حجة الوداع در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حجة الوداع است. حجة الوداع از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حجة الوداع در قرآن - حجة الوداع در تاریخ اسلامی - حجة الوداع در فقه سیاسی - حجة الوداع در معارف و سیره نبوی - حجة الوداع در معارف و سیره فاطمی - حجة الوداع در معارف و سيره علوی - حجة الوداع از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

پیامبر در اوایل ذیقعده سال ۱۰ هجری همه مسلمانان را به برپایی حج فرا خواند. به روایت امام صادق(ع) پیامبر در ۱۰ سال اقامتش در مدینه هیچ حجی نگزارد تا اینکه خدا این آیه را بر او فرو فرستاد: ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾؛ و در میان مردم برای ادای حج بانگ برآور، تا زائران پیاده و [سوار] بر هر شتر لاغری ـ که از هر راه دوری می‌آیند ـ به سوی تو روی آورند»؛ آن‌گاه رسول خدا(ص) همه مسلمانان را به شرکت در این حج فراخواند و از آنجا که آن حضرت این حج را حج پایانی و واپسین دیدار خود با مردم دانست و اندکی پس از موسم حج رحلت فرمود، این حج به حجه‌الوداع مشهور گردید، چنان‌که برخی آن را «حجه‌الاسلام»، «حجه‌البلاغ» و «حجة التمام والکمال» خوانده‌اند.

پس از فراخوان عمومی و آمادگی مسلمانان برای انجام دادن حج، سرانجام، پیامبر(ص) با خیل مسلمانانی که از مدینه و گرداگرد آن به ایشان پیوسته بودند، در واپسین روزهای ماه ذیقعده از مدینه بیرون رفتند. سیوطی، آیه‌های فرود آمده در این سفر را «آیات تابستانی» شمرده است. به روایت امام صادق(ع) زمان حرکت پیامبر(ص) از مدینه ۴ شب مانده به پایان ذیقعده و به گزارش واقدی، ابن هشام و بسیاری دیگر از سیره‌نگاران، ۵ شب مانده از ذیقعده بوده؛ اما ابن حزم اندلسی روز پنجشنبه، ۶ شب مانده به پایان ذیقعده را یاد کرده است.

ایشان پیش از آغاز سفر، بدن و لباس خود را در کمال پاکیزگی بیاراست و با شصت و اندی قربانی، در حالی‌که همه زنان خود را همراه داشت، از مدینه خارج شد. هنگام ظهر به منطقه ذوالحلیفه رسید و در آنجا غسل کرد و نمازظهر خواند و حج را نیت کرد و محرم شد و لبیک گویان راهی مکه شد. لباس احرام حضرت از جنس صحار، نوعی لباس یمنی بود که آن را در مکه و در میقات تنعیم به تن کرد. اگرچه در زمان حرکت پیامبر(ص) از مدینه اختلاف است، برپایه همه گزارش‌های موجود، حضرت در چهارم ذیحجه به مکه رسید. براثر اختلاف یاد شده در زمان حرکت ایشان از مدینه، مدت سفر حضرت از مدینه تا مکه ۸ ۱۱ روز بوده است. براساس گزارش امام صادق(ع) حضرت رسول(ص) ۸ روز و ۷ شب و به نقل واقدی، ۹ روز و ۸ شب و به نظر ابن حزم، ۱۰ روز و ۹ شب در راه بود. حضرت محمد در طول سفر خود از مدینه تا مکه، تنها برای خواندن نماز و استراحت در ایستگاه‌های میانه راه می‌ایستاد. ایشان نمازظهر و عصر نیز مغرب و عشا را بی‌فاصله می‌خواندند، تا زودتر به مکه برسد و اعمال حج را بهنگام انجام دهد. واقدی توقف‌گاه‌های رسول خدا(ص) پس از ذوالحلیفه را این‌گونه شمرده است: ملل؛ شرف‌السیّاله؛ عرق الظّبیه؛ روحاء؛ منصرف؛ اِثایه؛ عرج؛ سقیا؛ ابواء؛ تلعتات الیمن؛ ثنیّة اراک؛ جحفه؛ قدید؛ مشلل؛ لَفَت؛ عسفان؛ غمیم؛ مرّالظّهران. حضرت وقتی به مکه رسید، از قسمت بالای مکه و از باب بنی‌شیبه به مسجدالحرام درآمد و هنگامی که کعبه را دید، دستش را به دعا بالا برد و شرافت، عظمت و کرامت کعبه را از خدا خواست. در مسجدالحرام پس از استلام حجرالاسود، ۷بار خانه را طواف کرد؛ آن‌گاه پشت مقام ابراهیم نماز طواف خواند و دوباره حجرالاسود را استلام کرد. به گزارش واقدی، رسول خدا(ص) افزون بر رکن اسود، رکن یمانی را هم استلام کرد. پس از این، از باب بنی مخزوم برای انجام دادن سعی از مسجدالحرام بیرون آمد و سعی را از کوه صفا آغاز و پس از ۷ بار پیمودن فاصله میان دو کوه، آن را بر فراز کوه مروه پایان داد. پیامبر(ص) طواف و سعی خود را سواره انجام دادند.

تأسیس حج تمتع و متعة الحج

بخشی از مناسک حج که پیش از این انجام می‌گرفت در سال دهم و در مناسک حجه‌الوداع امضا شد؛ ولی بخش‌هایی نیز بدان افزوده شدند. معمولاً پس از سعی صفا و مروه، حاجیان همچنان محرم می‌ماندند، تا در روز نهم مناسک خود را در عرفات پی گیرند و پس از مناسک منا حج خود را به پایان می‌بردند؛ لیکن پیامبر(ص) پس از سعی صفا و مروه فرمان داد تا هرکه با قربانی عازم حج نشده، در این مرحله از احرام خارج شده و عمره تمتع نیت کند و سپس در روز هشتم مجددا محرم گشته و مناسک را به عنوان حج تمتع ادامه دهد. بدین ترتیب، کسانی که با خود قربانی نیاورده بودند از احرام خارج شدند و محرّمات احرام، بر آنها حلال شد، از این‌رو مقطعی را که حاجیان در مکه محرم نیستند، متعه حج و این نوع حج را حج تمتع نامیدند که در سال ۱۰ هجری تأسیس و تشریع شد. فرمان پیامبر(ص) به عمره تمتع و خروج از احرام، موجب شگفتی و اعتراض عده‌ای شد و حضرت در پاسخ بر درستی فرمان خود تأکید ورزید و این حکم را همیشگی دانست. عمر که از مخالفان این فرمان بود در دوره خلافت خود حکم(ص) پیامبر را لغو و ممنوع کیرد و سنت وی در این زمینه همچنان در احکام اهل سنت پابرجاست.

پیوستن امام علی به پیامبر در حجه الوداع

در ۴ یا ۵ ذیحجه و پس از تشریع حج تمتع، علی(ع) به مکه رسید. او که پیش از عزیمت پیامبر(ص) به حجه‌الوداع با دستور حضرت به یمن رفته بود، تا آنان را به اسلام فرا خواند و خمس و خراجشان را بستاند، پس از اجرای این مأموریت، مالیات‌های اهالی یمن و جزیه‌های مسیحیان نجران را همراه سی و اندی قربانی با خود به مکه آورد تا برای انجام دادن مناسک به پیامبر(ص) بپیوندد. این در حالی است که از گزارش ابوالفتوح رازی ذیل تفسیر آیه ۱۹۶ بقره برمی‌آید که حضرت علی(ع) پیش از تشریع حج تمتع به مکه رسیده بود. براساس این گزارش، رسول خدا(ص) و علی در احرام بودند که این آیه فرود آمد: ﴿وَأَتِمُّوا۟ ٱلْحَجَّ وَٱلْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا ٱسْتَيْسَرَ مِنَ ٱلْهَدْىِ وَلَا تَحْلِقُوا۟ رُءُوسَكُمْ حَتَّىٰ يَبْلُغَ ٱلْهَدْىُ مَحِلَّهُۥ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ بِهِۦٓ أَذًۭى مِّن رَّأْسِهِۦ فَفِدْيَةٌۭ مِّن صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍۢ فَإِذَآ أَمِنتُمْ فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلْعُمْرَةِ إِلَى ٱلْحَجِّ فَمَا ٱسْتَيْسَرَ مِنَ ٱلْهَدْىِ فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَـٰثَةِ أَيَّامٍۢ فِى ٱلْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌۭ كَامِلَةٌۭ ذَٰلِكَ لِمَن لَّمْ يَكُنْ أَهْلُهُۥ حَاضِرِى ٱلْمَسْجِدِ ٱلْحَرَامِ وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلْعِقَابِ﴾. در این آیه از مؤمنان خواسته شد برای اللّه‌حج و عمره را به پایان ببرند (نه برای دیگر خدایان) و اگر دیگران مانع اجرای حج مؤمنان شدند، همانجایی که رسیده‌اند قربانی را انجام داده و از احرام حج درآیند. پس از آن، پیامبر(ص) از آن دسته از یارانش که بی‌قربانی به حج آمده بودند دستور داد از احرام خارج شوند؛ برخی مفسران معتقدند آیه در سال ۶ هجری و در شرایطی که مسلمانان برای انجام دادن حج و عمره با مخالفت مشرکان روبه‌رو بودند، نازل شده است.

مناسک پیامبر(ص) در حج تمتع

رسول خدا(ص) در انتظار ایام حج، بی‌آنکه در خانه‌های مکه ساکن شود، تا ۸ ذیحجه در ابطح در حاشیه مکه و در مسیر منا خیمه زد و آنجا ماند و پس از انجام دادن اعمال حج دوباره به همین مکان بازگشت و تا هنگام عزیمت به مدینه در آنجا ماند و به هیچ خانه‌ای فرود نیامد و به زیر هیچ سایه‌ای نرفت. با فرا رسیدن ۸ ذیحجه، ایشان و مسلمانان برای اعمالحج از مکه به سوی منا حرکت کردند. عده‌ای که از احرام خارج شده بودند، دوباره به نیتحج، احرام بسته و نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را در منا خوانده و شب را همانجا ماندند و در روز نهم پس از اقامه نماز صبحو طلوع آفتاب به عرفات رفتند. رسول خدا(ص) پیش از نمازظهر و عصر در عرفات خطبه‌ای خوانده و پس از اقامه نماز تا غروب در آنجا به دعا پرداخت و سپس شب دهم را تا طلوع فجر در مزدلفه ماندند و همزمان با طلوع خورشید به منا رفتند. ایشان اجازه داد زنان و ناتوانانشب در مزدلفه نمانند و به منا روند. این در حالی بود که پیش از این بخشی از حاجیان که به آنها حمس می‌گفتند پیش از غروب آفتاب عرفه را ترک می‌کردند و بی‌توقف در مزدلفه به منا می‌رفتند. مناسک پیامبر(ص) در روز دهم (عید قربان) در منا با رمی جمره عقبه آغازید و خطبه‌ای را نیز در این روز خواند، آن‌گاه در قربانگاه ۱۰۰ قربانی را با کمک علی(ع) ذبح کردند و اندکی را مصرف و مانده را صدقه و هدیه دادند. پیامبر(ص) افزون بر این، به نیابت زنان خود نیز گاوی را قربانی کرد. آن حضرت پس از عملقربانی، با تراشیدن سر از احرام خارج شد. به گزارش طبری در عید قربان، نزد جمرات ایستاد و فرمود: هذا یوم‌الحج الأکبر. در همین روز، آن حضرت محدوده وقوف در عرفه و مشعر و حد قربانگاه را تعیین کرد؛ سپس به طواف کعبه رفته و پس از نماز طواف، سعی صفا و مروه و سرانجام، طواف نساو نماز آن را به جا آورد و از آب زمزم نوشید. به نقلی در همین روز دهم به منا بازگشت و نمازظهر و عصر را در آنجا خواند؛ ولی به گزارش دیگری نمازظهر و عصر را در مکه خواند و آن‌گاه به منا رفت و تا روز سیزدهم در منا ماند (ایام منا یا ایام تشریق) و در هریک از روزهای ۱۱ - ۱۳ ذیحجه به رمی جمرات سه‌گانه (اولاء، وسطا و عقبا) پرداخت. واقدی به نقل از عکرمه و ابن‌عباس گزارش مفصلی از خطبه حضرت در روز ۱۱ ذیحجه به دست داده است. رسول خدا(ص) بعدازظهر روز سیزدهم از منا به مکه و اقامتگاه خود در ابطح رفت و شب در آنجا ماند و در همین شب دستور داد پیش از ترک مکه طواف کنند و خود نیز هنگام سحر و پیش از نماز صبح طواف به جا آورد و صبحروز ۱۴ ذیحجه راه مدینه را در پیش گرفت. ۱۸ ذیحجه در غدیرخم ایستاد و به فرمان خدا خطبه‌ای مهم خواند و در آن به مردم درباره قرآن و عترت فراوان سفارش کرد و از جانشینی حضرت علی(ع) پس از خود خبر داد.

خطبه‌های پیامبر(ص) در حجه الوداع

رسول خدا(ص) در سفر حجه‌الوداع خطبه‌ها و سخنان کوتاه و بلند بسیاری را در زمان‌ها و مکان‌های مختلف خواند و در این سخنان، افزون بر آموختن مناسک و مسائل حج، موضوع‌های گوناگون فقهی، اخلاقی، اعتقادی، اجتماعی، سیاسی و نظیر اینها را نیز یادآور شد. این خطبه‌ها، بیشتر در مکه، منا، عرفات، مسجد خیف و غدیر خم ایراد شدند. گستردگی و فزونی جمعیت حاضر در برخی سخنرانی‌های پیامبر سبب شد آن حضرت به ربیعة بن امیة بن خلف دستور دهد تا با آهنگ بلند سخنان ایشان را برای مردم باز گوید. برخی سفارش‌های رسول خدا(ص) در این خطبه‌ها این امور بودند: حفظ حرمت جان؛ مال و آبروی مردم همانند حفظ حرمت زمان و مکان حج؛ اخلاص عمل؛ خیرخواهی؛ لزوم حفظ جماعت مسلمانان؛ دور ریختن سنت‌های جاهلی؛ برچیدن معاملات ربایی؛ توجه به جایگاه زنان؛ رعایت حقوق متقابل زن و مرد؛ تمسک به قرآن و عترت برای رهایی از کفر و گمراهی؛ مسئول بودن همه در برابر خدا؛ امانتداری؛ تعیین ماه‌های حرام (ذیقعده؛ ذیحجه؛ محرّم و رجب)؛ برادری میان مسلمانان؛ جهاد تا اقامه یکتاپرستی؛ دوری از کفر و ارتداد و ستیز با یکدیگر؛ رعایت تقوا؛ کم نگذاشتن در داد و ستد؛ پرهیز از فساد؛ سفارش به مساوات؛ ملاک برتری بودن تقوا؛ پرهیز از فخرفروشی نژادی؛ تکیه برعمل؛ رعایت زیردستان؛ دوری از غش؛ غیبت و خیانت؛ گریز از حق‌کشی. اعلام ولایت حضرت علی(ع) و لزوم پیروی از ایشان مهم‌ترین فراز سخنان پیامبر بود. علی بن ابراهیم قمی در تفسیر آیه ۱۸ سوره محمد: ﴿فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا ٱلسَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةًۭ فَقَدْ جَآءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّىٰ لَهُمْ إِذَا جَآءَتْهُمْ ذِكْرَىٰهُمْ﴾. به نقل از عبداللّه بن عباس می‌نویسد که پیامبر(ص) در سفر حجه‌الوداع ـ در حالی که حلقه در کعبه را به دست گرفته بود ـ رو به سلمان فارسی و دیگر حاضران، در سخنانی طولانی، شرایط و نشانه‌های قیامت (آخرالزمان) را به تفصیل برشمرد.

آیات نازل شده بر پیامبر(ص) در حجه الوداع

۱. آیه ۱۷۶ سوره نساء معروف به «آیه صیف» است: ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ ٱللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِى ٱلْكَلَـٰلَةِ إِنِ ٱمْرُؤٌا۟ هَلَكَ لَيْسَ لَهُۥ وَلَدٌۭ وَلَهُۥٓ أُخْتٌۭ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَآ إِن لَّمْ يَكُن لَّهَا وَلَدٌۭ فَإِن كَانَتَا ٱثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا ٱلثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِن كَانُوٓا۟ إِخْوَةًۭ رِّجَالًۭا وَنِسَآءًۭ فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ ٱلْأُنثَيَيْنِ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمْ أَن تَضِلُّوا۟ وَٱللَّهُ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌۢ﴾: خدا در این آیه حکم ارث خواهران و برادران «پدر و مادری» یا «پدری تنها» را ـ در صورت عدم وجود فرزند و پدر و مادر ـ شرح داده است. طبرسی این آیه را از آیات پایانی‌ای شمرده است که در سفر حجه‌الوداع بر پیامبر نازل شد. سیوطی نیز در دو جا از این آیه یاد کرده است: نخست آن را از آیه‌هایی شمرده که در سفر بر پیامبر نازل شده (آیه‌های سفری)؛ آن‌گاه در جایی دیگر به روشنی از نزول این آیه در حجة الوداع خبر داده است.

۲. بقره ۲۸۱: ﴿وَٱتَّقُوا۟ يَوْمًۭا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى ٱللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفْسٍۢ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾: اگرچه طبرسی در آغاز تفسیر سوره بقره معتقد است تنها این آیه از سوره بقره در حجه‌الوداع نازل شده، گزارشی که در تفسیر این آیه آورده است با نظر وی تعارض دارد: برپایه این گزارش، رسول خدا(ص) پس از نزول این آیه ۲۱ روز و به نقلی ۹ یا ۷ روز بیشتر زنده نماند. اگر تاریخ رحلت حضرت را ۲۸ صفر بدانیم، زمان نزول این آیه، طبق این گزارش، ۷، ۱۹ یا ۲۱ بوده است که با ایام حجه‌الوداع (حدود ۲۵ ذیقعده تا پس از ۱۸ ذیحجه) تضاد دارد، بنابراین آیه ۲۸۱ بقره را از آخرین آیاتی باید شمرد که در واپسین روزهای زندگانی رسول خدا(ص) برایشان فرود آمدند؛ نه آیه‌هایی که در حجه‌الوداع نازل شدند.

۳. ﴿إِذَا جَآءَ نَصْرُ ٱللَّهِ وَٱلْفَتْحُ * وَرَأَيْتَ ٱلنَّاسَ يَدْخُلُونَ فِى دِينِ ٱللَّهِ أَفْوَاجًۭا * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَٱسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُۥ كَانَ تَوَّابًۢا﴾: در روز پایانی ایام تشریق (۱۳ ذیحجه سال ۱۰) سوره نصر نازل شد. پس از فرود این سوره در منا، پیامبر(ص) از مرگ خود خبر داد و سپس مردم را به نماز جماعت در مسجد خَیف فرا خواند و در مسجد خطبه‌ای خواند و به آنان درباره قرآن و عترت سفارش کرد. پس از تأکید فراوان رسول خدا(ص) به میراث ثقلین و جداناپذیری آن دو از یکدیگر تا روز قیامت، گروهی از صحابه گرد هم آمدند و از سر مخالفت با خود گفتند: محمد(ص) می‌خواهد رهبری را در میان خاندان خود قرار دهد. ۴ نفر از این گروه به مکه بازگشته و در کعبه هم‌پیمان شدند که پس از مرگ یا قتلمحمد(ص) هرگز نخواهند گذاشت امامت در خاندان او قرار گیرد.

۴. حسکانی در شواهد التنزیل به نقل از ابن عباس و جابر می‌نویسد که پیامبر در سخنانی در سفر حجه‌الوداع و در منا، امت خود را از فتنه‌ای که پس از او برپا خواهد شد برحذر داشت. ایشان خطاب به مسلمانان سفارش کرد تا به کفر بازنگردند و از زد و خورد با یکدیگر بپرهیزند. و خبر داد اگر چنین کنید، من یا علی(ع) را در صف مقابل خود خواهید دید که با شما خواهیم جنگید. پس از سخنان رسول خدا(ص) آیات ۹۳ - ۹۵ سوره مؤمنون فرود آمد: ﴿قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِيَنِّي مَا يُوعَدُونَ * رَبِّ فَلَا تَجْعَلْنِي فِي الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ * وَإِنَّا عَلَى أَنْ نُرِيَكَ مَا نَعِدُهُمْ لَقَادِرُونَ﴾. در این آیات خدا بیان کرده که می‌تواند آنچه را به دیگران وعده داده است به پیامبرش نشان دهد که کنایه از فتنه مورد اشاره آن حضرت است.

۵. درباره مخالفت برخی با سخنان غیر صریح پیامبر(ص) درباره جانشینی امام علی(ع)، خدا با نزول آیات ۷۹ - ۸۰ سوره زخرف، آن حضرت را از دسیسه یاد شده آگاه کرد: ﴿أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ * أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾.. در این آیات خدا از تصمیم محکم آنها برای توطئه یاد کرده و خود را به اقداماتشان دانا دانسته است. رسول خدا(ص) با آگاهی از این مخالفت‌ها هنگام بازگشت از مکه در منزل غدیر خم فرود آمد و در میان انبوه مسلمانان با تأکید بیشتر و صریح از ولایت و جانشینی حضرت خبر داد. صحابیانی که با ولایت امام علی(ع) مخالف بودند و پس از پیامبر(ص) هم مرتد شدند، این بار هسته‌ای ۱۴ نفری تشکیل داده و تصمیم گرفتند رسول خدا(ص) را بکشند؛ اما جبرئیل حضرت را از این توطئه آگاه کرد.

۶. با شناسایی این افراد به دست پیامبر(ص) و آشکار شدن دسیسه آنان، این گروه نزد حضرت آمده و منکر چنین تصمیمی شدند؛ اما خدا آیه ۷۴ توبه را فرو فرستاد و با آشکار ساختن دروغ آنان، تهدید کرد که اگر توبه نکنند، در دنیا و آخرت به عذاب سخت گرفتار خواهند شد: ﴿يَحْلِفُونَ بِٱللَّهِ مَا قَالُوا۟ وَلَقَدْ قَالُوا۟ كَلِمَةَ ٱلْكُفْرِ وَكَفَرُوا۟ بَعْدَ إِسْلَـٰمِهِمْ وَهَمُّوا۟ بِمَا لَمْ يَنَالُوا۟ وَمَا نَقَمُوٓا۟ إِلَّآ أَنْ أَغْنَىٰهُمُ ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥ مِن فَضْلِهِۦ فَإِن يَتُوبُوا۟ يَكُ خَيْرًۭا لَّهُمْ وَإِن يَتَوَلَّوْا۟ يُعَذِّبْهُمُ ٱللَّهُ عَذَابًا أَلِيمًۭا فِى ٱلدُّنْيَا وَٱلْـَٔاخِرَةِ وَمَا لَهُمْ فِى ٱلْأَرْضِ مِن وَلِىٍّۢ وَلَا نَصِيرٍۢ﴾.. این در حالی است که بسیاری از مفسران این آیه را درباره منافقان سپاه تبوک در وقایع سال نهم دانسته‌اند.

۷. آیه ۷ سوره انشراح ﴿فَإِذَا فَرَغْتَ فَٱنصَبْ﴾: علی بن ابراهیم قمی در گزارش کوتاهی از امام صادق(ع) معتقد است: خداوند در این آیه به پیامبرش فرمان داد پس از اتمام حجه‌الوداع، علی(ع) را به امامت مسلمانان نصب کند. بگفته برخی، مستفاد از این روایات آن است که «فانصب» به کسر صاد از مصدر «نَصب» و مراد از آن تعیین علی(ع) به عنوان جانشین پیامبر(ص) و هدایتگر مسلمانان بعد از ایشان است.

۸. براساس منابع شیعی، و برخی از منابع اهل سنت آیه ۶۷ سوره مائده درباره اعلام جانشینی حضرت علی(ع) است و در راه بازگشت رسول خدا(ص) از حجه‌الوداع بر آن حضرت فرود آمد: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُۥ وَٱللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ ٱلنَّاسِ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَهْدِى ٱلْقَوْمَ ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾.

علامه طباطبایی رحمه‌الله ضمن بیان مقدماتی طولانی و اثبات اینکه:

1. آیه از جهت سیاق تناسبی با آیات قبل و بعد که درباره اهل کتاب است ندارد و نزول آن جدا از آیات قبل و بعد است. پس آن خطری که پیامبر نگران آن است از ناحیه اهل کتاب نیست.
2. آن خطر، خطر جانی نبود بلکه خطر اضمحلال دین بود.
3. مراد از «ما انزل» حکمی جدید و مقصود از «رسالته» مجموع دین است.
4. آن حکم جدید حکمی است که به احتمال قوی اعتراض عده‌ای از مسلمانان را در پی دارد و ممکن است پیامبر را متهم به تحمیل حکمی از سوی خود به مردم نماید.

ایشان پس از بیان این مقدمات، آن مسأله مهم را که مأمور ابلاغ آن است اعلام جانشینی و ولایت علی(ع) می‌داند.

۹. آیه سوم سوره مائده از آیه‌های فرود آمده در حجه‌الوداع است: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ ٱلْمَيْتَةُ وَٱلدَّمُ وَلَحْمُ ٱلْخِنزِيرِ وَمَآ أُهِلَّ لِغَيْرِ ٱللَّهِ بِهِۦ وَٱلْمُنْخَنِقَةُ وَٱلْمَوْقُوذَةُ وَٱلْمُتَرَدِّيَةُ وَٱلنَّطِيحَةُ وَمَآ أَكَلَ ٱلسَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى ٱلنُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُوا۟ بِٱلْأَزْلَـٰمِ ذَٰلِكُمْ فِسْقٌ ٱلْيَوْمَ يَئِسَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ مِن دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَٱخْشَوْنِ ٱلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلْإِسْلَـٰمَ دِينًۭا فَمَنِ ٱضْطُرَّ فِى مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍۢ لِّإِثْمٍۢ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌۭ رَّحِيمٌۭ﴾. دیدگاه‌های متفاوتی درباره شأن نزول و مفهوم این آیه هست: گزارش‌های منابع شیعی گویاست که این آیه پس از رخداد غدیر و تعیین امام علی(ع) به جانشینی نازل شد. از امام باقر و صادق(ع) گزارش شده که پس از آنکه پیامبر(ص) حضرت علی(ع) را به امامت نصب کرد، این آیه در غدیر خم و در مسیر بازگشت از حجه‌الوداع نازل شد؛ همچنین ابوسعید خدری آورده است که پیامبر(ص) هنگام نزول این آیه خدا را به جهت اکمال دین، اتمام نعمت و رضایت الهی از رسالت خود و ولایت حضرت علی(ع) ستایش کرد و بزرگ شمرد. در گزارش دیگری از امام باقر(ع) آمده است که این آیه در «کراع‌الغمیم» ـ جایی میان مکه و مدینه ـ فرود آمد؛ همچنین از ربیع بن انس گزارش شده است که این آیه در بازگشت از حجه‌الوداع نازل شد. در میان اهل سنت، ابن‌عساکر هم موضوع اعلام ولایت حضرت علی(ع) را در غدیر خم گزارش داده و متقی هندی نیز در کنزالعمال از این موضوع خبر داده؛ اما جلال‌الدین سیوطی با نقل اخبار و اقوال مربوط به فرود این فقره از آیه در غدیر خم آنها را نقد کرده است. مفسران اهل‌سنت معمولاً کامل شدن دین را پایان بیان احکام شرعی در دوره پیامبر(ص) دانسته‌اند و معتقدند که در روز عرفه که جمعه بود یا در شب آن جمعه این آیه نازل شده است و کمتر به مسئله ولایت امیرالمؤمنین(ع) اشاره کرده‌اند؛ البته در این زمینه نیز که سوره مائده در مسیر بازگشت به مدینه نازل و این آیه هم در همین راه نازل شده است گزارش‌هایی دارند که کمتر بدان استناد کرده‌اند.

منابع

1. محمدی یدک، مقاله «حجة‌الوداع»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰