امام حسن مجتبی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام حسن مجتبی است. امام حسن مجتبی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام حسن مجتبی در قرآن - امام حسن مجتبی در نهج البلاغه - امام حسن مجتبی در کلام اسلامی - امام حسن مجتبی در تاریخ اسلامی - امام حسن مجتبی در معارف و سیره فاطمی - امام حسن مجتبی در معارف و سیره رضوی - امام حسن مجتبی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

امام ابومحمد، حسن بن علی (ع)، فرزند علی بن ابی‌طالب (ع) و فاطمه (س) دختر رسول خدا (ص)، ملقب به مجتبی، زکی، بر، تقی، طیب، سبط و سید است. آن حضرت در نیمه رمضان سال سوم هجری در مدینه متولد شد و هفت سال و چند ماه از عمر خود را با جد و نیز مادر خود بود و نزدیک به ۳۷ سال با پدر خویش زندگی کرد که ۲۵ سال آن با خلافت خلفای سه‌گانه هم‌زمان بود. دوره امامت ایشان پس از شهادت پدر خود حدود ده سال بود.

جایگاه و ویژگی‌ها

امام حسن (ع) دارای مقامات و کمالات معنوی فراوان است؛ از جمله ایشان در شمار اهل بیت پیامبر (ص) است و آیه تطهیر که دلالت بر عصمت و عظمت اصحاب کسا دارد، آن امام را دربر می‌گیرد. ایشان در مباهله پیامبر اکرم (ص) با مسیحیان نجران همراه حضرت بود. ایشان بسیار مورد توجه و علاقه پیامبر (ص) بود؛ چنان که پس از تولد ایشان، پیامبر (ص) در گوش ایشان اذان و اقامه گفت و نام «حسن» را برای وی انتخاب کرد. پیامبر (ص) از همان آغاز بر آن بود که جایگاه حسن (ع) را به مردم بنمایاند و در مواقع مهم ایشان را به همراه داشت، در حضور جمعیت به او ابراز علاقه می‌کرد، او را سید و آقا و سرور جوانان بهشت می‌خواند و دوستی و دشمنی وی و برادرش حسین (ع) را دوستی و دشمنی با خود می‌دانست.

امام حسن (ع) بسیار مورد توجه پدر خود علی (ع) بود؛ چنان که حسن (ع) را به یحیی بن زکریا و داشتن علم الهی در کودکی تشبیه کرد. علی (ع) پس از بازگشت از صفین وصیت‌نامه‌ای برای فرزند نوشت که در آن فرزند خود را به تقوا، دعا، مطالعه و پندگرفتن از تاریخ و شناخت زمانه خویش توجه داد. امام حسن (ع) نزد دیگر صحابه پیامبر (ص) نیز از جایگاهی شایسته و ممتاز برخوردار بود.

امام خمینی نیز که امام حسن (ع) را سبط اکبر پیامبر (ص) خوانده، یکی از معانی «حمله عرش» در قرآن را حاملان علم و دانش شمرده و احتمال داده است که مراد از عرش خدا، علم فعلی حق و مقام ولایت کبرا باشد و چهار نفر از پیامبران گذشته و چهار نفر از افراد کامل امت اسلامی شامل رسول خدا (ص)، امام علی (ع)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) حاملان آن باشند. همچنین ایشان با استناد به روایات برآن است که مراد از شب‌های دهگانه در آیه وَلَيَالٍ عَشْرٍ و سوگند خوردن قرآن به عظمت شب‌ها، امام حسن مجتبی (ع) تا امام حسن عسکری (ع) است و فرشتگان در شب قدر بر همه امامان (ع) از جمله امام حسن (ع) نازل می‌شوند. ایشان، امام حسن (ع) را از اصحاب پیامبر (ص) خوانده و تصریح کرده است آن حضرت مانند دیگر امامان (ع) دارای ولایت کلی (تکوینی) و تشریعی بود؛ چنان که از آن حضرت به خلیفه خدا، حجت بر خلق و از ائمه نیکوکار و نیک‌روش و نیکومنش یاد کرده است.

امام خمینی به استناد روایات یادآور شده است پیامبر (ص)، حسن (ع) و حسین (ع) را در همه حالات چه قیام کنند و چه بنشینند، ولی و امام و پیشوای بر امت خود شمرده است و بدون باور به امامت ائمه (ع) به معنای ولایت الهی آنان (از جمله امام حسن (ع))، نماز گرچه با همه ضوابط آن انجام گیرد، قابل پذیرش نیست. امام خمینی از خطاب امام علی (ع) به امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در وصیت خود پس از ضربت خوردن در نوزدهم ماه رمضان استفاده کرده است که آن دو بسیار مورد علاقه امیرالمؤمنین (ع) بوده‌اند. ایشان به استناد روایتی روز دوشنبه را متعلق به امام حسن (ع) و امام حسین (ع) دانسته و شایسته شمرده که برای در امان ماندن از شر شیطان در تعقیب نماز این روز، به آن دو بزرگوار توسل جسته شود.

امام حسن (ع) به جد خود پیامبر (ص) از نظر ظاهری شباهت بسیار داشت و خلق و خوی ایشان نیز شبیه پیامبر (ص) بود. ایشان از کودکی و نوجوانی اهل فضل و دانش بود. از کودکی در مجلس پیامبر (ص) حاضر می‌شد و گفته‌های جد خود را برای مادرش فاطمه (س) نقل می‌کرد. ایشان از جوانی پارسا و عبادت‌پیشه بود. امام خمینی از یک سو تربیت‌شدگان خانه کوچک فاطمه (س) را تجلی تمام قدرت حق تعالی شمرده و از سوی دیگر، با استناد به منابع روایی یادآور شده است رنگ امام حسن (ع) در وقت عبادت از خوف خدا زرد می‌شد.

امام مجتبی (ع) بیست بار پیاده حج به جای آورد و آراسته به مکارم اخلاق و بسیار حلیم و بردبار بود. نمونه‌هایی از بردباری ایشان در برخورد با مخالفان در روایات آمده است. آن حضرت بسیار شجاع، باشهامت، جواد و بخشنده بود و امام خمینی نیز با استناد به منابع روایی یادآور شده است حضرت بسیار انفاق می‌کرد، در زندگی سه مرتبه نیمی از دارایی حتی کفش و لباس خود را در راه خدا بخشید. ایشان در سروده‌های خود نیز خلق و خوی امام زمان (ع) را به خلق و خوی امام حسن (ع) شبیه دانسته است.

امام مجتبی (ع) از نوجوانی در ترویج دین، تفسیر قرآن و پاسخ به پرسش‌های دینی مردم، فعال بود. در منابع موجود نام نزدیک به ۱۴۰ تن از راویان حدیث از ایشان آمده است. امیرالمؤمنین (ع) و امام مجتبی (ع) از نخستین کسانی بودند که در دوره مخالفت خلفا با کتابت احادیث پیامبر اکرم (ص) علوم خود را مکتوب کردند و بدین وسیله بخشی از مواریث اسلامی را از خطر نابودی نجات دادند. در وقت اعتراض مردم علیه خلیفه سوم، عثمان و محاصره خانه وی، امام حسن (ع) به فرمان علی (ع) شکایت‌های مردم را به خلیفه منتقل می‌کرد؛ چنان که با بالا گرفتن اختلاف میان عثمان و محاصره‌کنندگان خانه وی، امام حسن (ع) برای بدتر نشدن شرایط و جلوگیری از کشته شدن عثمان، در خانه وی حضور یافت و به هنگام منع طلحه از رساندن آب به عثمان، امیرالمؤمنین (ع) به وسیله امام حسن (ع) برای عثمان آب فرستاد و به گزارشی امام حسن (ع) در این جریان زخمی شد.

با به خلافت رسیدن امیرالمؤمنین (ع) در سال ۳۵ق بر دامنه فعالیت‌های امام حسن (ع) افزوده شد. پاسخ به پرسش‌های دینی مردم به سفارش پدر، اقامه نماز جمعه به جای ایشان، سخنرانی به دستور ایشان برای مردم و قضاوت کردن در میان مردم از جمله فعالیت‌های امام حسن (ع) بود. ایشان در نبردهای جمل، صفین و نهروان در کنار امیرالمؤمنین (ع) بود.

دوران امامت

همچنین ببینید: امامت امام حسن

امام حسن (ع) پس از شهادت علی (ع) در سال چهلم هجری به امامت رسید. امیرالمؤمنین (ع) بر اساس وصیت پیامبر (ص) آن حضرت را جانشین خود کرد و در بازگشت از صفین در اقامتگاه «حاضرین» بر شایستگی فرزند خود تأکید کرد و ایشان را پاره‌ای از خود بلکه همه وجود خود و آسیب به او را آسیب به خود شمرد. بزرگان شیعه نیز پس از شهادت امام علی (ع) بر شایستگی امام حسن (ع) تأکید کردند و ایشان را فرزند پیامبر (ص) و وصی امام علی (ع) دانستند و مردم را به بیعت با ایشان فرا خواندند. امام حسن (ع) نیز پیش از بیعت عمومی مردم به تبیین جایگاه و مقام اهل بیت (ع) و معرفی خود پرداخته و مردم را به اطاعت از خود دعوت کرد. پس از آن مردم با ایشان بیعت کردند. البته انگیزه افراد از بیعت متفاوت بود و شمار کسانی که بر اساس اندیشه شیعی با آن حضرت بیعت کردند، اندک بودند. پس از بیعت چند نامه میان امام حسن (ع) و معاویه مبادله شد. حضرت (ع) در یکی از نامه‌ها بر حقانیت خلافت خاندان پیامبر (ص) و نامشروع بودن حکومت معاویه تأکید کرد و او را به بیعت با خود فرا خواند؛ ولی او نپذیرفت و اعلان جنگ کرد.

امام خمینی با اشاره به امیرالمؤمنین (ع)، حسن بن علی (ع) و حسین بن علی (ع) و یاران آنان و دیگر ائمه تصریح کرده است آنان همه عمرشان را برای حفظ اسلام صرف کردند. ایشان پس از اشاره به اهمیت حکومت و واگذاری آن از سوی خداوند به پیامبر (ص) و امام علی (ع) و دیگر امامان معصوم (ع) یادآور شده است نگذاشتند ائمه (ع) به حکومت برسند، و تنها امام علی (ع) و امام حسین (ع) مدت کمی به حکومت رسیدند. ایشان در جای دیگر پس از اشاره به مقابله همه امامان معصوم (ع) با حاکمان ستمگر در همه شرایط و به اندازه توان، به قیام امام حسن (ع) علیه معاویه پرداخته و سپس به علل صلح و شرایط و آثار مثبت آن اشاره کرده است.

صلح تحمیلی با معاویه

مقالهٔ اصلی: صلح امام حسن

امیرالمؤمنین (ع) پس از جنگ صفین و جریان حکمیت، پس از آنکه معاویة بن ابی سفیان گروه‌هایی را برای تجاوز به عراق و یمن اعزام کرد، سپاهی را برای جنگ با معاویه آماده کرده بود، اما ایشان پیش از حرکت به شهادت رسید. پس از بیعت مردم با امام حسن (ع)، آن حضرت وقتی باخبر شد معاویه به سوی عراق در حرکت است، سپاهی که پدر ایشان سازماندهی کرده بود را بسیج کرد و برای مقابله با معاویه آماده جنگ شد. منطقه «مسکن» عراق آوردگاه دو سپاه بود. معاویه پیش از آغاز جنگ پیشنهاد صلح را مطرح و هم‌زمان اقدام به فریب دادن سپاه امام حسن (ع) کرد. مغیرة بن شعبه و عبدالله بن عامر از سوی معاویه برای گفتگو به اردوگاه امام حسن (ع) آمدند. پس از خروج آنان از میان سپاه، عوامل معاویه در میان مردم شایع کردند که حسن بن علی (ع) گرایش به صلح دارد. به نقل برخی از منابع، معاویه صفحه‌ای سفید و مهرشده برای حضرت فرستاد تا هر شرطی که می‌خواهد در آن بنویسد. با وجود وفاداری بزرگانی چون قیس بن سعد و حجر بن عدی، عده‌ای از فرماندهان عافیت مطلب به امام حسن (ع) خیانت کردند، از جمله عبید الله بن عباس که پس از دیدار با عبدالرحمن بن سمره، نماینده معاویه شبانه خود را با تعدادی دیگر از افراد، تسلیم سپاه معاویه کرد و اقدام وی زمینه از هم پاشیدن دیگر نیروها را فراهم کرد.

امام حسن (ع) که شرایط را برای جنگ نامساعد دید، با مردم سخن گفت و با اشاره به تغییر روحیه آنان ابراز کرد آنان در وقت رفتن به جنگ صفین، دینشان مقدم بر دنیاشان بود؛ ولی امروز دنیای آنان مقدم بر دینشان است و پیشنهاد کرد در صورت آماده بودن آنان برای نبرد پیشنهاد معاویه را رد می‌کند و خواهد جنگید و در صورت مخالفت با جنگ، صلح را خواهد پذیرفت که مردم با شعار الْبَقِيَّةَ الْبَقِيَّةَ درخواست پذیرش صلح کردند. در این جریان گروهی از خوارج همراه با سپاه حضرت به خیمه ایشان هجوم بردند و آن را غارت کردند و یکی از خوارج، امام حسن (ع) را با خنجر زخمی کرد. در مجموع بی‌رغبتی و سستی مردم در جنگ با سپاه شام، حفظ نخبگان شیعی و حضور خوارج در سپاه امام حسن (ع) و استفاده معاویه از زر، زور و تزویر، ضعف بینش عمومی سپاهیان امام حسن (ع) و آمیخته شدن ایمان به انگیزه‌های مادی از علت‌های پذیرش صلح تحمیلی بود.

امام خمینی نیز حیله‌گری و خیانت برخی از همراهان امام حسن (ع) را از علت‌های صلح تحمیلی دانسته است، تا جایی که برخی از سپاهیان در برابر آن حضرت ایستادند و برخی حتی به آزار و اذیت ایشان روی آوردند و به غارت خیمه امام (ع) پرداختند و با دشمن ارتباط برقرار و توطئه‌های زیادی را علیه ایشان طراحی و برنامه‌ریزی کردند. ایشان ادامه تفکر خوارج و مقدسان نهروان را که برای علی (ع) آن همه مشکل درست کردند، از موجبات صلح تحمیلی امام حسن (ع) خوانده و افزوده است که در صورت آگاهی و استقامت یاران، امام حسن (ع) گرفتار آن مصائب نمی‌شد و قضایای کربلا پیش نمی‌آمد.

امام حسن (ع) برای مصالح اسلام و مسلمانان شرایطی را در پیمان صلح گنجانید؛ از جمله شرایط آن بود که معاویه بر اساس کتاب خدا، سنت پیامبر (ص) و روش خلفای اولیه رفتار کند و کسی را برای جانشینی خود معین نکند و شیعیان و اصحاب علی (ع) بر جان و مال خود و خانواده خود ایمن باشند و معاویه علیه آن حضرت و برادرش حسین (ع) و دیگر اهل بیت (ع) هیچ دسیسه‌ای به کار نبرد و به آنان آزاری نرساند و همچنین معاویه خود را «امیرالمؤمنین» نخواند؛ ولی معاویه به هیچ یک از پیمان‌های خود وفادار نماند و چنان که امام خمینی با توجه به منابع تاریخی یادآور شده است، معاویه پس از قرارداد صلح در کوفه بر منبر رفت و همه پیمان‌هایی را که در صلح با امام حسن (ع) متعهد شده بود، زیر پا گذاشت. در عین حال ایشان یادآور شده است این صلح، با همه تلخی‌های آن ثمربخش و مثبت بود و امام حسن (ع) با رفتار حساب شده و پذیرش صلح، معاویه را رسوا ساخت و به همان میزان که قیام و شهادت امام حسین (ع) در رسوا ساختن بنی امیه و یزید مؤثر بود، صلح امام حسن (ع) نیز در رسوایی معاویه نقش داشت.

الگوی جنگ و صلح

امام خمینی تأکید کرده است که علمای بزرگ وظیفه دارند در مبارزه با فساد و ستم، راه ائمه (ع) از جمله امام حسن (ع) را دنبال کنند. ایشان در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (۱۳۵۹ - ۱۳۶۷) با بیان دشواری‌های برخاسته از جنگ، به مردم سفارش کرد از زندگی امیرالمؤمنین (ع) و امام مجتبی (ع) عبرت بگیرند و در راه خدا مقاومت کنند. اگر برخی مدعیان اسلام در زمان امام علی (ع) از آن حضرت جانبداری می‌کردند، چه بسا آن صلح تحمیلی در زمان امام حسن (ع) و کشتن و اسارت خاندان پیامبر (ص) در زمان امام حسین (ع) پیش نمی‌آمد. ایشان با اشاره به شهادت محمدعلی رجایی رئیس جمهور و محمدرضا باهنر نخست وزیر به دست سازمان مجاهدین خلق در هشتم شهریوره ۱۳۶ اعلام کرد که شهدای صدر اسلام مانند علی بن ابی طالب (ع) و حسن بن علی (ع) و دیگر ائمه (ع) برتر از شهدای زمان کنونی بودند و آنان عمر خود را برای حفاظت از اسلام به کار بردند و همه چنین وظیفه‌ای دارند. ایشان مقاومت‌ها و خدمت‌های امام حسن (ع) به اسلام را الگوی مردم ایران شمرده و یادآور شده است آن حضرت با خدمت بزرگ خود دولت ستمگر اموی را رسوا ساخت و اسلام را زنده کرد.

امام خمینی از سوی دیگر، برای دلداری به آن عده از فرماندهان دفاع مقدس که از نرسیدن به همه اهداف خود در جنگ تحمیلی از جمله در عملیات بدر در اسفند ۱۳۶۳، در هورالهویزه ناراحت بودند، به آنان توصیه کرد صبر پیشه کنند و با اشاره به سیره ائمه (ع) از جمله امام حسن (ع) و امام حسین (ع) یادآور شد ائمه معصوم (ع) نیز گاه در رسیدن به مقاصد خود موفق نبودند؛ اما کار برای خدا شکست ندارد. از سوی دیگر، در اوج دفاع مردم ایران علیه متجاوزان بعثی، برخی به امام خمینی سفارش می‌کردند با رژیم متجاوز عراق صلح کند؛ ولی ایشان این سازش را به مصلحت نمی‌دید و پیشنهاد صلح با صدام حسین را مانند صلح امام حسن (ع)، صلحی تحمیلی از جانب مقدسان می‌دانست و معتقد بود چنانکه معاویه برسر پیمان خود با امام حسن (ع) نماند، صدام حسین نیز بر عهد خود وفادار نخواهد ماند و پاره کردن قرارداد صلح ایران با عراق معروف به «قرارداد الجزایر» به وسیله او را شاهد آن شمرد. با این حال، ایشان در سال ۱۳۶۷ با پدید آمدن شرایط ناگوار در جنگ تحمیلی، قطعنامه ۵۹۸ و آتش بس را پذیرفت و تلخی این اقدام در کام خود را همانند تلخی نوشیدن جام زهر شمرد. ایشان پس از پذیرش قطعنامه با اشاره به صلح پیامبر (ص) با مشرکان قریش در حدیبیه خاطرنشان کرد پیامبر (ص) و ائمه معصوم (ع) نیز مأمور به انجام تکلیف بودند، نه به نتیجه، و پذیرش صلح نیز به معنای عقب‌نشینی از مواضع اصولی نیست.

امام حسن (ع) پس از صلح با وجود درخواست عده‌ای از شیعیان برای اقامت در کوفه به مدینه بازگشت و سفرهایی نیز به مکه و شام داشت. جایگاه اجتماعی و مرجعیت علمی ایشان سبب شده بود که صبح و عصر در مسجد پیامبر (ص) می‌نشست و با مردم گفتگو می‌کرد و به پرسش‌های آنان پاسخ می‌داد.

امام حسن (ع) که برادر خود امام حسین (ع) را به عنوان امام پس از خود معرفی کرده بود، بنا به مشهور، در ۲۸ صفر سال ۵۰ قیا در صفر ۴۹ ق با توطئه و تحریک معاویه به دست همسر خود به شهادت رسیدو مردم مدینه بر شهادت وی گریستند. امام حسن (ع) سفارش کرده بود وی را نزد جدش پیامبر اکرم (ص) به خاک بسپارند که بنی‌امیه به رهبری مروان بن حکم و به گزارشی به دستور عایشه، ام المؤمنین از آن جلوگیری کردند و به گزارش دیگر به رغم اجازه عایشه، مروان و دیگر بنی‌امیه با پوشیدن سلاح از آن جلوگیری کردند؛ از این‌رو ایشان در قبرستان بقیع، در کنار مادربزرگ خود فاطمه بنت اسد در مقبره بنی‌هاشم به خاک سپرده شد.

برخی، فرزندان امام حسن (ع) را پانزده تن و برخی شانزده تن ذکر کرده‌اند. عبدالعظیم حسنی (ع) مدفون در شهر ری از نوادگان ایشان است و امام خمینی به زیارت این امامزاده عظیم الشأن رفته است. بخشی از آثار معنوی به جای مانده از امام حسن (ع) در حوزه عقاید و کلام، اخلاق و ارزش‌ها و احکام دینی و سنت و سیره پیامبر (ص) و امام علی (ع) در مسند الإمام المجتبی (ع)، تألیف عزیزالله عطاردی، موسوعة کلمات الامام الحسن (ع)، پژوهشکده باقرالعلوم و صلح امام حسن (ع) راضی آل یاسین و حیاة الامام الحسن بن علی، باقر شریف قرشی ثبت شده است. قبر آن حضرت در قرن‌های بعد دارای بارگاه و خادم و وسایل پذیرایی از زوار گردید؛ اما در سال ۱۳۴۴ق/۱۳۰۵ ش، به دست وهابیان حاکم بر عربستان ویران شد. امام خمینی نفهمی و کج‌روی را از انگیزه‌های این جنایت شمرده است.

منابع

1. رضوی، سید عباس، مقاله «حسن بن علی»، دانشنامه امام خمینی ج۴