ابن سکیت در تاریخ اسلامی
مقدمه
یعقوب بن اسحاق بن یوسف دورقی اهوازی بغدادی، مکنی به ابویوسف، مشهور به ابن‌سکیت، راوی سرآمد در نحو و لغت[۱]، از راویان امام رضا(ع) و از دانشمندان بزرگ نحو کوفی در قرن سوم شمرده شده است[۲]. سکیت لقب پدر اسحاق بود[۳] که به سبب افراط در سکوت بدان ملقب گردید[۴]. ابن‌سکیت در سال ۱۸۶ ق[۵] در دورق، از شهرهای منطقه خوزستان[۶]، به دنیا آمد[۷] و بعدها همراه پدر به بغداد رفت و در آنجا ساکن شد[۸] و از همین رو او را اهوازی و بغدادی خوانده‌اند.
اسحاق مرد صالحی از اصحاب کسائی، یکی از قراء سبعه و از عالمان برجسته نحو و به ویژه لغت و شعر عرب به شمار می‌رفت[۹]. ابن‌سکیت نیز اشاره می‌کند که پدرش در لغت و شعر از او برتر بوده است[۱۰]. اسحاق در باب القنطرة بغداد به آموزش کودکان مشغول بود و ابن‌سکیت نیز وی را همراهی می‌کرد[۱۱]. نیاز به تحصیل سبب شد که به فراگیری علم از بصریون و کوفیون بپردازد[۱۲] از این رو، از محضر استادانی چون ابوعمرو شیبانی، فراء، ابن‌اعرابی، اثرم، نصران خراسانی که همگی از علمای عصر خویش بودند، بهره برد[۱۳] تا آنجا که در شمار عالمان برجسته نحو و لغت عرب و در ردیف استادانی چون ابن‌اعرابی و ثعلب قرار گرفت[۱۴]. احمد بن یحیی ثعلب به نقل از اجماع اصحاب لغت، وی را عالم‌ترین فرد بعد از ابن اعرابی دانسته است[۱۵]. او بر علم قرآن و نحو کوفی تسلط فراوانی یافت[۱۶]. همان طور که پدرش در سفر حجی از خداوند خواسته بود تا پسرش علم نحو را فرا بگیرد[۱۷].[۱۸]
ابن سکیت و تدریس نحو
ابن‌سکیت در باب القنطره بغداد به معلمی مشغول بود و در قبال فعالیت خویش مزدی دریافت می‌کرد[۱۹]. تا آنگاه که با بِشر و "ابراهیم"، فرزندان هارون و از کاتبان محمد بن طاهر آشنا شد و به تعلیم فرزندان آنان پرداخت. از این رو، زمانی که عبدالله بن طاهر به دنبال معلمی برای فرزندان خود بود، کاتبان ابن‌طاهر وی را معرفی کردند و ابن‌طاهر ماهانه پانصد درهم به او می‌داد. ابن‌سکیت گاه به سامرا مرکز خلافت عباسی می‌رفت و با عبدالله بن یحیی بن خاقان، وزیر متوکل، گفت‌و‌گو می‌کرد. این آشنایی سبب شد تا عبدالله بن خاقان، وی را به عنوان معلم معتز و مؤید، دو فرزند متوکل، معرفی کند[۲۰]. به رغم اعتقاد افرادی چون احمد بن عبید و عبدالله بن عبدالعزیز بن قاسم در همنشین نشدن با متوکل[۲۱]، ابن‌سکیت این سمت را پذیرفت و همین سبب شد تا در زندگی او گشایشی حاصل شود، چرا که متوکل ماهانه دو هزار درهم به او می‌داد و علاوه بر آن، گاه پاداش‌های گران‌بهایی نیز به وی می‌بخشید، چنان که در مجلسی پنجاه هزار درهم به او بخشید[۲۲]. تسلط یعقوب بر علم لغت تا آنجا بود که وی را پس از ابن‌اعرابی سرآمد لغویون خوانده‌اند و یا علم کوفیان را به ابن‌سکیت منتهی دانسته‌اند[۲۳]. با این حال، او خود را در نحو، چیره دست‌تر می‌داند[۲۴].
ابن‌سکیت در شناخت شعر و شاعری نیز مهارت داشت، آنچنان که به گردآوری دیوان شعرای عرب پرداخت و علاوه بر آن به شرح و تفسیر برخی نیز اقدام کرد[۲۵]. ابوالعباس ثعلب علت شهرت وی بین مردم را بحث و بررسی دیوان شعر ابونجم عجلی دانسته است[۲۶]. این فعالیت‌های ابن‌سکیت سبب شد تا نقشی بزرگ در ادبیات عرب ایفا کند[۲۷].
وثاقت ابن سکیت
علمای رجالی شیعه و سنی او را راوی ثقه دانسته‌اند[۲۸]. به گفته نجاشی کسی بر او طعنی وارد نکرده است[۲۹] و علامه حلی در بخش اول کتاب الخلاصة او را از راستگویان و ثقات[۳۰] و ابن‌داود نیز در ممدوحین از وی یاد کرده است[۳۱]. خطیب بغدادی او را در نقل روایت ثقه و مورد اطمینان می‌داند[۳۲]. ذهبی نیز وی را بسیار دیندار و نیکوکار خوانده است[۳۳]. ابن‌تغری بردی او را علامه دانسته است[۳۴].[۳۵]
تشیّع این سکیت
ابن‌سکیت علاوه بر تمام فعالیت‌های گفته شده و چیرگی در تمامی آنها، اظهار تشیع می‌نمود[۳۶] و به نقل سخنان ائمه(ع) نیز می‌پرداخت. چنان که نجاشی وی را از خواص امام جواد(ع) و امام هادی(ع) دانسته[۳۷] و برخی نیز او را راوی امام رضا(ع) قلمداد کرده و از ملاقات وی با امام سخن گفته‌اند[۳۸]. وی روایات و مسائلی را از امام جواد(ع) نقل می‌کند[۳۹]. در روایتی از امام رضا(ع) پیرامون حکمت معجزات انبیا چون معجزه عصای موسی(ع)، شفای بیماران به دست عیسی(ع) و قرآن پیامبر(ص) از امام سؤال می‌کند و امام رضا(ع) هر کدام از این معجزات را متناسب زمان و شرایط مردم آن روز بیان می‌فرماید[۴۰].[۴۱]
استادان و راویان ابن سکیت
یعقوب بن اسحاق از اصمعی، ابوعبیده فراء و ابوزید روایت می‌کرد[۴۲] و افرادی چون ابوالبشر بندنیجی، ابوشعیب حرانی، ابوعکرمه ضبی، ابوسعید سکری و دیگران از وی علم آموخته‌اند[۴۳]. کسانی همچون احمد بن فرج مقری، محمد بن عجلان اخباری، میمون بن هارون کاتب و دیگران از او روایت کرده‌اند[۴۴].[۴۵]
تألیفات ابن سکیت
تعداد تألیفات ابن‌سکیت قابل توجه بوده، چنان که ذهبی تألیفات او را بالغ بر بیست اثر شمرده است[۴۶]: اصلاح المنطق، در لغت[۴۷] که ابوالعباس محمد بن یزید مبرد آن را بهترین کتاب در بغداد دانسته است[۴۸]؛ کتاب القلب و الابدال[۴۹]، کتاب الألفاظ؛ کتاب الزبرج؛ کتاب البحث؛ کتاب المقصور و الممدود؛ کتاب المذکر و المؤنث؛ کتاب الأجناس؛ کتاب الفرق؛ کتاب السرج و اللجام؛ کتاب فعل و أفعل؛ کتاب الحشرات؛ کتاب الأصوات؛ کتاب الأضداد؛ کتاب الشجر و النبات؛ کتاب الوحوش؛ کتاب الابل؛ کتاب النوادر؛ کتاب معانی الشعر الکبیر؛ کتاب معانی الشعر الصغیر؛ کتاب سرقات الشعراء و ما اتفقوا علیه؛ کتاب ما جاء فی الشعر و ما حرف عن جهته[۵۰]؛ کتاب ما اتفق لفظه و ما اختلف معناه؛ کتاب الطیر؛ کتاب الارضین و الجبال و الاودیة و کتابی در تجمیع شعر شعرایی چون امرؤ القیس، زهیر، نابغه، اعشی، ابوداود، فرزدق...[۵۱].[۵۲]
علت شهادت ابن سکیت
وی که تشیع خویش را ابراز می‌کرد، سرانجام به همین سبب به دست متوکل به شهادت رسید[۵۳]. روزی خلیفه عباسی از او درباره برتری فرزندان خویش بر حسنین(ع) سؤال کرد و ابن‌سکیت در جواب، بدون توجه به فرزندان متوکل، به ذکر فضائل امام حسن و امام حسین(ع) پرداخت. بر اساس نقلی دیگر، وی جواب داد: قنبر، غلام حضرت علی(ع)، از آن دو برتر است. متوکل از این پاسخ وی خشمگین شد و او را به طرز فجیعی به قتل رساند[۵۴]. همچنین بنا به نقل دیگری از ابوشعیب عبدالله بن حسن حرانی (که بنا به نقل خود از سال ۲۲۵ق تا زمان مرگش در محضر او بوده است)[۵۵]، متوکل از ابن‌سکیت خواست تا مردی قرشی را دشنام دهد، اما ابن‌سکیت از این کار خودداری کرد، ولی مرد قرشی به گفته متوکل عمل کرد و ابن‌سکیت را دشنام داد. در مقابل، ابن‌سکیت نیز از متوکل خواست تا او را دشنام دهد، ولی متوکل با دیدن سرپیچی از دستور خویش در ابتدا، وی را مجازات کرد که به کشته شدن ابن‌سکیت انجامید[۵۶]. اما خویی نقل اول را در کشته شدن وی صحیح می‌داند[۵۷].
بعد از کشته شدن ابن‌سکیت، متوکل ده هزار درهم به عنوان دیه به خانواده یعقوب پرداخت که برخی با استناد به این مطلب، کشتن ابن‌سکیت را جزو برنامه‌های از پیش طراحی شده متوکل دانسته‌اند[۵۸]. درباره سال وفات وی اختلافات بسیار در منابع وجود دارد که آن را بین سال‌های ۲۴۳، ۲۴۵، ۲۴۴، ۲۴۶ ق و در سن ۸۵ سالگی دانسته‌اند[۵۹].[۶۰].[۶۱]
منابع
پانویس
- ↑ تاریخ أبی الفداء، ج۲، ص۴۰؛ طبقات النسابین، ص۶۲؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۷، ص۱۴۱.
- ↑ وفیات الأعیان، ج۶ ص۳۹۹.
- ↑ المنتظم، ج۱۱، ص۳۱۱.
- ↑ مجمع البحرین، ج۲، ص۲۰۵؛ المفردات، ص۴۱۶؛ تاریخ أبی‌الفداء، ج۲، ص۴۱.
- ↑ الأعلام، ج۸، ص۱۹۵.
- ↑ أحسن التقاسیم، ص۲۷؛ البلدان، ابن‌فقیه، ص۴۰۹؛ صورة الأرض، ج۲، ص۲۴۹.
- ↑ إنباه الرواة، ج۴، ص۵۷.
- ↑ الفهرست، ابن‌ندیم، ص۱۹؛ الأعلام، ج۸، ص۱۹۸.
- ↑ الفهرست، ابن‌ندیم، ص۱۹؛ معجم الأدباء، ج۲۰، ص۵۰.
- ↑ نزهة الألباء، ص۱۳۹.
- ↑ نزهة الألباء، ص۱۳۸-۱۳۹؛ إنباء الرواة، ج۴، ص۵۷.
- ↑ معجم الأدباء، ج۲۰، ص۵۰؛ أعیان الشیعة، ج۱۰، ص۳۰۶.
- ↑ معجم الأدباء، ج۲۰، ص۵۰.
- ↑ تهذیب اللغة، ج۱، ص۲۰.
- ↑ مرآة الجنان، ج۲، ص۱۰۹- ۱۱۰؛ إنباه الرواة، ج۴، ص۶۲؛ تاج العروس، ج۱، ص۶۴.
- ↑ مرآة الجنان، ج۲، ص۱۱۰.
- ↑ نزهة الألباء، ص۱۳۹؛ إنباه الرواة، ج۴، ص۵۸.
- ↑ مقدسی، زهرا، مقاله «ابن سکیت»، دانشنامه امام رضا ص ۴۴۰؛ محمدی، حسین، رضانامه ص ۴۵.
- ↑ الفلاکة و المفلوکون، ص۱۰۴.
- ↑ تاریخ مدینة دمشق، ج۷۴، ص۱۵۲؛ معجم الأدباء، ج۲۰، ص۵۰.
- ↑ إنباه الرواة، ج۴، ص۶۰.
- ↑ مرآة الجنان، ج۲، ص۱۱۰؛ إنباه الرواة، ج۴، ص۶۳.
- ↑ المزهر فی علوم اللغة و أنواعها، ج۲، ص۳۵۳.
- ↑ الفهرست، ابن‌ندیم، ص۱۹.
- ↑ مرآة الجنان، ج۲، ص۱۰۹؛ شذرات الذهب، ج۲، ص۱۰۶.
- ↑ وفیات الأعیان، ج۶، ص۳۹۸؛ إنباه الرواة، ج۴، ص۶۰.
- ↑ مقدسی، زهرا، مقاله «ابن سکیت»، دانشنامه امام رضا ص ۴۴۰.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۴۹؛ معجم الأدباء، ج۲۰، ص۵۰؛ مرآة الجنان، ج۲، ص۱۱۰؛ إنباء الرواة، ج۴، ص۵۶.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۴۹؛ فائق المقال، ص۱۷۲.
- ↑ خلاصة الأقوال، ص۱۸۶.
- ↑ کتاب الرجال، ابن‌داود، ص۳۷۹.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۲۷۴.
- ↑ تهذیب اللغة، ج۱، ص۲۰؛ تاریخ الإسلام، ذهبی، ج۹، ص۴۳۶.
- ↑ النجوم الزاهرة، ج۲، ص۳۱۸.
- ↑ مقدسی، زهرا، مقاله «ابن سکیت»، دانشنامه امام رضا ص ۴۴۰.
- ↑ إنباه الرواة، ج۴، ص۶۰؛ تاریخ العلماء النحویین، ص۲۰۱.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۴۹؛ خلاصة الأقوال، ص۱۸۶؛ روضة المتقین، ج۱۴، ص۴۷۰.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۷۹؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۶۹؛ تحف العقول، ص۴۵۰.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۴۹؛ جامع الرواة، ج۲، ص۳۴۶؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۶۷۲.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۷۹.
- ↑ مقدسی، زهرا، مقاله «ابن سکیت»، دانشنامه امام رضا ص ۴۴۰.
- ↑ معجم الأدباء، ج۲۰، ص۵۰؛ المزهر فی علوم اللغة و أنواعها، ج۲، ص۳۵۳.
- ↑ نزهة الألباء، ص۱۳۸؛ فوات الوفیات، ج۴، ص۳۳۶؛ تهذیب اللغة، ج۱، ص۲۱.
- ↑ معجم الأدباء، ج۲۰، ص۵۰؛ مرآة الجنان، ج۲، ص۱۱۰؛ نقد الرجال، ج۵، ص۹۴.
- ↑ مقدسی، زهرا، مقاله «ابن سکیت»، دانشنامه امام رضا ص ۴۴۰.
- ↑ تاریخ الإسلام، ذهبی، ج۵، ص۱۲۸۹.
- ↑ مشیخة القزوینی، ص۴۸۴؛ العبر، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ نزهة الألباء، ص۱۳۹.
- ↑ من ذخائر ابن‌مالک، ج۱، ص۳۱۳.
- ↑ إنباه الرواة، ج۴، ص۶۱- ۶۲.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۴۹-۴۵۰؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱، ص۷۲، ۵۲۴؛ ج۲، ص۱۷۳- ۱۷۴، ۲۱۴، ۲۹۱، ۳۴۶؛ ج۳، ص۱۷۱؛ ج۴، ص۳۵۰؛ ج۷، ص۲۳، ۳۶؛ ج۱۰، ص۱۸۵؛ مجمع الرجال، ج۶، ص۲۷۳.
- ↑ مقدسی، زهرا، مقاله «ابن سکیت»، دانشنامه امام رضا ص ۴۴۰.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۴۹؛ کتاب الرجال، ابن‌داود، ص۳۷۹؛ وسائل الشیعة، ج۳، ص۵۱۱.
- ↑ تاریخ ابن الوردی، ج۱، ص۲۱۹؛ مرآة الجنان، ج۲، ص۱۱۰؛ روضة المتقین، ج۱۴، ص۴۷۱.
- ↑ تهذیب اللغة، ج۱، ص۲۱.
- ↑ إنباه الرواة، ج۴، ص۶۲؛ نزهة الأنباء، ص۱۴۰؛ الفلاکة و المفلوکون، ص۱۰۴.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۲۱، ص۱۳۹.
- ↑ نزهة الألباء، ص۱۴۰.
- ↑ تاریخ أبی الفداء، ج۲، ص۴۰؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۵۹؛ إنباه الرواة، ج۴، ص۵۹؛ معجم الأدباء، ج۲۰، ص۵۱؛ البدایة و النهایة، ج۱۰، ص۳۸۱.
- ↑ .منابع: أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، محمد بن احمد مقدسی (قرن ۴ق)، قاهره، مکتبة مدبولی، سوم، ۱۴۱۱ق؛ الأعلام، خیر الدین بن محمود معروف به زرکلی (۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، هشتم، ۱۹۸۹م، أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۶ق؛ إنباه الرواة علی أنباه النحاة، علی بن یوسف قفطی (۶۲۶ق)، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، المکتبة العصریة، اول، ۱۴۲۴ق، البدایة و النهایة، اسماعیل بن عمر معروف به ابن کثیر (۷۷۴ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۰۸ق؛ البلدان، احمد بن محمد معروف به ابن فقیه همدانی (۳۶۵ق)، تحقیق: یوسف هادی، بیروت، عالم الکتب، اول، ۱۴۱۶ق؛ تاج العروس من جواهر القاموس، سید محمد مرتضی بن محمد حسینی زبیدی (۱۲۰۵ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۴ق؛ تاریخ ابن الوردی، عمر بن مظفر معروف به ابن وردی (۷۴۹ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۷ق؛ تاریخ أبی الفداء (المختصر فی أخبار البشر)، اسماعیل بن علی ابوالفداء (۷۳۲ق)، بیروت، دار المعرفة، بی تا: تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تصحیح: بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الإسلامی، اول، ۱۴۲۴ق؛ تاریخ العلماء النحویین من البصریین و الکوفیین و غیرهم، مفضل بن محمد تنوخی معری (۴۴۲ق)، تحقیق: عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، هجر، دوم، ۱۴۱۲ق؛ تاریخ بغداد أو مدینة السلام، احمد بن علی معروف به خطیب بغدادی (۴۶۳ق)، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۷ق؛ تاریخ مدینة دمشق، علی بن حسن معروف به ابن عساکر (۵۷۱ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۵ق؛ تحف العقول عن آل الرسول ایة حسن بن علی معروف به این شعبه حرانی (قرن ۴ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ تهذیب اللغة، محمد بن احمد از هری (۳۷۰ق)، تعلیق: عمر سلامی - عبدالکریم حامد، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۲۱ق، جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال (رجال العلامة الحلی)، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، قم، مکتبة الرضی، دوم، تا ۱۴۰۲ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ششم، ۱۳۶۵ش؛ روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محمد تقی بن مقصودعلی مجلسی (۱۰۷۰ق)، تحقیق: حسین موسوی کرمانی - علی پناه اشتهاردی، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، دوم، ۱۴۰۶ق؛ شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، عبد الحی بن احمد حنبلی دمشقی (۱۰۸۹ق)، تحقیق: عبد القادر ارناؤوط - محمود ارناؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق؛ صورة الأرض، محمد بن حوقل نصیبی (قرن ۴ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۳۸م، طبقات النسابین، بکر بن عبدالله (۱۴۲۹ق)، ریاض، دار الرشد، اول، ۱۴۰۷ق؛ العبر فی خبر من غبر، محمد بن أحمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: محمد سعید بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی تا، عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق؛ فائق المقال فی الحدیث و الرجال، احمد بن عبدالرضا بصری (۱۰۸۵ق)، تحقیق: غلام حسین قیصریه‌ها، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق، الفلاکة و المفلوکون، احمد بن علی دلجی (۸۳۸ق)، مصر، مطبعة الشعب، بیتا؛ فوات الوفیات و الذیل علیها، محمد بن شاکر کتبی (۷۶۴ق)، تحقیق و تصحیح: احسان عباس، بیروت، دار صادر، اول، ۱۹۷۴م؛ الفهرست، محمد بن اسحاق معروف به ابن ندیم (۳۸۵ق)، تحقیق و نشر: رضا تجدد، تهران، اول، ۱۳۹۱ق، الکامل فی التاریخ، علی بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، اول، ۱۴۱۷ق، کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داود حلی (۷۴۰ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش، مجمع البحرین، فخرالدین بن محمدعلی معروف به طریحی (۱۰۸۵ق)، تحقیق: سیداحمد حسینی، تهران، المکتبة المرتضویة، دوم، ۱۳۶۲ش؛ مجمع الرجال، عنایت الله بن علی قهپایی (۹۹۳ق)، تحقیق: ضیاء الدین علامه، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ ش؛ مرآة الجنان و عبر الیقظان، عبدالله بن اسعد یافعی یمنی (۷۶۸ق)، بیروت، دارالکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۷ق؛ المزهر فی علوم اللغة و أنواعها، عبدالرحمن بن ابی بکر معروف به جلال الدین سیوطی (۹۱۱ق)، تحقیق: فؤاد علی منصور، بیروت، دار الکتب، اول، ۱۴۱۸ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق؛ مشیخة القزوینی، عمر بن علی قزوینی (۷۵۰ق)، تحقیق: عامر حسن صبری، اول، دار البشائر الإسلامیة، ۱۴۲۶ق؛ معجم الأدباء، یاقوت بن عبدالله رومی حموی (۶۲۶ق)، بیروت، دار الفکر، سوم، ۱۴۰۰ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی (۵۰۲ق)، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، دمشق - بیروت، دار القلم - الدار الشامیة، اول، ۱۴۱۲ق، المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ من ذخائر ابن مالک فی اللغة، محمد بن عبدالله طائی جیانی (۶۷۲ق)، تحقیق: محمد مهدی عبد الحی عمار، مدینه، الجامعة الإسلامیة، ۱۴۱۸-۱۴۱۹ق؛ المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، عبدالرحمن بن علی معروف به ابن جوزی (۵۹۷ق)، تحقیق: محمد عبد القادر عطا - مصطفی عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۲ق؛ النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، یوسف بن تغری بردی (۸۷۴ق)، قاهره، وزارة الثقافة و الإرشاد القومی، اول، ۱۳۹۲ق؛ نزهة الألباء فی طبقات الأدباء، عبدالرحمن بن محمد انصاری معروف به ابن انباری (۵۷۷ق)، تحقیق: ابراهیم سامرائی، اردن، مکتبة المنار، سوم، ۱۴۰۵ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت ال لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علیها لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۰۹ق؛ وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، احمد بن محمد برمکی اربلی معروف به ابن خلکان (۶۸۱ق)، تحقیق: احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۰م.
- ↑ مقدسی، زهرا، مقاله «ابن سکیت»، دانشنامه امام رضا ص ۴۴۰؛ محمدی، حسین، رضانامه ص ۴۵.
اصحاب امام رضا (ع)
- آدم بن ابی‌ایاس عسقلانی
- اباصلت هروی
- ابان بن محمد بجلی
- ابراهیم اوسی
- ابراهیم بن ابی محمود خراسانی
- ابراهیم بن ابی‌اسرائیل
- ابراهیم بن ابی‌الکرام جعفری
- ابراهیم بن ابی‌بلاد
- ابراهیم بن ابی‌سمال
- ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی
- ابراهیم بن احمد بغدادی بزوری
- ابراهیم بن اسحاق نهاوندی
- ابراهیم بن اسماعیل بن داود
- ابراهیم بن بسطام
- ابراهیم بن بشر
- ابراهیم بن داود یعقوبی
- ابراهیم بن سفیان
- ابراهیم بن سلام نیشابوری
- ابراهیم بن شعیب عقرقوفی
- ابراهیم بن صالح (راوی)
- ابراهیم بن عباس بن محمد صولی
- ابراهیم بن عبدالحمید
- ابراهیم بن علی جعفری
- ابراهیم بن محمد حسنی
- ابراهیم بن محمد خراسانی
- ابراهیم بن محمد خزاز
- ابراهیم بن محمد مولی خراسانی
- ابراهیم بن محمد همدانی
- ابراهیم بن موسی قزاز
- ابراهیم بن هاشم عباسی
- ابراهیم بن هاشم قمی
- ابراهیم بن هاشم
- ابن سراج
- ابن سکیت
- ابن طیفور متطبب
- ابن غیلان مدائنی
- ابن‌خانبه
- ابو احمد غازی
- ابو یحیی زکریا بن یحیی واسطی
- ابو یزید قسمی
- ابواسحاق خراسانی
- ابوالحسن خراسانی
- ابوالحسین رازی
- ابوالعباس حمیری
- ابوالفضل خراسانی
- ابوالقاسم فارسی
- ابوجریر قمی
- ابوحارث
- ابوحبیب نباجی
- ابوحریر قمی
- ابوحمزة مولاه
- ابوحیون
- ابوخالد سجستانی
- ابوخالد کوفی
- ابوزید مکی
- ابوسجاح انصاری
- ابوسعید خراسانی
- ابوعاصم
- ابوعلی قطان
- ابوقره
- ابومحمد تفلیسی
- ابومحمد جزائری
- ابومحمد جعفر بن بشیر بجلی
- ابومحمد ذریری دینوری
- ابومحمد رقی
- ابومحمد غفاری
- ابومحمد قزوینی
- ابومحمد مصری
- ابومحمد کوفی
- ابومسروق عبدالله نهدی کوفی
- ابویحیی موصلی
- ابویزید مکی
- احمد بن ابی‌خلف
- احمد بن ابی‌عبدالله برقی
- احمد بن ابی‌عبدالله
- احمد بن اشیم
- احمد بن حرب
- احمد بن حسن میثمی
- احمد بن حماد محمودی مروزی
- احمد بن حمزة بن بزیع
- احمد بن حنبل
- احمد بن زکریا
- احمد بن سلیمان
- احمد بن عامر طایی
- احمد بن عباس صنعانی
- احمد بن عبدالله بن حارثه کرخی
- احمد بن عبدالله جویباری
- احمد بن عمر بن ابی‌شعبه حلبی
- احمد بن عمر حلال کوفی
- احمد بن عمر مرهبی
- احمد بن عمره کوفی
- احمد بن عیسی بن اسباط
- احمد بن عیسی بن زید
- احمد بن عیسی بن علی
- احمد بن فیض
- احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی
- احمد بن محمد بن حنبل بن هلال شیبانی
- احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی
- احمد بن محمد زیدی
- احمد بن محمد سیاری
- احمد بن معافی
- احمد بن موسی الکاظم
- احمد بن موسی بن سعد
- احمد بن یوسف مولی بنی تیم الله کوفی
- احکم بن بشار مروزی کلثومی
- ادریس بن عیسی اشعری قمی
- ادریس بن یقطین
- اسحاق بن ابراهیم حنظلی
- اسحاق بن محمد حضینی
- اسحاق بن موسی بن جعفر
- اسماعیل بن سعد احوص اشعری قمی
- اسماعیل بن عباد قصری
- اسماعیل بن قتیبة
- اسماعیل بن محمد بن اسحاق بن جعفر
- اسماعیل بن مهران
- اسماعیل بن همام
- اضرم بن مطر
- افلح بن یزید
- ایوب بن نوح بن دراج کوفی
- بائس مولی حمزة بن یسع اشعری
- بکر بن صالح ضبی رازی
- بکر بن محمد ازدی
- ثلج بن ابی ثلج یعقوبی
- جعفر بن اسماعیل حضرمی
- جعفر بن بشیر بجلی
- جعفر بن عیسی بن عبید
- جعفر بن مثنی خطیب
- حسن بن ابراهیم کوفی
- حسن بن اسباط کندی
- حسن بن اسد بصری
- حسن بن بشیر
- حسن بن جهم رازی
- حسن بن حسین علوی
- حسن بن راشد
- حسن بن زیاد
- حسن بن سعید بن حماد
- حسن بن سعید کوفی
- حسن بن سهل
- حسن بن شعیب مداینی
- حسن بن عباد
- حسن بن عدیس
- حسن بن علی بن فضال کوفی
- حسن بن علی بن یقطین
- حسن بن علی خزاز
- حسن بن علی ربعی
- حسن بن عمر بن یزید
- حسن بن قاسم
- حسن بن محبوب سراد کوفی
- حسن بن محمد بن ابی طلحة
- حسن بن یونس
- حسن تفلیسی (ابومحمد تفلیسی)
- حسن رواندی دینوری
- حسین بن ابراهیم بن موسی بن جعفر
- حسین بن ابی‌سعید مکاری
- حسین بن بشار مداینی
- حسین بن جهم رازی
- حسین بن خالد صیرفی
- حسین بن زیاد
- حسین بن سعید بن حماد مولی علی بن الحسین
- حسین بن شعیب مداینی
- حسین بن صالح خثعمی
- حسین بن علی بن یقطین
- حسین بن عمر بن یزید
- حسین بن محمد بن ابی طلحة
- حسین بن مهران
- حسین بن موسی
- حسین بن یزید نخعی
- حسین رواندی دینوری
- حسین مولی رئاب
- حماد بن عثمان
- حمدان بن ابراهیم اهوازی کوفی
- حمدان بن سلمان نیشابوری
- حمزة بن بزیع
- خلف بن سلمة بصری
- داود بن سلیمان بن یوسف
- داود بن علی عبدی
- داود بن علی یعقوبی
- داود بن قاسم جعفری
- داود بن نعمان
- دعبل بن علی خزاعی
- ریان بن صلت بغدادی
- زکریا بن آدم قمی
- زکریا بن ادریس بن عبدالله اشعری قمی
- زکریا بن عبدالصمد قمی
- زکریا بن محمد ازدی مؤمن
- سعد بن حماد
- سعد بن سعد احوص بن سعد بن مالک اشعری قمی
- سعید بن أخت صفوان بن یحیی اخو فارس
- سعید بن سعید قمی
- سلیمان بن جعفر جعفری
- سلیمان بن داود خفاف
- سلیمان بن رشید
- سلیمان مروزی
- سندی بن ربیع کوفی
- سهل بن یسع بن عبدالله اشعری قمی
- شعیب بن حماد
- صالح بن عبدالله خثعمی
- صالح بن علی بن عطیة بغدادی
- صالح خباز کوفی
- صدقة خراسانی
- صفوان بن یحیی بجلی بیاع السابری مولی
- طاهر بن حاتم
- عباد بن محمد بن سلیمان نوفلی
- عباد بن یزید
- عباس بن محمد وراق یونسی
- عباس بن معروف قمی مولی جعفر بن عمران بن عبدالله اشعری
- عباس بن موسی نخاس کوف
- عباس بن هلال شامی
- عباس نجاشی کوفی
- عبدالجبار بن مبارک نهاوندی
- عبدالحمید بن سالم عطار
- عبدالحمید بن سعید
- عبدالرحمان بن ابی نجران تمیمی
- عبدالسلام بن صالح هروی ابوالصلت
- عبدالسلام بن صالح
- عبدالعزیز بن المهتدی اشعری قمی
- عبدالعزیز بن مسلم
- عبدالله بن ابان
- عبدالله بن ابراهیم
- عبدالله بن جندب بجلی کوفی
- عبدالله بن صلت مولی بنی تیم الله بن ثعلبة
- عبدالله بن طاووس
- عبدالله بن علی
- عبدالله بن محمد حجال
- عبدالله بن محمد حصینی عبدی
- عبدالله بن مغیرة مولی بنی نوفل بن حرث بن عبدالمطلب خزاز کوفی
- عبدالله بن موسی بن جعفر بن محمد
- عبدالله، ملقب به رأس المذری
- عبدالوهاب بن ابی‌کثیر
- عبید الله بن علی بن سوار
- عبید نصری
- عبیس بن هشام ناشری
- عثمان بن رشید
- عثمان بن عیسی کلابی رواسی کوفی
- عطیة بن رستم
- عقبة بن رستم
- علی بن ابی ثور کوفی
- علی بن احمد بن اشیم
- علی بن اسباط
- علی بن اسماعیل میثمی
- علی بن بلال
- علی بن جعفر بن محمد
- علی بن حدید بن حکیم کوفی
- علی بن حسین بن یحیی
- علی بن حکم بن زبیر مولی نخع کوفی
- علی بن رباط
- علی بن سعید مداینی
- علی بن سوید سائی
- علی بن سیف بن عمیرة عربی کوفی نخعی
- علی بن عبدالله بن مهران
- علی بن عثمان بن رزین
- علی بن علی بن رزین خزاعی
- علی بن فضیل واسطی
- علی بن مسیب عربی
- علی بن مهدی بن صدقة رقی ابوالحسن
- علی بن مهدی بن صدقه
- علی بن مهزیار اهوازی
- علی بن نعمان
- علی بن هلال
- علی بن یحیی بن حسن مولی علی بن الحسین
- علی بن یحیی
- علی بن یونس بن بهمن
- عمار بن یزید
- عمر بن زهیر جزری
- عمر بن فرات کاتب بغدادی
- عمران بن محمد بن عمران بن عبدالله اشعری
- عیسی بن عثمان
- عیسی بن عیسی کلابی
- فضالة بن ایوب عربی ازدی
- فضل بن سنان نیشابوری
- فضل بن سهل ذو الریاستین
- قاسم بن اسباط
- قاسم بن یحیی بن الحسن
- محسن بن احمد بجلی
- محمد بن آدم مداینی
- محمد بن ابی عمیر مولی الازد
- محمد بن ابی‌عباد
- محمد بن احمد بن قیس بن غیلان
- محمد بن اسحاق شعر
- محمد بن اسحق بن عمار صیرفی کوفی
- محمد بن اسلم جبلی طبری
- محمد بن اسلم طوسی
- محمد بن اسماعیل بن بزیع
- محمد بن اورمة قمی
- محمد بن اورمه قمی
- محمد بن بحر اخوه مغلس
- محمد بن جذاعة فارسی
- محمد بن جعفر خزاز
- محمد بن جعفر عتبی
- محمد بن جعفر مقنائی
- محمد بن جمهور عمی
- محمد بن حسن بن ابی خالد قمی اشعری
- محمد بن حمزة بن قاسم
- محمد بن خالد برقی
- محمد بن خالد بلخی
- محمد بن خصیب اهوازی
- محمد بن زید طبری
- محمد بن سالم قمی
- محمد بن سلیمان دیلمی بصری
- محمد بن سلیمان کاتب
- محمد بن سماعة کوفی
- محمد بن سنان
- محمد بن سهل بجلی ازدی
- محمد بن سهل بن یسع اشعری قمی
- محمد بن شعیب
- محمد بن صدقة بصری
- محمد بن عبدالحمید عطار
- محمد بن عبدالله اشعری
- محمد بن عبدالله بن عیسی اشعری قمی
- محمد بن عبدالله طاهری
- محمد بن عبدالله طهوری
- محمد بن عبدالله مداینی
- محمد بن عرفة
- محمد بن علی بن جعفر بن محمد
- محمد بن علی بن جعفر
- محمد بن علی قرشی
- محمد بن عمار بن اشعث نهدی
- محمد بن عمار بن اشعث
- محمد بن عمر بن یزید
- محمد بن عمرو کناسی
- محمد بن عیسی بن عبید بغدادی
- محمد بن فرج رخجی
- محمد بن فضل ازدی کوفی
- محمد بن فضل بن عمر
- محمد بن فضیل ازدی صیرفی
- محمد بن فضیل مدائنی
- محمد بن فیض بن مالک مداینی
- محمد بن قاسم بن فضیل
- محمد بن قاسم بوشنجی
- محمد بن قاسم نوشجانی
- محمد بن مالک بن ابرد نخعی
- محمد بن محمد ابوالمنذر بن محمد
- محمد بن منصور اشعثی
- محمد بن منصور اشعری
- محمد بن منصور بن نصر خزاعی
- محمد بن کلیب اشعری
- محمد بن یونس بن عبدالرحمان
- محمد مولی رضا
- مرزبان بن عمران اشعری قمی
- مروان بن یحیی
- مسافر ابا مسلم
- معاویة بن سعید کندی
- معاویة بن یحیی
- معمر بن خلاد
- معن بن خالد
- مفضل بن صالح
- مقاتل بن مقاتل
- موسی بن جنید قمی
- موسی بن رنجویة
- موسی بن قاسم بن معاویة بن وهب عربی بجلی کوفی
- موسی بن معمر
- موسی بن مهران
- موسی بن یقطین
- موفق بن هارون
- نصر بن مغلس
- هشام بن ابراهیم احمر
- ولید بن ابان ضبی رازی
- یاسر مولی یسع اشعری قمی
- یحیی بن ابراهیم بن ابی بلاد
- یحیی بن احمد بن قیس غیلان
- یحیی بن حبیب زیات
- یحیی بن سلیمان کاتب
- یحیی بن عباس وراق
- یحیی بن عمران همدانی
- یحیی بن عمرو
- یحیی بن مبارک
- یحیی بن یحیی تمیمی عامی
- یحیی بن یزید ابوخالد کوفی
- یزید بن عمر بن بنت عثمان
- یعقوب بن سعید کندی
- یعقوب بن عبدالله بن جندب
- یعقوب بن یزید کاتب
- یعقوب بن یقطین
- یونس بن عبدالرحمان
- یونس بن یعقوب