هجرت به مدینه در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث هجرت به مدینه است. هجرت به مدینه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: هجرت به مدینه در تاریخ اسلامی - هجرت به مدینه در سیره معصوم - هجرت به مدینه در معارف و سیره فاطمی - پرسش‌های مرتبط

هجرت به معنای دوری و ترک کردن است و مصداق روشن آن در هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه تبلور یافته است که در ربیع الاول سال سیزده هجری در پی افزایش آزار و اذیت‌های مشرکان نسبت به مسلمانان به وقوع پیوست. هجرت پیامبر به از مکه به مدینه مبدأ تاریخ اسلام قرار گرفته است.

مقدمه

"هجرت" در لغت به معنای دوری و ترک کردن است. هجرت خصوصاً اگر به منظور فراهم آوردن شرایط بهتری برای ترویج و حفظ دین و یا دوری از محیط گناه باشد، مورد سفارش اسلام است.

هجرت در آیات و روایات

در قرآن کریم و روایات به اهمیت چنین هجرت‌هایی که نمونه بارز آن در هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه تبلور یافته، اشاره شده است. خداوند متعال در آیه ۱۰۰ سوره نساء می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ﴾ در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾.

در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) درباره اهمیت هجرت (از محیط گناه) آمده است: "هر کس برای حفظ دینش از نقطه‌ای از زمین به نقطه‌ای دیگر هجرت کند، اگرچه یک وجب باشد، مستوجب رسیدن به بهشت است".

آغاز هجرت از مکه به مدینه

حضرت محمد(ص) سیزده سال در مکه به تبلیغ دین اسلام مشغول بود. آن حضرت با مشکلات بسیار در راه تبلیغ مواجه بود. مشرکان مکه با تمام توان سعی داشتند جلوی رشد اسلام را بگیرند؛ از این رو در این سیزده سال، تعداد مسلمانان (نسبت به ده سال تبلیغ در مدینه) بسیار کم بود. با فراهم شدن زمینه تشکیل حکومت اسلامی در مدینه و گرایش دو قبیله بزرگ آنجا (اوس و خزرج) به اسلام، پیامبر اکرم(ص) تصمیم گرفت با یاران ستمدیده خویش به آن دیار مهاجرت کند. در واقع، تصمیم به هجرت، به نوعی خواست و دستور الهی بود. بنابراین رسول اکرم(ص) از مسلمانان خواست تا به مدینه هجرت کنند. مسلمانان کم کم شهر مکه و در واقع، خانه و زندگی خویش را ترک کردند و به مدینه رفتند، جز پیامبر اکرم(ص)، علی(ع)، ابوبکر و عده‌ای از اهل بیت پیامبر(ص) و تعداد معدودی از دیگر مسلمانان، کسی از آنها در مکه باقی نماند.

مشرکان مکه پس از اطلاع از هجرت مسلمانان به مدینه، سخت نگران شدند و با خود گفتند: اگر محمد(ص) هم به مدینه هجرت کند، این شهر، پایگاهی جدی علیه آنها خواهد شد. بنابراین تصمیم گرفتند در "دارالندوه" جمع شوند و در این باره به رایزنی بپردازند.

آنها پس از طرح پیشنهادهایی مانند زندانی کردن، تبعید و قتل آن حضرت، سرانجام طبق پیشنهاد ابوجهل، تصمیم گرفتند از هر قبیله‌ای جوانی ورزیده و چالاک را انتخاب کنند تا این افراد شبانه به منزل پیامبر اکرم(ص) بریزند و آن حضرت را به قتل برسانند و بدین وسیله، همه قبایل در ریختن خون محمد(ص) شریک باشند و بنی‌هاشم نتوانند کاری بکنند.

قرآن کریم در آیه ۳۰ سوره انفال به همین مطلب اشاره دارد. در این آیه آمده است: ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾. فرشته وحی بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد و دستور داد که خانه‌اش را ترک و به سوی مدینه هجرت کند. رسول اکرم(ص) قبل از خارج شدن از خانه به علی(ع) دستور داد تا در بستر حضرت بخوابد تا دشمنان گمان کنند آن حضرت در خانه است.

ابن‌هشام می‌نویسد: "پیامبر(ص) به علی(ع) دستور داد امشب در بستر من بخواب و همان بردی که من هنگام خوابیدن روی خود می‌کشم، روی خود بینداز.... علی(ع) با کمال میل، این خطر را به جان خرید و حاضر شد آن شب در رختخواب رسول اکرم(ص) بخوابد تا آن حضرت] بتواند با خیال آسوده از مکه دور شود. علاوه بر این، حضرت علی(ع) مأمور بود اماناتی را که مردم نزد پیامبر(ص) داشتند به آنها برگرداند و با اهل بیت پیامبر(ص) به سوی مدینه رهسپار شود".

ابن‌سعد می‌نویسد: "رسول خدا(ص) با اینکه خانه‌اش محاصره بود، از خانه بیرون آمد، مشتی خاک به سوی دشمنان پاشید و آیات ابتدای سوره یس را تلاوت کرد". مؤرخان می‌نویسند: "ابوبکر با اجازه پیامبر اکرم(ص) در این سفر، همراه حضرت شد". پیامبر برای گمراه کردن دشمنان بر خلاف جهت حرکت به سوی مدینه (جهت شمال) با همسفر خویش به سمت جنوب مکه رفتند و در غار ثور پنهان شدند.

جوانان قریش که خانه پیامبر را محاصره کرده بودند، آماده بودند که شبانگاه به خانه حمله کنند و آن حضرت را به قتل برسانند. طبق نقل برخی از منابع، ابولهب، عموی پیامبر که با دشمنان آن حضرت همراه بود، مانع شد و گفت: "در این خانه، زن و بچه‌ها هستند و حمله شبانه، باعث ترس و وحشت آنها خواهد شد".

دشمنان هنگام صبح به خانه حضرت ریختند؛ اما از آن حضرت خبری نبود. حضرت علی (ع) را دیدند که در بستر پیامبر خوابیده است. وقتی از آن حضرت از پیامبر(ص) سؤال کردند، آن بزرگوار اظهار بی‌اطلاعی کرد. طبق نقلی دیگر، حضرت علی(ع) فرمود: "شما از او خواستید از این شهر بیرون رود و او رفت". ایثار و فداکاری علی بن ابی‌طالب(ع) در این شب که به "لیلةالمبیت" مشهور شده است، سبب شد آیه ۲۰۷ سوره بقره در این باره نازل شود. در این آیه آمده است: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾.

مشرکان مکه، وقتی نقشه خویش را نقش بر آب دیدند ناامید نشدند. آنها با تمام توان تصمیم گرفتند به جستجوی پیامبر(ص) بپردازند. آنان در مکه اعلام کردند هر کس محمد(ص) را زنده دستگیر کند و به قریش بسپارد، صد شتر به او پاداش خواهند داد. مشرکان مکه در جستجوی پیامبر(ص) تا نزدیک غار ثور هم آمدند؛ اما تارهای عنکبوت که بر در غار تنیده شده بود و کبوتری که در آنجا لانه ساخته بود، آنها را مطمئن ساخت که کسی داخل این غار نشده است.

پیامبر اکرم(ص) سه شبانه روز در غار ثور به‌سر برد. در این مدت، ابوبکر نیز با پیامبر(ص) بود. آرامش بر آن حضرت حاکم بود و حتی گاهی که ابوبکر اظهار اضطراب می‌کرد، به او دلداری می‌داد و می‌فرمود: ﴿لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا﴾.

در این مدت افرادی مانند: عبدالله بن ابوبکر و عامر بن فهیره، به طور پنهانی با آنان ارتباط داشتند و به ایشان آب و غذا می‌رساندند و اخبار مکه را در اختیار پیامبر می‌گذاشتند.

با عادی‌تر شدن اوضاع، آن حضرت تصمیم گرفت از غار ثور خارج شده، به سوی مکه حرکت کند. ابن اثیر زمان خروج پیامبر را از غار، اول ربیع الاول ۱۴ هجری نوشته است. هنگام حرکت به سمت مدینه علاوه بر ابوبکر، غلام ابوبکر، عامر بن فهیره و عبدالله بن اریقط (به عنوان راهنما) همراه حضرت بودند .

از مکه تا مدینه، مشکل چندانی برای پیغمبر پیش نیامد. تنها مؤرخان به این نکته اشاره دارند که فردی به نام "سراقة بن مالک" به امید رسیدن به جایزه قریش، به تعقیب پیامبر و همراهانش پرداخت؛ اما بر اثر دعای پیامبر اکرم(ص) دستان اسبش به زمین فرو رفت و سرانجام از کرده خویش پشیمان شد. طبق قول مشهور، رسول اکرم(ص) دوشنبه دوازدهم ربیع‌الاول سال سیزدهم بعثت، به منطقه قبا (ابتدای مدینه) رسیدند. مسلمانان که مشتاقانه منتظر رسیدن پیامبر(ص) به شهر مدینه بودند، به استقبال آن حضرت آمده بودند. حضرت در همین منطقه ماند تا علی(ع) و همراهانش به ایشان ملحق شوند. طبق برخی نقل‌ها پیامبر(ص) چهار شبانه روز یعنی روزهای دوشنبه تا پنجشنبه را در قبا (دو فرسخی مدینه) ماند و در این مدت، مسجد قبا را بر پا کرد.

علی(ع) سه روز بعد، پس از برگرداندن امانات به مردم، با دختر رسول خدا(ص) و فاطمه دختر زبیر روانه مدینه شد. پیغمبر(ص) در روز جمعه با گروهی از "بنی‌النجار" و هشتاد خانوار از قبیله "بنی‌سالم بن عوف" که اسلام آورده بودند، نخستین "نماز جمعه" را در مدینه برپا کرد.

سرانجام با ورود حضرت علی (ع) و همراهانش به قبا، پیامبر اکرم(ص) با استقبال پرشور مسلمانان مدینه وارد این شهر شدند و رسالت خویش را در این شهر دنبال کردند. هجرت پیامبر اکرم(ص) به مدینه سرآغاز تحولی عظیم در تاریخ اسلام محسوب می‌شود. از اولین اقدامات آن حضرت پس از ورود به این شهر، خریداری زمین مسجدی بود که بعدها به مسجد النبی معروف شد. آن حضرت، این زمین را از دو کودک یتیم خرید.

با ورود پیامبر(ص) به مدینه، حکومت اسلامی در این شهر تشکیل شد، پیروان دین اسلام زیاد شدند و کمتر از ده سال، تقریباً تمام شبه جزیره عربستان به دین اسلام گرویدند. در واقع، همین اهمیت سبب شد که هجرت پیامبر(ص) به مدینه به عنوان آغاز تاریخ اسلام مطرح شود.

اهداف و انگیزه‌ها

درباره انگیزه‌ها و اهداف هجرت از مکّه به چند نکته اشاره می‌کنیم؛

1. مکّه سرزمین مناسبی برای ادامه دعوت نبود و رسول خدا(ص) نهایت بهره‌برداری ممکن را از این شهر کرده بود و هیچ امیدی برای پیوستن گروه‌های دیگری- لااقل در آینده نزدیک- به آیین اسلام نداشت. هنگامی ماندن در این شهر و تحمّل آزار و اذیّت قریش قابل توجیه بود که امید می‌رفت، با ورود دسته‌های جدید به حوزه مسلمانی، اسلام قدرت گیرد، امّا حال که مکّه گروه‌هایی از جوانان مؤمن و مستضعف را تقدیم اسلام کرده، جز موانع گسترده برای جلوگیری از نشر و گسترش دین چیزی ندارد، نه تنها ماندن در این شهر قابل توجیه نیست، بلکه خیانت به دعوت اسلامی و فراهم نمودن زمینه نابودی و فروپاشی آن است.
2. رسول اکرم(ص) به عنوان نماینده و مبلّغ آیین توحیدی نمی‌توانست به پیشرفت‌های اندک دوران مکّه بسنده کند؛ زیرا اسلام دین همه بشریت است و همه انسان‌ها را در سراسر گیتی مخاطب خود می‌داند؛ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا﴾. از سوی دیگر موفقیت‌های به دست آمده فعلی نمی‌توانست زمینه اجرای همه احکام و قوانین اسلام و تحقق اهداف والای آن خصوصا اجرای مقررات اجتماعی و حکومتی دین را فراهم سازد. گذشته از این فرزندان عبد المطلب و خاندان بنی هاشم فقط می‌توانستند، شخص رسول خدا(ص) را در قبال دشمنی و تجاوز مشرکان قریش حفظ کنند؛ البته این نیز پس از رحلت ابوطالب با فشارهای توان‌فرسایی که روز به روز دامنه آن گسترده‌تر می‌شد، تا حدود زیادی دستخوش تغییرات منفی شده وضعیت خطرناکی پیدا کرده بود. آنان هرگز نمی‌توانستند و نخواهند توانست از یاران پیامبر(ص) حمایت و دفاع کنند تا چه رسد به این که بخواهد آیین خود را ترویج کند و روز به روز بر شمار مسلمانان بیفزاید.
3. مسلمانان سال‌های دراز در مقابل ظلم و ستم، و عذاب و شکنجه مداوم و بی‌امان مشرکان مقاومت و پایداری کرده بودند. چنان که گروهی از یاران بی‌پناه حضرت به ناچار ترک شهر و دیار کردند و از ظلم و ستم قریش به سرزمین غربت در آن سوی آب‌های دریای سرخ فرار نمودند. اگر افراد معدودی چون حمزه و شمار دیگری بودند که خانواده‌هایشان از آنان حمایت می‌کردند، سایر مسلمانان غالبا از توده‌های ضعیف و بی‌پناه بودند و چاره‌ای جز صبر و شکیبایی، و تحمّل آزار و اذیّت و شکنجه‌های توان‌فرسای دشمن را نداشتند. حال اگر همین وضعیت تداوم پیدا می‌کرد، نه تنها روحیه یأس و نومیدی بر آنان مستولی می‌شد، چه بسا به شرک و بت‌پرستی بازمی‌گشتند و خود و دیگران را به هلاکت می‌انداختند.
4. در نهایت قریش به این نتیجه رسید که با طرح نقشه پیامبر(ص) برای همیشه از دست او خلاص شود. سران کفر برای اجرای این توطئه، کم‌هزینه‌ترین راه را برگزیدند تا مگر خاندان هاشم توان خون‌خواهی پیامبر(ص) را نداشته به ناچار تن به مصالحه دهند و آنگاه که محمّد(ص) کشته شد، از بین بردن پیروان وی آسان‌تر خواهد بود و حتی اگر به حال خود رها شوند، در نهایت محکوم به اضمحلال و نابودی خواهند بود. هر چند این اندیشه ناشی از عصبیت قبیله‌ای و حمیت جاهلی بود، امّا بسی زیرکانه طرّاحی شده بود و به قریش امکان می‌داد تا اهداف شرورانه خود را در قبال اسلام و پیامبر(ص) عملی سازد. بدین ترتیب روشن می‌شود که پیامبر(ص) و مسلمانان همراه او چاره‌ای نداشتند، جز این که از شهر مکّه بیرون روند و در مکانی امن و امان ساکن شوند؛ چنان که در آنجا به دور از هرگونه فشاری و با آزادی تمام برای تشکیل جامعه اسلامی برنامه‌ریزی کنند و پیامبر(ص) بتواند به نشر دعوت و ابلاغ رسالت خود به نحو کامل اقدام نماید..

راز انتخاب مدینه‌

باید به این پرسش پاسخ داد که چرا پیامبر اکرم(ص) شهر یثرب را برای هجرت برگزید و آنجا را پایگاه دعوت خویش قرار داد؟ انتخاب مدینه به چند عامل مربوط است. در اینجا به گوشه‌ای از این عوامل اشاره می‌کنیم؛

1. چنان که گذشت، مکّه را جایگاه خاصی در دل مردم بود و بدون سیطره بر آن و برچیدن بت‌پرستی و جایگزینی آیین اسلامی، دعوت توحیدی پیامبر(ص) شکست خورده به حساب می‌آمد. دعوت اسلامی همان اندازه به‌ مکّه محتاج بود که مکّه به دعوت اسلامی. بنابراین ضرورت داشت جایی به عنوان پایگاه این دعوت انتخاب شود که علاوه بر نزدیکی، بتوان از آنجا اوضاع مکّه را زیر نظر داشت و نوعی فشار سیاسی و اقتصادی و حتی نظامی به وقت لزوم بر آن وارد ساخت. مدینه همان جایی بود که مقدمات و لوازم اعمال چنین فشاری در آن موجود بود. مدینه می‌توانست به دلیل قرار داشتن در مسیر کاروان‌های بازرگانی و تجاری قریش، مکّه را از نظر اقتصادی در فشار قرار دهد. خصوصا که منبع تأمین معاش مردم که در درجه نخست، تجارت و مبادلات بازرگانی بود.
2. پیش از این دیدیم که هجرت به مدینه تنها راه حل ممکن فراروی پیامبر(ص) بود. هجرت به طایف فایده‌ای نداشت. مردم این شهر تحت تأثیر پیوندهای اقتصادی خویش با مکّه بودند و به خوبی می‌دانستند که تا چه اندازه به بازارهای مصرف مکّه محتاج هستند. سایر قبایل عرب قدرتی در خود نمی‌دیدند تا بخواهند از پیامبر(ص) و مسلمانان حمایت و دفاع کنند و پناه بردن به آنان جز فزونی مشکلات، دستاوردی برای حضرت نداشت. یمن، ایران، روم، شام و سایر مناطق، زیر سلطه دو ابرقدرت بزرگ آن روزگار بودند که با هجرت به این سرزمین‌ها جز مشکلات و خطرات هولناک بهره‌ای عاید پیامبر(ص) و دعوت توحیدی نمی‌شد. برخورد کسری با نامه پیامبر اکرم(ص) و مأموریتی که برای نابودی اسلام به فرماندار ایرانی یمن داد، بهترین دلیل بر این نکته است که این مناطق نمی‌توانست در فهرست اماکن مناسب برای هجرت مسلمانان قرار گیرد. حبشه نیز به لحاظ موقعیت جغرافیایی علاوه بر این که از مکّه فاصله زیادی داشت، نظر به واقعیت‌های اجتماعی، سیاسی، انسانی و نژادی و نیز به عنوان یک کشور افریقایی نمی‌توانست رهبری یک برنامه اصلاحی جهانی را در هیچ یک از زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، نظامی و حتی فکری و اجتماعی بر عهده‌ گیرد. علاوه بر این لشکرکشی از حبشه موجب می‌شد که همه قبائل عرب به دلیل پیوندهای خویشاوندی و نژادی، و حمیّت و عصبیّت عربی در کنار مکّیان قرار گیرند و از آنان تا پای جان در مقابل مسلمانان دفاع کنند.
3. مدینه از نظر زراعی غنی‌تر از مکّه بود. بنابراین اگر روزی با نوعی فشار بازرگانی روبه‌رو می‌شد، البته در توان مکّه نبود که هرگز چنین فشاری بر مدینه تحمیل کند؛ در عین حال مدینه می‌توانست در مقابل این فشار مقاومت کند و بدون تسلیم شدن در مقابل خواسته دیگران، به نوعی هرچند مشقّت بار به زندگی روزمره خود ادامه دهد.
4. اهالی مدینه در اصل مردمان مهاجر یمن بودند که در قدیم الایام نوعی تمدّن ابتدایی داشتند. بدین ترتیب نه همانند مردمان بیابان‌گرد عرب، قلب‌های خشن داشتند و نه همچون مردم قریش در فضای روانی خاصی به دنبال امتیازات ویژه و مصالح منطقه‌ای بودند. از سوی دیگر به خاطر رقابت‌های آشکار تیره‌های عدنانی و قحطانی، حتی اگر مردم مدینه انگیزه‌های دینی و عقیدتی نداشتند، از تسلیم پیامبر(ص) به دشمن عدنانی، خودداری می‌کردند.
5. مردم مدینه طعم تلخ انحراف را چشیده بودند و جنگ‌های پی‌درپی آنان را از پای درآورده بود؛ آنها همواره در رعب و وحشت به سر می‌بردند، چنان که شب و روز اسلحه بر زمین نمی‌گذاشتند. وقتی پیامبر(ص) اسعد بن زراره را به اسلام دعوت کرد، وی خطاب به حضرت گفت: من از اهالی یثرب و از مردم قبیله خزرج هستم. ریسمان پیوند میان ما و برادران اوسی‌مان گسسته است. امید دارم خداوند این رشته را به وسیله‌ تو پیوند دهم. من گرامی‌تر از تو ندیدم....
6. بشارت‌های یهود مدینه درباره ظهور قریب الوقوع پیامبری در منطقه عربستان، همه را برای پذیرش دین جدید آماده کرده بود، امّا نیاز به شرایط مساعد و مناسبت‌های تشویقی داشتند. حال چرا پیامبر(ص) چنین استعدادهایی را نادیده بگیرد و فرصت را برای آنان فراهم نسازد؟
7. از همه گذشته، مردم مدینه، خودشان از پیامبر(ص) دعوت کردند تا به این شهر هجرت کند؛ با او در عقبه منی بیعت کردند و به حضرت وعده یاری و نصرت دادند و متعهّد شدند که چونان زن و فرزند خویش از آن حضرت دفاع کنند و حتی در این راه سلاح بردارند و در مقابل همگان بایستند..

پیمان برادری مهاجران‌

احتمال می‌رفت مسلمانان در مهاجرت به یثرب با مشکلات و مصاعب فراوانی روبه‌رو شوند که نیاز به همراهی و همکاری فوق العاده داشت. از این‌رو پیمان برادری مهاجران به عنوان مقدمه هجرت مطرح شد. هدف این بود که مناسبات انسانی را از حد روابط مصلحتی تا مرتبه برادری بالا کشد. چنان که در ابتدا که هنوز آیه ارث نیامده بود، برخی از مسلمانان گمان می‌کردند که برادری بدون پیوند نسبی هم موجب ارث است.

این مطلب بر عمق و ژرفای تأثیر این حادثه در روحیات و مناسبات مسلمانان دلالت دارد. به هر حال، رسول اکرم(ص) پیش از هجرت مهاجران را بر اساس حق و مواسات با هم برادر کرد: ابوبکر و عمر؛ حمزه و زید بن حارثه؛ عثمان و عبد الرحمن بن عوف؛ زبیر و عبدالله بن مسعود؛ عبادة بن حارث و بلال؛ مصعب بن عمیر و سعد بن ابی وقّاص؛ ابو عبیده جراح و سالم مولای، ابوحذیفه؛ سعید بن زید و طلحه؛ علی(ع) و خودش. آن‌گاه خطاب به علی(ع) فرمود: آیا خشنود نمی‌شوی که من برادر تو باشم؟

علی(ع) گفت: آری یا رسول الله؛ خشنود شدم. پیامبر(ص) فرمود: تو در دنیا و آخرت برادر من هستی..

آغاز هجرت‌

مورّخان می‌گویند: بیعت دوم عقبه سه ماه پیش از هجرت رسول خدا(ص) به مدینه بود. چنان که در جای دیگر می‌گویند: علی الظاهر پس از بیعت نخست عقبه که یاران حضرت به سبب آزار و اذیّت قریش توان زندگی در مکّه را نداشتند، پیامبر(ص) به آنان اجازه داد تا به مدینه هجرت کنند و خود در انتظار اذن خداوند، در مکّه ماند. یاران پیامبر(ص) به صورت پراکنده از مکّه خارج شدند و به مدینه رفتند.

توطئه شوم‌

اشراف قریش در دار الندوه گرد هم آمدند و احدی از آنان غایب نبود. حاضران از خاندان‌های بنی عبد شمس، نوفل، عبد الدار، جمح، سهم، اسد، مخزوم و دیگر خانواده‌های مکّه بودند و اجازه ندادند که احدی از تهامه وارد شود؛ زیرا تهامی‌ها هوادار محمّد(ص) بودند. همچنان که مواظب بودند تا احدی از خاندان هاشم یا کسانی که به گونه‌ای با آنها ارتباط دارند، از این جریان باخبر نشود.

مطابق گزارش‌ها، شیطان نیز در چهره پیری نجدی همراه آنان وارد مجلس شد. آنها با هم مشورت و رایزنی کردند که با محمّد(ص) چه کنند؟

پیشنهادهایی مطرح شد. از جمله کسی گفت: او را به زنجیر آهنی بسته حبس نمایند، امّا احتمال دادند که با یارانش ارتباط برقرار کند و آنان، او را آزاد کنند. پیشنهاد شد او را به سرزمین‌های دیگر تبعید کنند؛ چنان دیدند که این کار به محمّد(ص) امکان می‌دهد تا به نشر و ترویج دین خود همّت گمارد. در نهایت رأی آنان بر پیشنهاد ابوجهل یا شیطان قرار گرفت که از هر قبیله یک جوان دلیر و نسب‌دار و گیرنده انتخاب کنند و آنگاه به هر کدام از جوانان یک شمشیر برّنده بدهند و آنان با شمشیرهای خود بر پیامبر(ص) وارد شوند و دسته‌جمعی او را بکشند و خون او در میان همه قبایل پراکنده شود و بنی عبد مناف نتوانند با همه طوایف قریش بجنگند و ناچار به گرفتن دیه تن در دهند و آنان هم دیه می‌دهند. بدین ترتیب کار پایان می‌یابد.

روشن است که ویژگی‌هایی که برای جوانان در نظر گرفتند، برای این بود که هیچ یک از قبایل به تسلیم جوان خویش نیندیشد؛ زیرا اگر او را تحویل دهند، بنی هاشم برای وارد کردن ضربه هر چند محدود به قریش قدرت بیشتری خواهد داشت.

همچنان که چنین ویژگی‌هایی، اجراکنندگان این جنایت پلید را در انجام مأموریت آنها که ذره‌ای تردید، و ضعف و سستی در اجرای آن جایز نبود، مطمئن‌تر و جسورتر می‌ساخت. به هر حال خداوند متعال از طریق وحی پیامبرش را از این توطئه آگاه کرد: ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾..

علی(ع) در بستر پیغمبر(ص)

مورّخان می‌گویند: جوانان قریش بر در خانه پیامبر(ص) که مطابق برخی‌ روایات، خانه عبد المطلب بود، فراهم شدند و انتظار می‌بردند تا به خواب رود. از جمله می‌توان به افراد زیر اشاره کرد، حکم بن ابی العاص، عقبة بن ابی معیط، نضر بن حارث، امیة بن خلف، زمعة بن اسود، ابولهب، ابوجهل، ابوغیطله، طعمة بن عدی، ابی بن خلف، خالد بن ولید، عتبه، شیبه، حکیم بن حزام، نبیه و منبه، پسران حجّاج. قریش از میان ده یا پانزده قبیله خود، ده یا پانزده نفر یا بیشتر، به اختلاف روایات، انتخاب کردند تا به طور دسته جمعی رسول خدا(ص) را با شمشیرهایشان بکشند. در برخی نقل‌ها یکصد نفر آمده است.

ما این عدد را بعید می‌دانیم؛ زیرا علاوه بر مخالفت صریح با سایر روایات، چیزی در دست نداریم که عدد صد را برای تعداد قبایل قریش تأیید کند. چنان که نمی‌توان احتمال داد از هر قبیله چند نفر آمده باشند؛ زیرا روایات تصریح دارد که از هر قبیله فقط یک نفر حضور داشته است. به هر حال توطئه‌گران آماده شدند و گرد هم آمدند. خداوند متعال نیز پیامبرش را از مکر آنان آگاه کرد. رسول اکرم(ص) علی(ع) را از توطئه قریش خبر داد و او را فرمود که در بسترش بخوابد. علی(ع) گفت: ای پیامبر خدا، آیا با خوابیدن من در آنجا تو سالم می‌مانی؟ پیامبر(ص) فرمود: بلی، علی(ع) خنده‌ای تبسّم‌آمیز کرد و به شکرانه این افتخار، سر به سجده گذاشت. سپس در بستر پیامبر(ص) خوابید و برد خصوصی حضرت را روی خود کشید.

پیامبر(ص) در حالی از خانه خارج شد که قریش خانه را در محاصره داشتند و انتظار می‌کشیدند تا بخوابد. رسول خدا(ص) به هنگام بیرون شدن از خانه، این‌ آیه را تلاوت می‌کرد: ﴿جَعَلْنَا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ﴾.

وقتی علی(ع) در بستر رسول خدا(ص) خوابیده بود، ابو بکر آمد. او به گمان این که علی(ع) پیامبر(ص) است، گفت: ای پیغمبر خدا(ص)؛ علی(ع) گفت: پیغمبر خدا(ص) به سوی چاه میمونه رفت. او را دریاب. بدین ترتیب ابو بکر با پیامبر(ص) وارد غار شد.

گویند: مشرکان قریش، علی را همچون پیامبر(ص) سنگ‌باران کردند و او به خود می‌پیچید، و سرش را زیر پارچه کرده بود و تا صبح بیرون نیاورد.

قریش صبحگاهان به علی(ع) یورش بردند و تا او چشم خود را به آنان باز کند، با شمشیرهای کشیده به او حمله آوردند. خالد بن ولید از همه جلوتر بود، علی پرید و با تردستی و چالاکی، دستش را گرفت و به هم پیچاند. خالد چون بچه شتر به هوا می‌رفت و به سان شتر کف کرده بود. علی(ع) شمشیر را از دست خالد گرفت و با آن به قریش سخت گرفت. مشرکان از جلوی او به بیرون‌ خانه گریختند، چنان که گوسفند می‌رمد. چون به او نگریستند، دریافتند که علی است. پرسیدند: تو علی هستی؟ گفت: من علی هستم. گفتند: هدف ما تو نبودی. یارت چه کرد؟ فرمود: از او چیزی نمی‌دانم..

قریش در جستجوی پیغمبر(ص)

قریش برای پیدا کردن پیامبر(ص)، به سرعت جاسوسان خود را بسیج کرد و آنان برای انجام این مأموریت بر شتران رام و سرکش، سوار شدند و جای پای حضرت را بردند تا به نقطه‌ای رسیدند که ابو بکر به او ملحق شده بود. ردشناس گفت: کسی که در جستجوی او هستید، در اینجا مرد دیگری به او پیوسته است. قریش رد را بردند تا به در غار رسیدند. امّا خداوند آنان را از ورود به غار بازداشت. بدین ترتیب که عنکبوتی بر در غار تار تنیده و کبوتری تخم گذاشته بود.

قریش از دیدن تار عنکبوت و تخم کبوتر، به این نتیجه رسید که غار متروک است و احدی وارد آن نشده است وگرنه تار عنکبوت پاره می‌شد و تخم کبوتر می‌شکست و کبوتر وحشی بر در غار آرام نمی‌گرفت. علی(ع) تا شب صبر کرد. آنگاه در تاریکی شب، همراه هند بن ابی هاله، در غار ثور به حضور رسول خدا(ص) رسید. حضرت به هند فرمود که دو شتر برای او و همراهش خریداری کند. ابو بکر گفت: ای پیغمبر خدا؛ من دو شتر برای خود و شما آماده کرده‌ام تا با آن به یثرب بروید. پیامبر(ص) گفت: هر دو یا یکی را قبول نمی‌کنم، مگر این که بهایش را بگیری. ابو بکر گفت: پس مال‌ شما. پیامبر(ص) علی(ع) را فرمود تا بهای شتران را به ابو بکر پرداخت کرد.

پس او را به حفظ عهد خود و ادای امانت‌های مردم سفارش کرد. قریش و مردم عرب که در موسم حج از بیرون مکّه می‌آمدند، اموال و کالاهای خود را نزد پیامبر(ص) به امانت می‌گذاشتند تا برایشان نگه‌داری کند.

پیامبر(ص) علی(ع) را فرمود که صبح و شام بر دامنه کوه فریاد زند: هر که نزد محمّد امانتی دارد بیاید تا امانتش را به او پس دهیم. سپس به او فرمود: علی؛ از این پس ناپسندی از قریش نخواهی دید تا به من بپیوندی. پس امانت مرا در حضور مردم و آشکارا ادا کن. من فاطمه دخترم را به تو می‌سپارم و هر دوی شما را به خداوند؛ او شما را حفظ کند..

استقبال از پیامبر خاتم

می‌گویند مردم یثرب هرگز به اندازه روزی که رسول خدا(ص) وارد این شهر شد، سرور و شادمانی نکردند و در تاریخ این شهر خاطره‌ای ثبت نشده که تا این حد مردم را به وجد و پای‌کوبی کشانده باشد.

عایشه می‌گوید: چون پیامبر(ص) به مدینه رسید، زنان و کودکان انصار شادی کنان می‌خواندند: طلع البدر علینا من ثنیّات الوداع وجب الشّکر علینا ما دعا الله داع ایّها المبعوث فینا جئت بالامر المطاع‌ ماه از ثنیة الوداع بر ما تابید؛ تا آن هنگام که کسی خدای را بخواند، شکر این نعمت بر ما واجب شد. ای که در میان ما برانگیخته شده‌ای، فرمانی آورده‌ای که قطعا به آن عمل خواهیم کرد.

رسول خدا(ص) به سمت راست تغییر جهت داد تا در قباء فرود آمد.

در روایت دیگری هست که رسول خدا(ص) آستین‌هایش را به رقص آورد. پس از چند روز توقّف در قباء، پیامبر اکرم(ص) عازم مدینه شد.

آورده‌اند که به هنگام عبور حضرت بر قبیله بنی نجار، زنان قبیله در استقبال از او دف زنان، همه این شعر را همخوانی می‌کردند: نحن نساء من بنی النجّار یا حبّذا محمد من جار ما زنانی از قبیله بنی نجّار هستیم؛ خوش‌حالیم که محمّد همسایه ما می‌شود. پیامبر(ص) از آنان پرسید: آیا مرا دوست می‌دارید؟ همه در پاسخ گفتند: آری. یا رسول الله؛

رسول خدا(ص) سه بار پی‌درپی گفت: من نیز شما را دوست می‌دارم. حلبی می‌گوید: این دلیل آشکاری است بر جواز شنیدن آواز و دف‌زنی در غیر عروسی. ابن کثیر هم به روایت صحیح بخاری و صحیح مسلم بر جواز غنا در عروسی و هنگام آمدن مسافر استدلال کرده است..

بررسی و مناقشه‌

از نظر ما این مطالب و گفته‌ها نادرست است، زیرا:

• ثنیة الوداع در جهت شام‌: ثنیة الوداع در جهت مکّه نیست، بلکه در مسیر کسانی است که از شام به مدینه می‌آیند. سمهودی بیان می‌کند که‌ در ثنیة الوداع مسجدی است که وقتی مسافر شام وارد مدینه می‌شود، در سمت چپ او قرار دارد. من در هیچ یک از سفرهایی که در مسیر مکّه- مدینه انجام شده، نامی از ثنیة الوداع ندیده‌ام. شاید مستند کسانی که‌ این محل را در مسیر مکّه قرار داده‌اند، سخن زنانی باشد که به هنگام ورود پیامبر(ص)، شعر می‌خواندند.

علاوه بر این گزارش‌های ورود و خروج پیامبر(ص) در حوادث و سفرهای تبوک، خیبر، موته، غزوه عالیه و غابه دلالت دارد که ثنیة الوداع در مسیر شام و خیبر به مدینه واقع است. به هر حال درست است که به هنگام بازگشت رسول اکرم(ص) از تبوک، مسلمانان با این شعر، از آن حضرت استقبال کردند. چنان که ابن قیّم معتقد است که این دو بیت به هنگام بازگشت رسول خدا(ص) از غزوه تبوک بوده است. او می‌گوید: چون رسول خدا(ص) در بازگشت از تبوک به مدینه نزدیک شد، مردم برای استقبال از آن حضرت بیرون آمدند و زنان و کودکان نیز بیرون آمدند و این شعار را سردادند: «طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَيْنَا مِنْ ثَنِيَّاتِ الْوَدَاعِ‌ وَجَبَ الشُّكْرُ عَلَيْنَا مَا دَعَا لِلَّهِ دَاعٍ‌»

البته برخی از راویان می‌گویند: این سرود در هنگام ورود پیامبر(ص) از مکّه به مدینه خوانده می‌شد. امّا این توهّمی آشکار است؛ زیرا ثنیة الوداع در مدخل مدینه از سمت شام قرار دارد و کسی که از مکّه به مدینه بیاید از این محل عبور نمی‌کند و آنجا را نمی‌بیند، مگر آنکه به قصد شام از مدینه بیرون رود..

ورود پیامبر(ص) به مدینه‌

پس از پانزده روز توقّف در قباء رسول خدا(ص) آهنگ یثرب کرد. مورّخان در تاریخ دقیق خروج حضرت از مکّه، ورود به قباء و مدینه اختلاف فراوانی دارند. در عین حال به اتّفاق عقیده دارند که در روزهای نخست ماه ربیع الاول به یثرب وارد شد. مطابق بررسی‌های علّامه مجلسی، رسول خدا(ص) روز دوشنبه اول ماه ربیع الاول از مکّه خارج شد و روز جمعه دوازدهم همین ماه وارد مدینه شد. این عقیده شیخ مفید نیز هست و برخی هم بر آن ادّعای اجماع کرده‌اند.

بر پایه یک روایت، پیامبر(ص) پیش از برآمدن خورشید به یثرب رسید. او و همراهش هر دو لباس سفید شبیه هم بر تن داشتند. همین مسأله مردم را به اشتباه می‌انداخت و آنان به گمان این که ابو بکر، پیامبر(ص) است، به او سلام می‌کردند؛ تا این که خورشید بالا آمد و بر چهره پیامبر(ص) تابید. ابو بکر بر او سایه انداخت. این موقع مردم، پیامبر(ص) را شناختند.

قطعا این روایت نادرست است. چنان که مورّخان تأکید کرده‌اند، رسول خدا(ص) در گرمای میانه روز (در شدّت گرما) وارد مدینه شد..

منزل پیامبر(ص) در مدینه‌

روز جمعه رسول خدا(ص) به قصد مدینه بر مرکب خویش سوار شد. علی(ع) نیز همراه او بود و از حضرت جدا نمی‌شد. پیامبر(ص) از محله هیچ یک از قبیله‌های ساکن در یثرب نمی‌گذشت، مگر این که اصرار داشتند، نزد آنان فرود آید، امّا پاسخ رسول خدا(ص) به همگان چنین بود: شترم را رها کنید که خودش دستور دارد.

شتر که حضرت افسارش را رها کرده بود، همچنین راه یافت تا به جایی رسید که مسجد النبی(ص) را در آنجا ساختند؛ شتر در این مکان از رفتن بازایستاد و زانو بر زمین زد. این زمین به خانه ابو ایوب انصاری فقیرترین شهروند یثرب، نزدیک بود. ابو ایوب یا مادرش، بار سفر رسول خدا(ص) را به خانه برد و حضرت که علی(ع) نیز با او بود، در این منزل ساکن شد تا مسجد و خانه‌ها را ساختند.

گفته‌اند: رسول اکرم(ص) یک ماه، هفت ماه یا یک سال کامل در خانه ابو ایوب انصاری ماند. به عقیده ما یک ماه درست‌تر می‌نماید؛ زیرا بعید است، کار ساختمان مسجد که انصار و مهاجران با جدیّت تمام در ساخت آن کار می‌کردند و رسول خدا(ص) نیز به آنان کمک می‌کرد؛ بیش از این به طول انجامیده باشد. سایر مهاجران نیز بی‌خانه نماندند؛ بلکه انصار در بردن آنان با هم به رقابت پرداختند و بر اساس سهمیه‌بندی در میان انصار پراکنده شدند..

هجرت پیامبر از مکه

هجرت، یکی از بزرگ‌ترین حوادث تاریخ اسلام است. در واقع ادامه حیات اسلام با مسئله هجرت پیوند قطعی دارد. اگر پیامبر در مکه می‌ماند، همچنان در اختناق و فشار مشرکان قریش محبوس بود، نمی‌توانست هیچ کار تازه‌ای انجام دهد، دیگر همه زحمات ایشان بی‌ثمر شده بود. ما در گذشته دیدیم که ایشان چه اندازه و چگونه در آن شهر برای نشان دادن راه و هدایت مردم کوشیده بودند؛ اما دیگر همه راه‌ها در برابر ایشان بسته بود. پیروان ایشان در زجر و شکنجه و فشار به سر می‌بردند نه اجازه داشتند از خود دفاع کنند، نه می‌توانستند با دشمن مقابله کنند.

مسئله مهم اصلی این بود که مگر عمر مبارک پیامبر، چند سال طول می‌کشید؟ اگر دوران این حیات مبارک پایان می‌یافت، بانی اصلی اسلام از جهان رحلت می‌فرمود. آن اندک پیروان هم در بی‌پناهی، با فشار همه جانبه قریش کم کم تحلیل رفته و نابود می‌شدند، از اسلام هیچ چیزی باقی نمی‌ماند. هیچ چاره نبود جز خروج از شهر مکه و هجرت به یک منطقه امن.

بیرون آمدن پیامبر از مکه، اسلام نوپا را از چنگال اهریمنی قریش آزاد کرد، آن را از مرگ و نابودی که در انتظار آن بود نجات داد؛ مرگی که دشمن در کمین آن نشسته و برای آن با تمام قوا می‌کوشید، عامل اصلی بقا و ماندگاری و صدور اسلام به بیرون از جزیرة العرب: ایران، رم، افریقا و... گردید، بنابراین هجرت حرکتی بسیار اساسی و حیاتی برای بقا و تحول همه جانبه اسلام بود.

چگونگی خروج پیامبر از مکه

هجرت آغاز شد. پیامبر از خانه بیرون آمد، چند آیه اول سوره یس را قرائت فرمود، به برکت آن آیات کسی ایشان را ندید، از آنجا با ابوبکر که در داخل شهر به ایشان ملحق شده بود در غاری در بیرون شهر مکه پنهان شدند. آن غار، ثور نام داشت. دوران توقف در آن غار سه روز طول کشید، دشمن تا کنار محل ورود غار آمد؛ اما به مدد الهی به غار وارد نشد. همراه پیامبر سخت نگران شده بود که پیامبر او را تسلیت خاطر می‌داد، می‌فرمود: ﴿لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا﴾. در این مدت در تاریکی شب وسایل و غذای لازم را حضرت علی(ع) به غار می‌رسانید.

بعد از سه روز حضرت علی دستور یافت که شترانی را با وسایل لازم سفر تهیه کرده و به پیامبر برساند. ابوبکر عرضه داشت: من دو شتر برای این سفر آماده کرده‌ام. پیامبر فرمود: این شتران را من با بهای آن از تو می‌پذیرم. اصرار ابوبکر اثری نداشت. پیامبر اکرم به حضرت علی(ع) دستور فرمود: قیمت شتر را بپردازد. شتران خریداری شدند. در روز چهارم ربیع الاول پیامبر با همراهش و یک راهنما به نام عبدالله بن ارقط از آنجا حرکت کرده به سوی مدینه رهسپار شدند. در روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول به ده قبا رسیده و در آنجا منزل کردند.

چرایی حرکت به سوی مدینه

بیعت عقبه دوم یکی از حوادث مهم و تأثیرگذار و مقدمه لازمی برای هجرت بوده است که خود تعین کننده همه حوادث بعد تاریخ اسلام می‌باشد. عباده بن صامت که خود از بیعت کنندگان این عقبه و یکی از نقیبان دوازده‌گانه و یکی از مردان بزرگ انصار به شمار می‌آید، طبق نقل صحیح بخاری و صحیح مسلم می‌گوید: پیامبر از همگی ما بیعت گرفت تا در هر سختی و گشایش، در هر شادی و رنجی از او اطاعت و حرف‌شنوی داشته باشیم و سپس فرمودند: و لا ننازع الامر اهله؛ یعنی: با صاحبان امر و دارندگان حکومت منازعه و مقابله نکنیم.

کرامات نبوی در طول مسیر

در طول راه دو حادثه مهم پیش آمد. در منزل قدید که در نزدیکی مکه قرار گرفته بود پیامبر با همراهان در کنار خیمه‌ای توقف فرمودند. خیمه متعلق به ابومعبد خزاعی بود که حضور نداشت، با گوسفندانش به چرا رفته بود. تازه‌واردان در سایه خیمه ابومعبد کمی استراحت کردند. سپس از زن صاحب خیمه، ام معبد درخواست خرید خرما یا غذای دیگر کردند؛ اما او چیزی در بساط نداشت. قحطی و خشک‌سالی همه چیز را از آنها گرفته بود؛ لذا تنها می‌توانست عذرخواهی کند.

گوسفندی در کنار خیمه خوابیده بود. پیامبر از ام معبد سوال کرد: این گوسفند چیست؟ جواب داد: این گوسفند از شدت ناتوانی از همراهی گله باز مانده است. پیامبر به او فرمود: اذن می‌دهی که این گوسفند را بدوشم. زن گفت: آری! پدر و مادرم فدای تو باد؛ اگر در آن امید شیرداری! پیامبر اکرم دستی به پستان و پشت گوسفند کشیده نام خدای متعال را بر زبان جاری کرد، عرضه داشت: خدایا! این گوسفند را برای این زن مبارک قرار بده! پستان‌های گوسفند پر از شیر شده و ریزش گرفت. آن حضرت ظرفی خواست، آن را از شیری که دوشیده بود پر کرد. ظرف شیر دست به دست گشت. اولین بار ام معبد نوشید تا سیر و سیراب شد. بقیه هم به همان شکل نوشیدند. آخرین نفر پیامبر بود که از آن شیر نوشید، فرمود: «سَاقِي الْقَوْمِ آخِرُهُمْ شُرْباً»؛ این گوسفند سال‌ها برای آن خانواده تأمین شیر می‌کرد.

حادثه دوم این بود که قریشیان بعد از هجرت پیامبر و دورشدن ایشان از مکه، درصدد برآمدند کسی یا کسانی را اجیر کنند که بتوانند ایشان را تعقیب کرده و به مکه باز گردانند. جایزه این دستگیری را صد شتر قرار دادند که مبلغ بسیار سنگینی محسوب می‌شد، می‌توانست داوطلبان زیادی را به دنبال بیاورد. اما مردی به نام سراقه به دنبال این جایزه بزرگ از دیگران سبقت گرفت. او مردی کارآمد و نیرومند بود، اسبی سریع داشت، با حفظ جهات مخفی‌کاری به سرعت حرکت کرد؛ اما چندان راهی نرفته بود که اسب او به سر در آمد، او را به زمین کوفت!

سراقه پیش خود تعجب کرد که چرا بی‌دلیل به این شکل به زمین خورده است. او سوارکاری ماهر و مردی جنگاور بود. از جا برخاست و به طمع صد شتر به تعقیب ادامه داد. باز مقداری حرکت کرد که بی‌هیچ دلیلی با اسب به زمین خورد. این بار هم برخاست؛ اما طمع دوباره به راهش انداخت، دیگربار به تعقیب پرداخت. به زودی خود را به پیامبر رسانید. همین که از دور دیده شد ابوبکر به اضطراب دچار شده و به گریه افتاد. پیامبر به او دلداری داده آیه‌ای را که در غار خوانده بود تکرار کرد: ﴿لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا﴾.

سراقه تا نزدیکی پیامبر و همراهان ایشان رسید. پیامبر دست به دعا برداشته و عرض کرد: «خدایا شر این مرد را آن طور که می‌خواهی کفایت کن». در همین لحظه دست و پای اسب در زمین فرو رفته و این بار سوم بود که او را به زمین می‌زد. تا آن لحظه این مرد قوی و کارآمد سه بار بدون دلیل ظاهری به زمین خورده بود. رفته رفته می‌فهمید که ناگزیر باید یک جریان غیرعادی در پس این حوادث باشد. می‌فهمید آنچه بر سر او آمده بایستی به خاطر حرمت این مردی باشد که به تعقیب وی پرداخته است؛ لذا از کار خود اظهار پشیمانی کرد، دعای پیامبر را برای نجات خودش در خواست نمود، تعهد کرد که دیگر پیامبر را دنبال نکند، دیگران را نیز از این راه باز دارد و برگرداند.

توقف و اقدامات پیامبر در قبا تا رسیدن جانشینشان

پیامبر در ده قبا به خانه کلثوم بن هدم بزرگ قبیله بنی عمرو بن عوف که از قبل مسلمان شده بود وارد شدند. هنگامی که شب فرا رسید ابوبکر از پیامبر(ص) جدا شد و به طرف مدینه آمد، در خانه یکی از انصار مستقر گردید، اما حضرت رسول(ص) همچنان در قبا و در منزل کلثوم، توقف نمودند. البته برای ملاقات با مردم به خانه سعد بن خیثمه می‌رفتند که اهل و عیالی نداشت و رفت و آمد مردم برای او مزاحمتی به بار نمی‌آورد.

مردم مسلمان هر روز از ده قبا یا از شهر مدینه در آن خانه به زیارت ایشان می‌آمدند، مسایل دینشان را از ایشان می‌پرسیدند یا از مواعظ ایشان بهره‌مند می‌شدند. کسانی هم که می‌خواستند مسلمان شوند آنجا با ایشان بیعت کرده و اسلام را می‌پذیرفتند. در همین ده، سلمان به دست مبارک ایشان اسلام آورد. عبدالله بن سلام عالم بزرگ یهودی نیز در همین ده به خدمت ایشان رسید، مسلمان شد.

در شمار اولین کارهای پیامبر در قبا، بنای یک مسجد بود که این اولین مسجدی است که خود ایشان بنیان کرده و در قرآن مسجد تقوا نام گرفته است. این مسجد هنوز باقی است. در قبا پیامبر دیگر کاری نداشت؛ اما همچنان در قبا ماند، انتظار رسیدن امیرالمؤمنین(ع) را می‌کشید. چند روز بعد ابوبکر از مدینه به خدمت پیامبر آمد و گفت: یا رسول الله! مردم مدینه اشتیاق دیدار شما را دارند، لازم است قبا را ترک گفته به مدینه بیایید. حضرت فرمود: من حرکت نخواهم کرد تا اینکه برادرم علی بن ابی طالب به اینجا برسد.

مأموریت جانشین پیامبر بعد از هجرت ایشان

پیامبر علی(ع) را مأموریت داده بود که اماناتی را که مردم نزد ایشان گذارده بودند به صاحبانش برساند، سپس زنان بیت نبوت را به مدینه بیاورد. اما هجرت و خروج پیامبر از مکه، امانات مردم را در معرض خطر و حتی غارت دشمن قرار می‌داد، این خلاف امانت‌داری و خواست پیامبر بود. پیش از این پیامبر در مکه امین همه مردم بود دوست یا دشمن، اموال خودشان را در نزد ایشان به امانت می‌گذاشتند، مطمئن بودند به سلامت به خودشان بر می‌گردد. اما هجرت ناگهانی پیامبر همه امانات را در معرض خطر می‌داد؛ لذا باید کسی بعد از ایشان در جای ایشان باشد که بتواند با قدرت تمام از این اموال محافظت کرده و با نهایت درستی و سلامت به صاحبانش باز گرداند. بدین ترتیب بود که حضرت علی(ع) مأموریت یافت که امانات را به مردم برساند. امیرالمؤمنین(ع) که همه شایستگی‌های لازم را داشت، دستور یافت که در مکه بماند و این مسئولیت بزرگ را به سرانجام برساند. حضرت علی(ع) هر روز صبح و شام با صدای بلند فریاد بر می‌آورد: هرکس امانتی نزد پیامبر دارد بیاید و آن را بگیرد. این جریان چند روز طول کشید. دیگر کسی مراجعه نکرد بنابراین همه امانات به صاحبانش برگردانده شده بود.

بعد از آن امیرالمؤمنین مأموریت داشت که زنان بیت نبوت را آماده حرکت کرده و به سرعت در یک تاریکی شب عازم مدینه بشوند. ایشان می‌بایست فاطمه دخت پیامبر و فاطمه بنت اسد و فاطمه بنت زبیر و فاطمه بنت حمزه و ایمن فرزند دایه پیامبر را صحیح و سالم به مدینه برساند. اینان در مکه در چنگال بزرگ‌ترین دشمنان اسلام و پیامبر قرار داشتند، هر لحظه ممکن بود به اسارت دشمن در بیایند، به عنوان گروگان برای بازگرداندن پیامبر به مکه مورد استفاده قرار بگیرند؛ لذا وقتی امیرالمؤمنین(ع) توانسته بود این مجموعه را در نیمه شب و پنهان از چشم دشمن از شهر خارج کند، کار بسیار بزرگی انجام داده بود. پیامبر به خوبی می‌دانست این گونه خطر کردن تنها در توان آن حضرت است.

دشمن، تمام شهر و تمام راه‌های خروج را کنترل می‌کرد. امیرالمؤمنین باید همه چیز را مراقبت کرده و همه کارها را بدون اشتباه به انجام رساند. دشمن بعد از خروج ایشان تازه از جریان با اطلاع شد، تصمیم به تعقیب حضرت علی و کاروان همراه گرفت. هشت نفر مرد جنگی به دنبال فرستاد که به سرعت خودشان را به ایشان رساندند. این هشت تن، متشکل از هفت نفر از مردان قریش و غلام حرب بن امیه که جُناح نام داشت بودند. اینها به سرعت خودشان را به این کاروان رساندند. تا از دور دیده شدند. حضرت علی(ع) به دو مرد همراهش ابو واقد و ایمن امر فرمود که شترها را بنشانند و خود زنان را پیاده کرد. سپس شمشیر کشیده و به مقابله هجوم کنندگان آمد. آنها تا با ایشان رو به رو شدند زبان به دشنام باز کرده و گفتند: ای غدار! تو فکر می‌کنی که با این زنان نجات پیدا می‌کنی؟ برگرد ای...! حضرت علی(ع) فرمود: اگر این کار را نکنم چه خواهید کرد؟ گفتند: ناگزیر باز خواهی گشت اما با دماغ به خاک مالیده، یا به صورت خفت‌باری سرت را از تن جدا می‌کنیم! سپس به شتران کاروان نزدیک شده تا شتران را از جا کنده و آنها را رم دهند. در این هنگام حضرت علی(ع) جلو آمد، جناح با شمشیر به ایشان حمله کرد؛ اما شمشیر حضرت راه را بر او بست، ضربت شمشیر بر کتف جناح فرود آمده بدنش را به دو نیم کرد، تا به زین اسب جناح رسید. همه اینها در حالی بود که جناج سواره و امیرالمؤمنین(ع) پیاده بود. این ضربت بر جمع قریشیان چنان اثر کرده و آنها را ترسانید که زبان دشنام، به عذرخواهی تبدیل شده و راه بازگشت و فرار را در پیش گرفتند.

امیرالمؤمنین(ع) رو به ایمن و ابو واقد کرده فرمود: شترانتان را باز و زنان را سوار کنید. حضرت علی و همراهان با پیروزی و اقتدار به راه خود ادامه دادند تا به روستای ضجنان رسیده و یک روز و یک شب در آنجا درنگ کردند. در منزل ضجنان بعضی از مستضعفین و مؤمنین که در جمع آنها ام ایمن (کنیز رسول خدا) بود، رسیده و به کاروان ایشان ملحق شدند. در میان راه در منزل ضجنان همه افراد شب را بیدار و به عبادت و ذکر و دعا گذراندند. پس از استراحت لازم به راه افتادند. همه راه را به این شکل پیموده شد.

پایان انتظار در قبا و ورود به مدینه

کاروانیان، در روز پانزدهم ربیع به قبا وارد شدند. دِه قبا در فاصله قریب پنج کیلومتری مدینه قرار داشت، پیامبر در آن ده مانده بودند تا امیرالمؤمنین بعد از انجام مأموریت‌های مهم خویش به آنجا برسد. چون علی از شدت کوفتگی دیگر نتوانسته بود که خود را به ایشان برساند، پیامبر از ده خارج شدند و خود را به تازه‌واردان رسانیدند و از دیدار ایشان شادمان شدند. بر اثر پیاده‌روی در این راه دراز، از پاهای امیرالمؤمنین(ع) خون می‌چکید. پیامبر(ص) از دیدن این صحنه متأثر گشته و علی را در بر گرفته و اشک از چشمانشان جاری شد.

مردم مسلمان شهر مدینه منتظر پیامبر بودند. ایشان به همراه امیرالمؤمنین و زنان خاندان نبوت در روز جمعه شانزدهم ربیع الاول از قبا خارج و ظهر همان روز به محله طایفه بنی سالم رسیدند. پیامبر خطبه خوانده و به همراه اصحاب خود و دیگر مسلمانان، نماز جمعه به پا کردند و این اولین نماز جمعه پیامبر در تاریخ اسلام است و بعد از آن به سوی مدینه حرکت کرده و بدین ترتیب در بعد از ظهر همان روز وارد مدینه شدند.

تا پیامبر در شهر مکه حضور داشت بار دفاع از اسلام و ایشان بر دوش حضرت ابوطالب(ع) بود. حقی که ایشان بر اسلام دارد، هیچ شبیه و نظیری ندارد. در واقع در میان شخصیت‌های تأثیرگذار در عالم اسلام، بعد از پیامبر و صاحبان عصمت و طهارت، شخصیتی به بزرگی حضرت ابوطالب(ع) وجود ندارد، و تا ایشان بود امیرالمؤمنین در سایه شخصیت پدر قرار گرفته بود؛ اما بعد از هجرت از مکه امیرالمؤمنین در تاریخ اسلام آن طور که باید دیده شد، فضیلت‌های بی‌همتای ایشان ظهور و بروز یافت.

منابع

1. ابراهیمی، زینب، گاه‌شمار، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱
2. حاجی‌زاده، یدالله، هجرت به مدینه، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
3. عاملی، سید جعفر مرتضی، سیرت جاودانه ج۱
4. جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر