سوره انعام در علوم قرآنی

این مدخل از زیرشاخه‌های سوره انعام است. "سوره انعام" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره انعام در علوم قرآنی - سوره انعام در معارف و سیره رضوی

مقدمه

این سوره به اتفاق قرآن‌پژوهان مکی و ششمین سوره در ترتیب مصحف است که بین دو سوره مائده و سوره اعراف قرار گرفته و پنجاه و پنجمین سوره در ترتیب نزول است که پس از سوره حجر و پیش از سوره صافات شبانه در مکه نازل شده است. در روایات ترتیب نزول، ردیف‌های ۴۳ تا ۶۹ را برای آن ذکر کرده‌اند. برخی معاصران و مستشرقان براساس اجتهاد، ردیفِ ۸۱، ۸۹، ۹۰ و ۱۱۳ را برای آن حدس زده‌اند که سه قول اخیر ملازم مدنی بودن سوره است و برخی مفسران بدان معتقدند.

جمعی به اختلاف تا ۹ آیه این سوره را (آیات: ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾، ﴿ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾، ﴿وَمَا قَدَرُواْ اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ عَلَى بَشَرٍ مِّن شَيْءٍ قُلْ مَنْ أَنزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ مُوسَى نُورًا وَهُدًى لِّلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِيسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَثِيرًا وَعُلِّمْتُم مَّا لَمْ تَعْلَمُواْ أَنتُمْ وَلاَ آبَاؤُكُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ وَهَذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُّصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ يُحَافِظُونَ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ ﴾، ﴿أَفَغَيْرَ اللَّهِ أَبْتَغِي حَكَمًا وَهُوَ الَّذِي أَنْزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ﴾، ﴿قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلادَكُم مِّنْ إِمْلاقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُواْ الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لاَ نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُواْ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴾) به اجتهاد یا با تکیه بر روایاتی ضعیف استثنا کرده و آنها را مدنی دانسته‌اند؛ لیکن هماهنگی موجود بین آیات این سوره و نیز روایات فراوانی که نزول همه سوره را به یکباره در مکه می‌داند این نظر را سست می‌کند،

افزون بر این وجود آیات مدنی در سوره‌های مکی و عکس آن بر خلاف اصل است و تا روایت صحیحی آن را تأیید نکند پذیرفتنی نیست. برخی معاصران با استناد به شواهدی ضعیف بخش عظیمی از این سوره را مدنی دانسته‌اند. درباره زمان نزول این سوره برخی با توجه به اینکه این سوره پس از سوره حجر نازل شده است و مشتمل بر آیه ﴿فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ﴾ است که پس از علنی شدن دعوت پیامبر(ص) (پس از سه سال از بعثت) نازل شده، نزول سوره انعام را در سال چهارم یا پنجم بعثت به واقع نزدیک‌تر می‌دانند.

احتجاجات این سوره با مشرکان و مباحث عقیدتی و دیگر موضوعات مطرح شده در آن نیز بیشتر با این فضا سازگاری دارد. برخی زمان نزول این سوره را پیش از سال دهم بعثت و برخی دیگر با استناد به برخی روایاتِ ترتیب نزول، فرود آمدن آن را اندکی پیش از هجرت می‌دانند؛ ولی با توجه به اختلاف روایات، تعیین زمان خاصّ برای نزول سوره دشوار است.

این سوره دارای ۱۶۵ آیه و ۳۰۵۵ کلمه است. قاریان بصره و شام شمار آیاتش را ۱۶۶ دانسته‌اند؛ زیرا آنها هرچند آیه ﴿لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ﴾ را آیه‌ای مستقل به حساب نیاورده‌اند؛ ولی بر خلاف کوفی‌ها بر ﴿كُنْ فَيَكُونُ﴾ و ﴿إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ ایستاده و آن را آیه‌ای مستقل به شمار آورده‌اند. قاریان حجاز نیز ﴿لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ﴾ را آیه‌ای مستقل به شمار نیاورده‌اند و مانند بصریان و شامی‌ها دو مورد پیشین را آیه به حساب آورده‌اند، افزون بر این بر ﴿وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ﴾ وقف و آن را آیه‌ای مستقل دانسته‌اند، ازاین‌رو آیات سوره را ۱۶۷ شمرده‌اند.

این سوره از زمان پیامبر(ص) به سوره انعام (جمع «نَعَم» به معنای چارپایان) خوانده می‌شده و به احتمال این نامگذاری از زبان آن حضرت بوده است، زیرا واژه «انعام» ۶ بار در آیات ﴿قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدَّارِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ وَجَعَلُواْ لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَالأَنْعَامِ نَصِيبًا فَقَالُواْ هَذَا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَهَذَا لِشُرَكَائِنَا فَمَا كَانَ لِشُرَكَائِهِمْ فَلاَ يَصِلُ إِلَى اللَّهِ وَمَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ يَصِلُ إِلَى شُرَكَائِهِمْ سَاء مَا يَحْكُمُونَ وَكَذَلِكَ زَيَّنَ لِكَثِيرٍ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَكَاؤُهُمْ لِيُرْدُوهُمْ وَلِيَلْبِسُواْ عَلَيْهِمْ دِينَهُمْ وَلَوْ شَاء اللَّهُ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ وَقَالُواْ هَذِهِ أَنْعَامٌ وَحَرْثٌ حِجْرٌ لاَّ يَطْعَمُهَا إِلاَّ مَن نَّشَاء بِزَعْمِهِمْ وَأَنْعَامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُهَا وَأَنْعَامٌ لاَّ يَذْكُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا افْتِرَاء عَلَيْهِ سَيَجْزِيهِم بِمَا كَانُواْ يَفْتَرُونَ وَقَالُواْ مَا فِي بُطُونِ هَذِهِ الأَنْعَامِ خَالِصَةٌ لِّذُكُورِنَا وَمُحَرَّمٌ عَلَى أَزْوَاجِنَا وَإِن يَكُن مَّيْتَةً فَهُمْ فِيهِ شُرَكَاء سَيَجْزِيهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَكِيمٌ عَلِيمٌ قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ قَتَلُواْ أَوْلادَهُمْ سَفَهًا بِغَيْرِ عِلْمٍ وَحَرَّمُواْ مَا رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِرَاء عَلَى اللَّهِ قَدْ ضَلُّواْ وَمَا كَانُواْ مُهْتَدِينَ وَهُوَ الَّذِي أَنشَأَ جَنَّاتٍ مَّعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُواْ حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ وَمِنَ الأَنْعَامِ حَمُولَةً وَفَرْشًا كُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ﴾ تکرار شده است و نیز احکام مربوط به آنها در ضمن ۱۵ آیه ﴿وَمَا قَدَرُواْ اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ عَلَى بَشَرٍ مِّن شَيْءٍ قُلْ مَنْ أَنزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ مُوسَى نُورًا وَهُدًى لِّلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِيسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَثِيرًا وَعُلِّمْتُم مَّا لَمْ تَعْلَمُواْ أَنتُمْ وَلاَ آبَاؤُكُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ وَهَذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُّصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ يُحَافِظُونَ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ ﴾، ﴿أَفَغَيْرَ اللَّهِ أَبْتَغِي حَكَمًا وَهُوَ الَّذِي أَنْزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ﴾، ﴿قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلادَكُم مِّنْ إِمْلاقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُواْ الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لاَ نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُواْ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴾ بیان شده است. در برخی منابع از آن به سوره «حجّت» نیز یاد شده است؛ زیرا در این سوره به دلایل نبوّت پرداخته شده است. واژه حجّت نیز در آیات ۸۳ و ۱۸۹ آن سه بار آمده است.

سوره انعام پنجمین سوره از سبع طوال (سوره‌ بقره تا سوره توبه یا سوره بقره تا سوره یونس، بدون احتساب سوره انفال و سوره توبه) و دومین سوره از سور حامدات (سوره‌ حمد، سوره انعام، سوره کهف، سوره سبأ و سوره فاطر که با ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾ آغاز شده) است. </ref>الاتقان، ج۱، ص۱۲۵؛ تاریخ قرآن، حجتی، ص۱۰۵.</ref>.

فضای نزول سوره

چنان که پیشتر اشاره شد به احتمال قوی سوره مبارکه انعام در سال چهارم یا پنجم بعثت، یعنی یک یا دو سال پس از آنکه پیامبر(ص) مأمور به آشکار کردن دعوت خود شد فرود آمد. مشرکان که با سخنان و تعالیم جدیدی مواجه شده بودند و تأثیر شگرف آن را بر مردم مشاهده می‌کردند تلاش گسترده‌ای را برای تخریب شخصیت پیامبر(ص) و رویاروئی با تعالیم حیات‌بخش اسلام سامان دادند و با شبهه‌افکنی درباره آموزه‌های قرآنی مانع از ایمان آوردن عموم مردم و گسترش دین اسلام در جامعه خود شدند. مشرکان مکه پیامبر اکرم(ص) را به دروغگویی متهم و اعلام کردند که پیامبران باید از فرشتگان باشند؛ نه از نوع انسان. آنان معاد را انکار کرده، آن را به سخره می‌گرفتند و شرک و بت‌پرستی را برتر از یگانه‌پرستی می‌دانستند. آیات خدا را تکذیب می‌کردند، اعجاز قرآن را زیر سؤال برده و می‌گفتند: قرآن چیزی جز سخنان پیامبر(ص) نیست و تقاضای معجزات دیگری می‌کردند. در چنین فضایی سوره مبارکه انعام نازل شد و ضمن ارائه پاسخ‌های منطقی و مستدل به شبهات مشرکان و ابطال عقاید نادرست آنها، اصول و بنیادهای دین اسلام را بیان کرد.

غرض و محتوای سوره

با توجه به سیاق سوره بسیاری از مفسران معتقدند که هدف اساسی این سوره بیان اصول یگانه‌پرستی و مبارزه با شرک و بت‌پرستی است.

آیات ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِم يَعْدِلُونَ هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلاً وَأَجَلٌ مُّسَمًّى عِندَهُ ثُمَّ أَنتُمْ تَمْتَرُونَ وَهُوَ اللَّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَفِي الأَرْضِ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَجَهْرَكُمْ وَيَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ وَمَا تَأْتِيهِم مِّنْ آيَةٍ مِّنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلاَّ كَانُواْ عَنْهَا مُعْرِضِينَ فَقَدْ كَذَّبُواْ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنبَاء مَا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ أَلَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ مَّكَّنَّاهُمْ فِي الأَرْضِ مَا لَمْ نُمَكِّن لَّكُمْ وَأَرْسَلْنَا السَّمَاء عَلَيْهِم مِّدْرَارًا وَجَعَلْنَا الأَنْهَارَ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَنشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْنًا آخَرِينَ وَلَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَابًا فِي قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُّبِينٌ ﴾ به حمد و ستایش پروردگار و اثبات یگانگی خداوند از طریق یادآوری خلقت آسمانها و زمین و چگونگی آفرینش انسان اختصاص دارد و می‌افزاید که دلایل روشن و غیر قابل انکاری بر برتری و حاکمیت خداوند بر جهان هستی دلالت می‌کند؛ اما کافران که جز بهانه‌جویی کاری ندارند از این نشانه‌های آشکار روی برتافته، پیامبران را استهزا می‌کنند و از عذاب الهی که پیشینیان آنها را در بر گرفت غفلت می‌کنند، در حالی که آنان از قدرت و ثروتی بیش از مشرکان مکه برخوردار بودند؛ اما به سبب رفتار ناشایستشان به عذاب الهی دچار شدند.

پس از این مقدمه کوتاه سایر آیات این سوره به بیان انحرافات فکری و رفتاری مشرکان و پاسخگویی به شبهات آنان می‌پردازد و به مناسبت، اصولی از توحید و هدایت را مطرح می‌کند، بر این اساس آیات ۸ ـ ۱۳۵ انحرافات فکری و شبهات مطرح شده از سوی مشرکان را بررسی می‌کند و آیات ۱۳۶ ـ ۱۵۲ رفتارهای ناشایست و بدعتهایی را که در آیین ابراهیم پدید آورده بودند بیان و احکام الهی را تشریح می‌کند و در انتها با جمع‌بندی این مطالب در آیات ۱۵۳ ـ ۱۶۵ سوره به پایان می‌رسد.

انحرافات فکری مشرکان

آیات ۸ ـ ۳۶ به بیان نخستین شبهه کافران و پاسخ آن اختصاص دارد. مشرکان می‌گفتند: اگر به راستی حضرت‌ محمد(ص) پیامبر خداست چرا خداوند فرشته‌ای بر او نازل نمی‌کند تا پیامبر را تصدیق کرده و ما با مشاهده فرشتگان به رسول خدا ایمان آوریم. آنان با طرح این شبهه در صدد استهزای پیامبر، اثبات ناتوانی خداوند و انکار نبوت رسول‌اکرم بودند. در آیات مورد بحث به طور منطقی و مستدل پاسخ آنان ارائه می‌شود و سپس اهداف سه‌گانه آنها را از طرح این شبهه تحلیل کرده و پاسخ می‌دهد.

آیات ﴿وَقَالُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ أَنْزَلْنَا مَلَكًا لَقُضِيَ الْأَمْرُ ثُمَّ لَا يُنْظَرُونَ﴾ و ﴿وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا لَجَعَلْنَاهُ رَجُلًا وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ مَا يَلْبِسُونَ﴾ در بررسی استدلالی این شبهه می‌فرمایند: این تقاضا برای کافران هیچ سودی ندارد؛ زیرا اگر فرشته‌ای بر آنان می‌فرستادیم و ایمان نمی‌آوردند به حیات آنان پایان داده می‌شد و نابود می‌شدند، زیرا سنّت الهی بر این است که پس از معجزات پیشنهادی و نپذیرفتن آن از سوی پیشنهاد دهندگان، عذاب نازل می‌شود، افزون بر این اگر خدای متعالی تقاضای کافران را می‌پذیرفت و فرشته‌ای به عنوان رسول بر آنان نازل می‌کرد باز هم حکمت الهی اقتضا می‌کرد که همان فرشته را نیز به صورت بشری مانند خودشان فرود آورد.

پس از پاسخ‌گویی به اشکال آنها به بررسی انگیزه آنها از طرح این شبهه می‌پردازد و می‌فرماید: اگر قصد استهزای پیامبر را دارند بدانند که به عذاب استهزاکنندگان پیامبران پیشین دچار می‌شوند و سودی به حال آنان ندارد ﴿وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ﴾ و اگر می‌خواهند ناتوانی خدا را ثابت کنند به آنان بگو: چه کسی مالک و آفریننده آسمانها و زمین است؟ اوست که تدبیر جهان را در دست دارد و روزی همگان را می‌رساند و هر خیری به هرکس می‌رسد از جانب اوست و در یک کلمه ﴿وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ﴾ و اگر قصد انکار پیامبر را دارند به آنها بگو: خداوند گواه میان من و شماست و دلیل آن نیز این است که خداوند این قرآن را بر من وحی کرده است ﴿قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُلْ لَا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ﴾، افزون بر این اهل کتاب نیز پیامبر را همچون فرزندانشان می‌شناسند و به نبوت پیامبر گواهی می‌دهند ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾. پس از آنکه با دلایل منطقی و بررسی همه جوانب ادعای مشرکان را پاسخ گفت و حجت را بر آنان تمام کرد، به فرجام دردناک کافران اشاره کرده و از پشیمانی ﴿وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ و حسرت آنها برگذشته خود ﴿قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّهِ حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُوا يَا حَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِيهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ أَلَا سَاءَ مَا يَزِرُونَ﴾ خبر می‌دهد.

در انتها خداوند، پیامبرش را در برابر مخالفتها و لجاجتهای مشرکان دلداری داده و به آن حضرت می‌گوید که از سخنان آنها غمگین مباش؛ زیرا کافران پیامبران پیشین را هم تکذیب کرده؛ اما پیامبران در برابر سخنان آنها صبر پیشه کردند و نصرت و پیروزی الهی فرا رسید. ﴿وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ وَلَقَدْ جَاءَكَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِينَ﴾.

دومین شبهه مشرکان درباره توحید و نبوت در آیات ۳۷ ـ ۹۰ مطرح شده و به تفصیل پاسخ داده شده است. مشرکان می‌گفتند: چرا پیامبر با معجزه‌ای از ناحیه پروردگارش تأیید نمی‌شود. آنها این سخن را در حالی می‌گفتند که بهترین آیات و معجزات الهی یعنی قرآن در دسترس آنان بود، ازاین‌رو معلوم می‌شود که غرض آنها از این سخن این است که نه تنها قرآن را معجزه‌ای قانع‌کننده نمی‌دانستند، بلکه می‌پنداشتند که خداوند نمی‌تواند معجزه‌ای را که بر نفی ربوبیت خدایان و بتها دلالت کند بر کسی نازل کند و با این سخن در صدد نفی ربوبیت الهی و اثبات ربوبیت بتها بودند، ازاین‌رو خداوند در پاسخ آنان به آیات و نشانه‌هایی چند اشاره می‌کند که همگی از توانایی خداوند در تدبیر و اداره جهان هستی حکایت دارد و در مقابل، دلایل ناتوانی بتها و خدایان پنداری را در صحنه‌های گوناگون زندگی و مرگ بیان می‌کند.

نخستین نشانه ربوبیت الهی و قدرت و حکمت این است که خداوند هر چیزی را که برای زندگی جنبندگان زمین در پرندگان آسمان لازم است به طور غریزی در اختیارشان قرار داده است، چنان‌که برای انسان‌ها نیز همین کار را کرده است؛ اما کافران چشم و گوش خود را در برابر این واقعیت بسته، آن را انکار می‌کنند. ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ﴾ و ﴿وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا صُمٌّ وَبُكْمٌ فِي الظُّلُمَاتِ مَنْ يَشَإِ اللَّهُ يُضْلِلْهُ وَمَنْ يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾

دومین نشانه ربوبیت الهی این است که عذاب و رحمت در دنیا و آخرت تنها در دست قدرت اوست و هیچ یک از بتها یا شریکانی که برای خدا قرار داده‌اند نمی‌تواند عذاب الهی را دفع کنند و تنها اوست که می‌تواند درخواست عاجزانه اهل عذاب را اجابت کرده و عذاب را از آنها بر طرف کند. به همن دلیل در هنگام عذاب تنها او را می‌خوانید، چنان‌که امت‌های پیشین نیز چنین بودند. ﴿قُلْ أَرَأَيْتَكُم إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَغَيْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شَاء وَتَنسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ فَلَوْلا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ وَلَكِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُواْ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُم مَّنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُم بِهِ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ قُلْ أَرَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا يَمَسُّهُمُ الْعَذَابُ بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ ﴾ در ادامه آیات درخواست معجزات رنگارنگ را از پیامبر نادرست می‌شمرد و به سومین جلوه ربوبیت الهی که همان هدایت تشریعی است اشاره کرده، از پیامبر می‌خواهد که به آنان بگوید: من صاحب خزاین الهی یا فرشته یا عالم به غیب نیستم، بلکه مأمور شده‌ام تا از آنچه به من وحی می‌شود پیروی کنم و به وسیله آن راه درست را به شما نشان دهم ﴿قُلْ لَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ﴾. و ازاین‌رو داوری درباره شما بر عهده خدایی است که کلیدهای غیب در دست اوست و از هر چه در جهان می‌گذرد

ازجمله اعمال انسان در روز و شب آگاه است و بر بندگان خود سیطره دارد. ﴿وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾ چهارمین نشانه ربوبیت خداوند این است که او تنها کسی است که مشکلات فردی و اجتماعی انسان را حل می‌کند و او را از بحرانها و مصائب زندگی نجات می‌دهد ﴿قُلِ اللَّهُ يُنَجِّيكُمْ مِنْهَا وَمِنْ كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ﴾، آنگاه رو به پیامبر کرده و می‌فرماید: کسانی را که دین را به بازی و سرگرمی و استهزا گرفته‌اند و زندگی دنیا آنها را مغرور ساخته رها کن و به آنها هشدار ده تا گرفتار عواقب شوم اعمال خود نشوند ﴿وَذَرِ الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَذَكِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا كَسَبَتْ لَيْسَ لَهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيٌّ وَلَا شَفِيعٌ وَإِنْ تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لَا يُؤْخَذْ مِنْهَا أُولَئِكَ الَّذِينَ أُبْسِلُوا بِمَا كَسَبُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ﴾.

ناتوانی بتها و زوال‌پذیری سایر معبودهای خیالی پنجمین نشانه بر عدم شایستگی آنها برای مشارکت با خداوند سبحان در ربوبیت است که در آیه ﴿قُلْ أَنَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُنَا وَلَا يَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللَّهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاطِينُ فِي الْأَرْضِ حَيْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ يَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى ائْتِنَا قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ به آن اشاره می‌شود و برای آنکه نشان دهد در ناتوانی معبودان خیالی تفاوتی بین پرستش بت، ستاره، ماه و خورشید نیست به داستان حضرت ابراهیم و احتجاج او با مشرکان زمان خود از بت‌پرستان تا ستاره‌پرستان و ماه و خورشیدپرستان اشاره می‌کند که به آنها گفت: من به جای پرستش این خدایان زوال‌پذیر خدای آفریننده آسمان و زمین را می‌پرستم و از شریکانی که برای خدا قرار داده‌اید هیچ هراسی ندارم. خداوند ضمن تأیید سخنان وی می‌فرماید: اینها حجت و برهانی بود که ما به او دادیم و بدین‌سان او را همانند سایر انبیا ـ اسامی ۱۷ نفر از انبیای عظیم‌الشأن در این آیات ذکر می‌شود ـ مورد لطف و هدایت خاصه خود قرار دادیم. (آیات ۷۱ ـ ۹۰) پس از آنکه دومین شبهه مشرکان پاسخ داده شد آیات ۹۱ ـ ۱۰۸ به بررسی سومین شبهه و اشکال اساسی آنان می‌پردازد. مشرکان برای آنکه رسالت پیامبر را به طور کلی زیر سؤال برند ادعا کردند که قرآن و سایر تعالیم پیامبر غیر وحیانی است و خداوند هیچ کتابی بر انسان فرو نفرستاده: ﴿إِذْ قَالُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى بَشَرٍ مِنْ شَيْءٍ﴾ و برای هدایت انسان کاری نکرده است؛ زیرا چنین کاری اصلاً وظیفه خدا نیست. آنان با بیان این سخن به صراحت و بر خلاف شواهد فراوان به خداوند سبحان افترا زده و قرآن و کتب پیامبران پیشین را انکار کرده‌اند و افزون بر این معتقد شدند که موجود دیگری غیر از خداوند وظیفه تعلیم و تربیت انسان را بر عهده گرفته است، ازاین‌رو ابتدا خداوند در عبارتی کوتاه به سخنان آنان پاسخ می‌دهد و می‌فرماید: گویندگان چنین سخنی عظمت و شأن خدا را چنان که شایسته اوست نشناخته‌اند: ﴿وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ﴾؛ زیرا لازمه ربوبیت خدا این است که انسان را به سوی صراط مستقیم هدایت کند و به همین منظور وحی را بر بندگان برگزیده خود نازل می‌کند.

در ادامه، این شبهه را در دو بخش پاسخ می‌دهد: ابتدا شواهد و دلایلی را که نشان دهنده نزول کتاب الهی بر افرادی از بشر است ذکر می‌گردد و سپس گوشه‌ای از عظمت مقام الهی را که به اقتضای آن هدایت انسان را بر عهده گرفته است بیان می‌فرماید. در همین رابطه ناتوانی موجودات دیگر از جمله جنّ را برای تعلیم و هدایت انسانثابت می‌کند.

بر این اساس آیات ﴿وَمَا قَدَرُواْ اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ عَلَى بَشَرٍ مِّن شَيْءٍ قُلْ مَنْ أَنزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ مُوسَى نُورًا وَهُدًى لِّلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِيسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَثِيرًا وَعُلِّمْتُم مَّا لَمْ تَعْلَمُواْ أَنتُمْ وَلاَ آبَاؤُكُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ وَهَذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُّصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ يُحَافِظُونَ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُم مَّا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاء ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَى مَعَكُمْ شُفَعَاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاء لَقَد تَّقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنكُم مَّا كُنتُمْ تَزْعُمُونَ ﴾ به عنوان بخش نخست پاسخ، از پیامبر(ص) می‌خواهد تا از مشرکان بپرسد که چه کسی تورات را بر حضرت موسی(ع) فروفرستاد و آنچه را که شما و پدرانتان نمی‌دانستید به شما آموخت و همچنین قرآن را نازل کرد و به راستی کسانی که این کتب آسمانی را انکار کرده و بر خدا افتراء زده و می‌گویند: خداوند چیزی بر بشر نازل نکرده است، ستمکارترین افراد نیستند؟ آنگاه به عذاب ستمگران اشاره کرده و به آنان هشدار می‌دهد که مبادا به اتکای خدایان پنداری به حق پشت کرده و مردم را گمراه کنید که همه شما به تنهایی در دادگاه حساب الهی حاضر خواهید شد.

در بخش دوم از پاسخ به این شبهه (آیات ۹۵ ـ ۱۰۸) به دلایلی که نشان انحصار شأن هدایتگری در خداوند سبحان است اشاره کرده و می‌فرماید: خداوند تدبیر همه جهان را در دست دارد و همه لوازم زندگی انسان را فراهم کرده است. آیا ممکن است او از هدایت و تعلیم غفلت کند؟ او خدایی است که دانه گیاهان را می‌شکافد، مرده را از زنده و زنده را از مرده خارج می‌کند و شب و روز و حرکت ماه و خورشید را براساس نظم و حکمت تدبیر می‌کند، با ستارگان راه را در تاریکی شب به شما می‌نمایاند و نسل انسان را در زمین مستقر کرده است و برای او از آسمان باران فرو می‌فرستد تا به وسیله آن روزی او فراهم شود. برای چنین خدایی چگونه ممکن است شریکی در آفرینش یا هدایت قرار داد؟ چنان‌که برخی جنّ را شریک خدا دانسته یا برای او دختر و پسری قائل شدند. او خدای آفریننده همه چیز است، پس او را عبادت کرده و به نشانه‌های روشنی که برای هدایت شما قرار داده است ایمان بیاورید، آنگاه به پیامبر(ص) می‌فرماید: با همه دلایل آشکاری که برای اثبات نبوت تو دادیم ممکن است بگویند: آنچه می‌گویی از دیگران آموخته‌ای؛ اما تو از آنان روی برگردان و از آنچه به تو وحی شده است پیروی کن.

چهارمین شبهه‌ای که سران شرک و کفر برای گمراه کردن مردم به آن دست می‌یازیدند این بود که می‌گفتند: نشانه‌هایی که پیامبر بر نبوت خود ارائه می‌دهد روشن و آشکار نیست و با سوگند می‌گفتند: اگر خداوند نشانه‌ای بفرستد که بر صدق ادعای رسول خدا و نبوت وی به روشنی دلالت کند ایمان خواهند آورد (آیه ۱۰۹). پس از بیان این شبهه پاسخ آنان را در آیات ۱۰۹ ـ ۱۲۳ ذکر می‌کند و می‌فرماید:

1. روحیات و سوابق آنان نشان می‌دهد که اگر نشانه کاملاً آشکاری را هم ببینند ایمان نخواهند آورد، حتی اگر فرشتگان بر آنان نازل شوند یا مردگان با آنها سخن بگویند باز هم ایمان نمی‌آورند،
2. چه نشانه‌ای محکم‌تر و گویاتر از این قرآن که حتی اهل کتاب نیز آن را تصدیق کرده و آیات آن را از سوی خدا می‌دانند. اگر واقعاً در پی آیه‌ای می‌گردند پس به این کتاب ایمان آورده و به احکامش عمل کنند.

آیات ۱۲۴ ـ ۱۳۵ به پنجمین و آخرین شبهه آنان در توحید و نبوت اشاره کرده و می‌فرماید: آنها وقتی این آیات روشن و غیر قابل انکار را می‌بینند بهانه دیگری می‌تراشند و می‌گویند: ما ایمان نمی‌آوریم، مگر اینکه ما نیز به مقام رسالت برسیم و آنچه بر پیامبران نازل می‌شود بر ما نیز نازل شود: ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ﴾. در ادامه ابتدا در پاسخی کوتاه به آنان می‌گوید: خداوند خود می‌داند چه کسی را به رسالت برانگیزد و امانت رسالت را به او بسپارد. سپس با اشاره به سنت هدایت و گمراهی، پاسخ آنها را به تفصیل بیان می‌دارد و می‌فرماید: اگر خداوند بخواهد کسی را هدایت کند قلب او را برای ادراک حق آماده می‌سازد و آن کس را که بخواهد گمراه کند سینه او را از ادراک حقایق، تنگ و ناتوان می‌کند و کسانی که ایمان نمی‌آوردند افرادی پلید هستند ﴿وَذَرُوا ظَاهِرَ الْإِثْمِ وَبَاطِنَهُ إِنَّ الَّذِينَ يَكْسِبُونَ الْإِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِمَا كَانُوا يَقْتَرِفُونَ﴾. البته در این گمراهی مقصر اصلی خود آنان هستند که شیاطین (جن) را پیشوای خود قرار داده و از آنها پیروی کردند و در روز قیامت نیز به آن اعتراف خواهند کرد و به فرجام شوم آنها نیز دچار خواهند شد ﴿وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ وَقَالَ أَوْلِيَاؤُهُمْ مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِي أَجَّلْتَ لَنَا قَالَ النَّارُ مَثْوَاكُمْ خَالِدِينَ فِيهَا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ﴾، خلاصه آنکه هرکس به سبب اعمال و رفتارش از درجه خاصی برخوردار است: ﴿وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ﴾.

اعتقادات خرافی مشرکان و تغییر احکام دینی

قرآن پس از آنکه در آیات گذشته به تفصیلْ انحرافات اعتقادی و بهانه‌جوییهای آنها را به صورت شبهات فکری مطرح کرد (آیات ۱۳۶ ـ ۱۵۲) به بیان رفتارهای ناپسند و اعمال زشت آنان و تغییراتی که در دین خدا و آیین ابراهیم داده و حلال آن را حرام کردند پرداخته و احکام الهی را در این رابطه بیان می‌کند. به گزارش این آیات مشرکان برای خدا از روییدنیها و حیواناتی که خداوند آفریده نصیبی معین کرده و می‌گفتند: این سهم برای خدا و این سهم برای بتها و اگر سهم بتها از بین می‌رفت سهم خدا را به جای آن قرار می‌دادند؛ اما عکس آن را مجاز نمی‌شمردند ﴿وَجَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَالْأَنْعَامِ نَصِيبًا فَقَالُوا هَذَا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَهَذَا لِشُرَكَائِنَا فَمَا كَانَ لِشُرَكَائِهِمْ فَلَا يَصِلُ إِلَى اللَّهِ وَمَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ يَصِلُ إِلَى شُرَكَائِهِمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ﴾ یا برای بتها فرزندان خود را قربانی می‌کردند و احکام ظالمانه و خرافی در دین خدا وضع می‌کردند و آنها را به خدا نسبت می‌دادند؛ مثلاً می‌گفتند: این قربانی‌ها و صدقات مخصوص بتان است و تنها افراد خاصی که ما مشخص می‌کنیم می‌توانند از آنها استفاده کنند یا سوار شدن بر چهارپایان را حرام می‌کردند، چهارپایان را بدون بردن نام خدا ذبح می‌کردند و زنانشان را از خوردن گوشت بچه شترهای تازه به دنیا آمده منع می‌کردند، مگر اینکه مرده به دنیا آیند. خدای سبحان ضمن تقبیح رفتار زشت آنان، نسبت دادن این احکام را به خداوند افترا دانسته و راه درست زندگی را تشریح کرده، می‌فرماید: خداوند نعمت‌های فراوانی به شما داده است تا از آن استفاده کرده به فقیران دهید و اسراف نکنید و نر و ماده حیواناتی همچون گوسفند، بز، شتر و گاو و بچه‌هایی که در شکم ماده این حیوانات است حلال کرده است. از سوی دیگر حیوان مرده، خون ریخته، گوشت خوک و گوشت حیوانی که بدون ذکر نام خدا ذبح شده باشد حرام است. اینها احکام خداست که مشرکان به پیروی از هوای نفس و بدون هیچ دلیل شرعی آنها را تغییر داده و حلال خدا را حرام کرده بودند، آنگاه در آیات ﴿قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ و ﴿وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾ خلاصه‌ای از احکام الهی را که مورد تأکید همه پیامبران و مورد پذیرش همه شرایع و بیانگر راه صحیح هدایت است بیان می‌کند و آنها را راه مستقیم الهی می‌نامد که تنها راه نجات است. این احکام که در ۹ فرمان خلاصه شده عبارت است از شرک نورزیدن به خدا، احسان به والدین، نکشتن فرزندان، دوری از کارهای زشت در آشکار و نهان، نکشتن همدیگر مگر به حکم حق و قصاص، تجاوز نکردن به مال یتیم، پرهیز از گرانفروشی و کم فروشی، عادلانه سخن گفتن و وفای به عهد الهی.

نتیجه گیری

با بیان این احکام، آیات پایانی سوره (۱۵۳ ـ ۱۶۵) به جمع‌بندی معارف تبیین شده در سوره پرداخته، می‌فرماید: سعادت و خوشبختی انسان در پیروی از تعالیم پیامبران است که خداوند آنها را به صورت کتاب بر رسولان حق نازل کرد و چنان‌که خداوند به حضرت موسی کتاب کاملی برای تکمیل نفوس و بیان احکام نازل کرد، قرآن پر برکتی را نیز برای هدایت شما فرو فرستاد: ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾ تا نگویید چرا برای یهود و نصارا کتاب فرود آمده؛ اما برای ما هیچ کتابی نازل نشده و اگر ما هم کتاب داشتیم بیش از آنها به آن عمل کرده و هدایت می‌شدیم. اکنون حجت و دلیلی روشنگر برای شما نازل شده است، پس شما نیز آیات آن را تکذیب نکرده و با بهانه‌جوییهای متعدد همچون درخواست نزول فرشتگان گمراهی خود را افزون نکنید که اگر خدا فرشتگان عذاب را بر شما نازل کند دیگر فرصتی برای توبه و ایمان آوردن نخواهد ماند.

در آیات پایانی سوره مبارکه انعام ﴿قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِّلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ قُلْ إِنَّ صَلاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ لاَ شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَاْ أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ ﴾ خداوند از پیامبر(ص) می‌خواهد تا اصول اعتقادی و رفتاری خود را در چند جمله کوتاه برای مشرکان بیان کرده و با دعوت مجدد آنان به دین توحیدی آنها را از مخالفت بر حذر دارد و به آنان بگوید که من از راه مستقیم که همان آیین حضرت ابراهیم است پیروی می‌کنم و همه اعمالم را برای خدا انجام داده و هیچ شریکی برای او قائل نیستم؛ زیرا او پروردگار همه جهان است. منکران و کافران نیز باید بدانند که هر کس بار عمل خود را بر دوش می‌کشد و بازگشت همه به سوی خداست و او درباره آنچه انسان‌ها درباره آن اختلاف دارند داوری می‌کند.

فضیلت سوره

روایات پرشماری در فضیلت و آثار تلاوت سوره انعام گزارش شده است. علما نزول دفعی و مشایعت فرشتگان در زمان نزولش را دو ویژگی این سوره دانسته‌اند.

از پیامبر(ص) نقل شده است که فرمودند: همه سوره انعام به یکباره بر من فرود آمده و ۰۰۰ / ۷۰ فرشته در حالی که با آواز بلند حمد و تسبیح پروردگار می‌گفتند، آن را همراهی می‌کردند. همزمان با نزول آن، پیامبر(ص) در حالی که « سُبْحَانَ اَللَّهِ اَلْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ » را تکرار می‌کردند به سجده افتادند و در همان شب نزولش نویسندگان وحی را فرا خواندند تا آن را بنویسند؛ همچنین آن حضرت فرمودند: خداوند به وسیله این سوره به من و مسلمانان عزّتی داد که هرگز پس از آن خوار نگردند.

امام صادق(ع) فرمود: این سوره در حالی که ۰۰۰ / ۷۰ فرشته آن را بدرقه می‌کردند فرود آمد، پس شما آن را تعظیم و تکریم کنید، زیرا نام پروردگار در ۷۰ جای آن آمده است. اگر مردم فضلیت آن را بدانند قرائت آن را ترک نکنند.

در روایات متعدد از آمرزش، ایمنی در قیامت، خشنودی پروردگار،تسبیح و استغفار فرشتگان برای خواننده این سوره تا قیامت، به عنوان ثواب قرائت یاد شده است.

در برخی روایات به خواندن سه آیه نخست این سوره پس از نماز صبح سفارش شده و برای آن ثواب و آثار فراوانی بیان شده است.

از امام صادق(ع) روایت شده: هر حاجتمندی ۴ رکعت نماز (با دو سلام) بگزارد و پس از حمدِ آن سوره انعام و پس از نماز دعای «یا کریم یا کریم.».. را بخواند سوگند به کسی که جانم در دست اوست خداوند حاجتش را برآورده سازد. البته ثواب‌ها و آثار یاد شده مشروط به اعتقاد و عمل به این آیات نورانی است و گرنه قرائت بدون عمل ثواب‌های موعود را ندارد .

سوره انعام در دانشنامه معاصر قرآن کریم

سوره ششم قرآن و پنجاه و پنجم بر اساس ترتیب نزول، نازل شده در مکه و جزء سوره‌های طوال هفتگانه. به این سوره انعام گفته می‌شود چون طی ۱۵ آیه (آیات ۱۳۶ - ۱۵۰) راجع به انعام (احشام، چهارپایان) احکام بیان شده است. کلمه انعام ۶ مرتبه در این سوره تکرار شده است. این سوره دارای ۱۶۵ آیه و ۳۰۵۵ کلمه است. به ترتیب کتابت موجود ششمین سوره و به ترتیب نزولسوره ۵۵ قرآن است. سوره مکی است و از نظر تعداد آیات از سوره‌های طول هفتگانه و بیش از یک جزء قرآن را شامل است. برخی احکام فقهی نظیر: حرمت گوشت میته و حیوانی که بدون ذبح شرعی مرده باشد، حرمت خوردن خون و گوشت خوک وحکم اضطرار در این سوره بیان شده‌اند. برخی مسائل مبدأ و معاد و احکام اجتماعی اسلام نیز در این سوره تبیین شده است. برخی از اسماء الحسنی نظیر: ﴿هُوَ الْقَاهِرُ﴾، ﴿هُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ﴾، ﴿اللَّهَ قَادِرٌ﴾، ﴿هُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ﴾، ﴿هُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ﴾، ﴿هُوَ الْقَادِرُ﴾، ﴿وَهُوَ الْحَقُّ﴾، ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ﴾، ﴿هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ﴾ و ﴿وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ در این سوره آمده است. آیه ﴿وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ...﴾ که در نماز غفیله خوانده می‌شود و آیه برهان سیر حبی: ﴿قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ﴾ نیز در این سوره آمده است. در باب فضیلت این سوره، روایات زیادی از امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، ابن عباس و جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است که در مجمع البیان طبرسی آمده است. ختم گرفتن این سوره در بین شیعیان رایج است. ساختار سوره انعام دارای بیست بخش و پنج بلوک است. آیات سوره انعام در برگیرنده دعوت به سوی توحید، رسالت انبیا و نبوت مصطفوی، معاد و ثواب و عقاب، انسان‌شناسی، احکام اجتماعی اسلام، تبیین احکام عام فطری که مختص شریعت خاصی نیست مانند: شرک بالله، ترک احسان به والدین، دوری از فواحش، قتل نفس محترم بدون حق، خوردن مال یتیم، عدم إیفاء کیل و میزان به قسط، ظلم در گفتار، عدم وفا به پیمان الله؛ قرآن، وحدت ادیان و آزمایش انسان است. داستان موحد شدن ابراهیم و برخی احتجاجات او برای اثبات مبانی کلی جهان‌بینی اسلامی در این سوره آمده‌اند. این سوره با این که مطالب متنوعی را بیان کرده اما دارای وحدت سیاق و اتصال آیات به یکدیگر است. این سوره را می‌‌توان به هر دو صورت متوالی و متقارن فهمید و در هر دو صورت دارای ساختاری محکم و زیبا است. بخش‌های مختلف سوره، علاوه بر ارتباط متوالی، دارای ارتباط متقارن با یکدیگر نیز هستند. ساختار بخش‌های بیست‌گانه سوره عبارتند از: آیات ۱- ۳: ثنا و خلقت و تدبیر الهی، تولد و مرگ انسان به دست خدا، علم جامع الهی؛ آیات ۴-۱۱: تکذیب حق و نشانه‌های او از روی عناد و با استهزاء، موعظه، تخویف و انذار کافران؛ آیات ۱۲-۱۸: احتجاج با مشرکین در امر توحید و معاد. دو آیه اول حاوی برهان بر معاد، و ۵ آیه بعدی راجع به توحید و ارائه برهان بر اثبات آن؛ آیات ۱۹ - ۲۰: احتجاج بر وحدانیت خدا از طریق وحی، زیان کافران؛ ۲۱- ۳۲: بازگشت به سیاق سوره راجع به معاد و توحید و ظلم مشرکین و کافران و زیان آنها در انکار مبدأ و معاد، کیفیت انعکاس ظلم آنها در قیامت؛ آیات ۳۳-۳۶: دلداری دادن به محمد(ص) نسبت به عنادهای دشمنان و دادن وعده نصر الهی؛ آیات ۳۷-۵۵: احتجاجات گوناگون بر توحید و نشانه‌های نبوت، عدم برابری کوردلان و اهل بصیرت؛ آیات ۵۶-۷۳: تتمة احتجاجات پر مشرکین در توحید، نبوت و معاد، بیان ۶ گونه از اسماء الحسنی و تأکید بر اینکه امر مخصوص خدا است و او بهترین حکم فرمایان است؛ آیات ۷۴-۸۳: داستان توحید ابراهیم، دین فطری و برهان حبّی؛ آیات ۸۴-۹۰: تتمه داستان ابراهیم و آل او، نام بردن از ۱۶ نبی پیش از او و بعد از او؛ آیات ۹۱-۹۴: ارسال قرآن همچون دیگر کتب آسمانی ولی انکار اهل کتاب، رستاخیز نافرجام کفار؛ آیات ۹۵-۱۰۵: بیان وحدت الهی و ذکر برخی از اسماء الحسنی و صفات متعالی حق، بصیرت قرآنی؛ آیات ۱۰۶-۱۱۳: دستور تبعیت از وحی، تأکید بر ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ﴾، به‌کارگیری اخلاق حسنه در مقابل کافران، عناد کفار با نشانه‌های الهی؛ آیات ۱۱۴ - ۱۲۱: بیان تفصیل مطالب در قرآن، مجادله مشرکین با مسلمانان راجع به احکام خوردن گوشت میته؛ آیات ۱۲۲-۱۲۷: مقایسه حال مؤمن و کافر نسبت به ایمان مانند حال مرده و زنده است. صراط مستقیم، ولایت خاص الهی بر اهل ذکر؛ آیات ۱۲۸-۱۳۵: ولایت و تسلط برخی از ستمگران نسبت به برخی دیگر، ولایت شیاطین نسبت به کافران، انجام گناهان به سبب اختیار و گزینش بد انسان، برگزیدن دنیا در برابر زندگی آخرت و عدم رستگاری ستمگران در روز قیامت؛ آیات ۱۳۶ - ۱۵۰: گفتگو و بحث با مشرکین در مورد برخی احکام خوردنی‌ها و یادآوری حکم خداوند درباره آنها؛ آیات ۱۵۱- ۱۵۷: بیان برخی حرام‌های عمومی که مختص شریعت خاصی نیست. مانند: شرک به خدا، ترک احسان نسبت به پدر و مادر، فواحش، قتل نفس محترم بدون حق، خوردن مال یتیم، کیل و میزان به قسط نکردن، ظلم در گفتار و عدم وفای به عهد و پیمان با خداوند؛ آیات ۱۵۸-۱۶۰: تهدید علیه خودداری مشرکان از پیروی راه راست و ایجاد تفرقه و تبرئه نبی اکرم(ص) از تفرقه در دین ودادن وعده حسنه به نیکوکاران؛  آیات ۱۶۱- ۱۶۵: بیان صراط مستقیم نبی اکرم، تمام اعمال محمد(ص) برای خدا است، توحید افعالی و عبادی، روز جزا؛ سوره انعام از جهت ساختار کلان با وجود کثرت آیات دارای وحدت موضوعی، انتظام و تناسب و ربط وثیق آیات با هم است و دارای سیاق واحد و مرتبط با یکدیگر است. هر گروه از آیات با یکدیگر یک بخش را تشکیل می‌دهند و در ارتباط ساختاری با بخش قبلی و بعدی و بلوک‌های عضو هستند. روابط ساختاری بخش‌ها هم به صورت متوالی است و هم به صورت متوازی. از این جهت شباهت به ساختار سوره آل عمران دارد. هر آیه همزمان با تناسب با آیات دیگر دارای ساختار رد اختصاصی خود است. مثلاً آیه صدر سوره: ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ﴾ از جهت ساختار خرد دارای پنج کلمه است و کلمه ﴿هُوَ﴾نقش مرکزی در این آیه دارد و بیان میدارد که ذات ناشناخته خداوند دارای صفات جامع کمالیه است که در آیات دیگر بیان شده که حاوی اثبات و نفی صفات خداوند می‌باشد، اما جهت ایجابی آن به خاطر شروع با کلمه الله قوی‌تر است. این آیه با آیه ﴿شَهِدَ اللَّهُ﴾ دارای ربط ساختاری صریح و وثیق است. آیه مذکور با آیه ۲ آل عمران و آیه شهدالله در ارتباط معنایی عمیقی با آیة الکرسی هستند. غرض سوره عبارت است از دعوت به توحید که آغاز و انجام همه امور است، معاد و نبوت، بیان سنت امتحان و آزمایش الهی و اینکه دنیا دار عمل و قیامت عالم جزای اعمال است. و تأکید بر آنکه مؤمنین باید بدانند که خدایی را که پرستش می‌کنند یگانه است و مدبر جهان و آگاه به همه امور است و برای هدایت مردم به سوی حق، قرآن را نازل کرده است که جداکننده حق از باطل و بیان تفصیلی همه امور مربوط به حوزه دین است، انسان‌ها مختارند که از آن پیروی کنند و به سعادت دنیا و آخرت برسند یا بدان کفر ورزند و سزایش را ببینند. تأکید بر وحدت ادیان و نیز تأکید بر اینکه قرآن حاوی آخرین و کامل‌ترین دستورات الهی است که تبعیت از آن بر همه طالبان حق واجب است؛ لذا وحدت ادیان به این معنی نیست که هر کس مختار است به هر دینی که می‌خواهد عمل کند، بلکه پس از آمدن قرآن، کسانی که پیام آن را دریافت می‌کنند باید از آن تبعیت کنند؛ زیرا که این کتاب، حاوی کامل‌ترین دستورات الهی و در ادامه ادیان الهی ماقبل است. بر سیر آفاقی برای عبرت و پندگیری از احوال اقوام دیگر و دیدن عظمت الهی در شکل‌های مختلف در همه جا دعوت شده است. البقاعی در تفسیر نظم الدرر بر اساس آیات این سوره، فراگیری اصول دین را واجب دانسته و اصول دین را توحید، عدل، نبوت و معاد شمرده است. سید علی قاضی نیز تفسیری عرفانی بر صد آیه اول سوره انعام نوشته که حاوی مطالب نغز عرفانی به خصوص در باب انحصار وجود در حضرت حق در قبل، بعد از خلقت و بعد از انحلال دنیا است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ابتدا نگاهی کل‌نگرانه به سوره انعام ارائه داده و سپس هر چند آیه را در یک دسته قرار داده و به تحلیل کلی و جزئی آنها پرداخته است. ایشان معتقدند که این سوره در باب توحید به معنای عام و معاد و نبوت و براهین مربوط به اثبات آنها است و همچنین وظایف شرعی و محرمات دینی را اجمالاً بیان کرده است. .

منابع

1. حسینی‌زاده و خامه‌گر، مقاله «سوره انعام»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره انعام»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس