانسته شده و چنین گزارش شده که نخست همه افلاک را آب فرا گرفته بود و خدا آسمان را ساخت تا آب‌های زیرفلک وزیر آن را از یکدیگر جدا کند[۲]. اِسِنی‌ها از فرقه‌های یهودی ساکن در ساحل بحرالمیت - که حدود دو قرن پیش از میلاد پدید آمدند و بعدها اکثراً جذب مسیحیت شدند - روزی چندبار غسل می‌کردند و از این رو حوض‌های بزرگی ساخته بودند. نزد صابئین مندایی نیز آب جاری اهمیت بسیاری دارد و آنها معمولاً در کنار رودخانه زندگی می‌کنند تا بتوانند غسل‌های مربوط به اعمال دینی خود را انجام دهند. در الهیات مسیحی، آب نخستین مرکز روح القدس و آفریننده زندگی است. در انجیل یوحنا آمده است: «هیچ کس نمی‌تواند وارد ملکوت خداوند شود، مگر آنکه زاده شود و زادگاه او آب و روح باشد»[۳]. غسل تعمید مشهورترین آیین مرتبط با آب در مسیحیت است.
در اسلام، آب به عنوان یکی از مطهرات اصلی ارزش بالایی دارد. در قرآن واژه «ماء» (آب) و مشتقات آن ۶۳ بار به کار رفته و مایه و منشأ حیات[۴] و وسیله رفاه و بقای بشر[۵] معرفی شده و از بنا شدن عرش الهی بر آب خبر داده شده است[۶]. همچنین در منظومه قرآن، وحی و باران هردو توسط خدا نازل می‌شوند و از هر دو با صفات«رحمت» و «حیات بخشی» یاد شده است.
در منابع حدیثی به استشفا و تبرک جستن به آب باران توصیه شده است. در فرهنگ اسلامی، نماز مخصوصی برای طلب باران وجود دارد که از گذشته تا امروز هرازگاه توسط اهالی مناطق مختلف و به امامت یکی از علمای برجسته آن منطقه، اقامه می‌شود. در منابع فقهی سنی و شیعه هم مباحث مختلفی درباره آب، اقسام آن و احکام مرتبط با آن از جمله در «کتاب طهارت» و ذیل احکام تطهیر، وضو، غسل و... آمده است. در فرهنگ عرفانی و تصوف، آب به عنوان رمز، کنایه و تمثیل کاربردهای متنوع و بسیاری دارد. از جمله از آن به علم ربانی و حکمت تأویل می‌شود و نیز رمزی از انبیا و اولیای الهی، انسان کامل، عالم معنا و کلام معنوی (وحی و الهام) است. شیعیان اسماعیلی نیز برای آب معنایی مجازی قائل‌اند و آن را نشانه«علم امام و حجت» می‌دانند.
در برخی وقایع مهم تاریخ اسلام، آب نقش برجسته‌ای داشته است و به جهت محدودیت منابع آبی در مناطق تحت سکونت مسلمانان صدر اسلام، گاهی از آب به عنوان حربه‌ای نظامی در جنگ‌ها و منازعات استفاده شده است. از نمونه‌های مشهور این استفاده، محاصره عثمان، جنگ صفین و مهمتر از همه واقعه عاشورا را می‌توان نام برد. به گزارش منابع تاریخی، در سال ۳۵ ق جمعی از مخالفان عثمان بن عفان - خلیفه سوم - او را در خانه‌اش محاصره کردند و مانع از رسیدن آب به وی شدند. در جنگ صفین هم معاویه میان سپاه امام علی(ع) و چاه‌های آب مانع ایجاد کرد؛ اما امام پس از رفع آن موانع مقابله به مثل نکرد. به گزارش مقاتل، در جریان واقعه عاشورا، عبیدالله بن زیاد طی نامه‌ای به عمر بن سعد دستور داد مانع دسترسی امام حسین(ع) و یارانش به آب شود و آنها را تشنه نگاه دارد. در ۷ محرم سال ۶۱ق، عمرسعد، عمرو بن حجاج زبیدی را همراه ۵۰۰ سوار مأمور نگهبانی از نهر علقمه - شاخه‌ای از رودخانه فرات - و ممانعت از دسترسی یاران امام حسین(ع) به آن کرد. این محدودیت تا روز دهم محرم و پایان جنگ ادامه یافت و از جمله عوامل مؤثر در شهادت حسین(ع) و یارانش بود. در روز عاشورا سپاهیان عمرسعد در رجزخوانی‌های خود نیز با اشاره به ممنوعیت آب، می‌کوشیدند بر سپاه مقابل خود فشار روانی وارد کنند. از جمله از عبدالله بن حصین ازدی نقل شده که خطاب به امام حسین(ع) گفت: «آیا این آب را می‌بینی که مانند قلب آسمان صاف است؟ تو یک قطره از آن را نخواهی چشید تا آنکه از تشنگی بمیری». امام و یارانش تلاش‌هایی برای شکست محاصره آب انجام دادند و تا پیش از روز عاشورا، در مواردی هم موفق شدند. مشهورترین این تلاش‌ها عصرگاه روز عاشورا توسط عباس بن علی انجام شد که به شهادت وی انجامید.
مجموعه این وقایع سبب شده است در فرهنگ شیعی، آب و مفاهیم مرتبط با آن در پیوند با عاشورا وجه نمادین برجسته‌ای پیدا کند. در ادبیات عاشورایی و مراثی و نوحه‌ها، آب و عطش کاربرد بسیاری دارد. در روضه‌خوانی‌ها، تشنگی امام حسین(ع) و یارانش و زنان و کودکانشان، مضمون مشترک و جوهر اصلی روایت تراژیک عاشورا است؛ به ویژه در روایت شهادت فرزند خردسال امام (علی اصغر) و حضرت عباس(ع) که «سقای تشنگان» نامیده می‌شود.
در آیین‌های عزاداری هم آب نقش برجسته‌ای دارد؛ تا جایی که برخی آیین‌ها مانند «سقایی» در پیوند مستقیم با آب شکل گرفته‌اند. «سقاخانه»ها در فرهنگ شهری ایران، مکان‌هایی مقدس‌اند که با الهام از واقعه عاشورا و به ویژه نقش سقایی حضرت عباس(ع) احداث می‌شوند. در نذورات و وقف‌های مربوط به امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) آب و منابع تأمین آن به اشکال مختلف کاربرد بسیاری دارد. در برداشت‌های عرفانی از عاشورا نیز از تشنگی امام حسین(ع) و یارانش به عطش عاشق برای دستیابی به آب حیات جاودانی یعنی شهادت و رسیدن به وصال ولقای خدا تفسیر می‌شود.
در فرهنگ عامه، پیوند باور به تقدس آب در ایران باستان و ارزش آب در تاریخ و فرهنگ شیعه به اشکال مختلف نمود و بروز دارد. از جمله می‌توان به محترم داشتن چشمه‌ها و رودخانه‌ها و نامگذاری آنها با اسامی شخصیت‌های مذهبی و معصومان (نظیر «چشمه علی») و باور به شفابخشی آنها، پخت نذوراتی مانند «آش باران»، برگزاری آیین‌هایی مانند قالی‌شویان در مشهد اردهال و کاربرد فراوان آب و واژگان و مفاهیم مرتبط با آن در ضرب‌المثل‌ها و کنایات ایرانی اشاره کرد. همچنین در فرهنگ عامه شیعیان ایرانی، آب «مهریه حضرت زهرا» دانسته می‌شود و مرسوم است که پس از نوشیدن آب عباراتی مانند «سلام بر حسین» و «لعنت بر یزید» می‌گویند.[۷]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۲۱.
- ↑ سفر پیدایش: ۱/۱.
- ↑ سفر پیدایش: ۳:۵.
- ↑ ﴿وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ﴾ «و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم» سوره انبیاء، آیه ۳۰.
- ↑ ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِمَاءٍ مَعِينٍ﴾ «بگو: به من بگویید اگر آب (سرزمین) شما فرو رود چه کسی برای شما آبی روان می‌آورد؟» سوره ملک، آیه ۳۰.
- ↑ ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ﴾ «و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت» سوره هود، آیه ۷.
- ↑ داورپناه، افشین، مقاله «آب»، فرهنگ سوگ شیعی، ص ۲۹.