آیه تطهیر: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
|||
| خط ۵۲: | خط ۵۲: | ||
*در نتیجه با توجه به این [[روایات]] که نمونه‌ای از ده‌ها [[روایت]] موجود در این باره است، مصداق [[اهل بیت]]{{عم}} معین و مشخص شده است<ref>[[محمود اباذری|اباذری، محمود]]، [[ادعیه و زیارات مهدوی (کتاب)|ادعیه و زیارات مهدوی]]، ص ۹۳-۹۴.</ref>. | *در نتیجه با توجه به این [[روایات]] که نمونه‌ای از ده‌ها [[روایت]] موجود در این باره است، مصداق [[اهل بیت]]{{عم}} معین و مشخص شده است<ref>[[محمود اباذری|اباذری، محمود]]، [[ادعیه و زیارات مهدوی (کتاب)|ادعیه و زیارات مهدوی]]، ص ۹۳-۹۴.</ref>. | ||
== | ==آیه تطهیر در [[معارف]] و [[عقاید]] ۵== | ||
درس‌های [[امامت عامه]] و [[ویژگی‌های امام]] مشتمل بر بحث از [[عصمت]] هم بود<ref>ر.ک: درس ۱۳ تا ۱۵.</ref> اما لازم است به طور خاص از [[ادله]] و [[نصوص]] [[عصمت]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} و سایر [[امامان دوازده‌گانه]] سخن گفته شود. [[دانشمندان]] [[امامیه]] برای اثبات [[عصمت]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} به آیاتی از [[قرآن کریم]] استناد کرده‌اند<ref>ر.ک: الالفین علامه حلی.</ref>. در این درس به | درس‌های [[امامت عامه]] و [[ویژگی‌های امام]] مشتمل بر بحث از [[عصمت]] هم بود<ref>ر.ک: درس ۱۳ تا ۱۵.</ref> اما لازم است به طور خاص از [[ادله]] و [[نصوص]] [[عصمت]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} و سایر [[امامان دوازده‌گانه]] سخن گفته شود. [[دانشمندان]] [[امامیه]] برای اثبات [[عصمت]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} به آیاتی از [[قرآن کریم]] استناد کرده‌اند<ref>ر.ک: الالفین علامه حلی.</ref>. در این درس به آیه تطهیر می‌پردازیم. | ||
[[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>. | [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>. | ||
===[[شأن نزول]]=== | ===[[شأن نزول]]=== | ||
در [[شأن نزول]] | در [[شأن نزول]] آیه تطهیر از جمع قابل توجهی از [[صحابه]] [[رسول خدا]]{{صل}} [[احادیث]] فراوانی [[نقل]] شده از جمله [[حدیثی]] که به نام [[حدیث کساء]] [[معروف]] است<ref>نام برخی از صحابه رسول خدا{{صل}} که حدیث کساء را نقل کرده‌اند به این شرح است: عایشه، ام سلمه، سعد ابی وقاص، انس بن مالک، ابوسعید خدری، جابر بن عبد الله انصاری، زید بن ارقم، واثله بن اصقع.رک: احقاق الحق، ج ۹، ص ۲.</ref>. | ||
جمع زیادی از [[دانشمندان]] [[اهل سنت]] [[روایات]] [[نزول]] | جمع زیادی از [[دانشمندان]] [[اهل سنت]] [[روایات]] [[نزول]] آیه تطهیر در شان [[اصحاب کساء]] را [[نقل]] کرده‌اند<ref>ر.ک: مسلم نیشابوری در صحیح، ج ۷، ص ۱۳۳. و ترمذی در سنن، ج ۵، ص ۳۱ و ۳۲۸ و احمد حنبل در مسند، ج۱، ص۳۳۱ و، ج ۳، ص ۲۵۹ و ص۲۸۲ ج۴، ص ۱۰۷ و ج۶، ص۲۹۲ و حاکم نیشابوری در المستدرک علی الصحیحین ج۲، ص۴۱۶ و ج۳، ص۱۳۳ و ص۱۴۷ و ص۱۵۸ و ابن جریر طبری در جامع البیان عن تفسیر آی القران ج۲۲، ص۹ و واحدی در اسباب النزول، ص ۲۳۹ و ابن اثیر در اسد الغابه، ج ۲، ص ۱۲ و سایر منابع حدیثی و تفسیری و تاریخی.</ref> و این [[روایات]] به [[حد ]][[تواتر]] نیز رسیده است<ref>ر.ک: فخر رازی، ج ۸، ص ۸۰.</ref>. حتی [[ابن حجر]] مکی در کتاب {{عربی|الصواعق المحرقه علی اهل الرفض و الزندقه}} در {{عربی|الفصل الآیات فی الآیات الوارده فیهم}} - بعد از ذکر آیه تطهیر – می‌نویسد: {{عربی|اکثر المفسرین علی انها نزلت فی علی و فاطمه و الحسن و الحسین لتذکیر ضمیر عنکم و ما بعده}}، وی سایر اقوال را با لفط "قیل" مطرح میکند که اشاره به تضعیف و عدم اعتنا به آنها است<ref>الصواعق المحرقه، ج ۲، ص ۴۲۱.</ref>. | ||
بلکه نویسندگان [[اهل سنت]] به صحت و اعتبار این [[شأن نزول]] در بین [[مفسران]] و [[محدثان]] [[اهل سنت]] تاکید و تصریح کرده‌اند<ref>الصواعق المحرقه، ج ۲، ص ۴۲۱.</ref>. حتی [[ابن تیمیه]] حرانی در منهاج السنه می‌نویسد: {{متن حدیث|ثبت فی الصحیح ان النبی{{صل}} ادار الکساء [[علی]] عَلِيّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ{{عم}} ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيراً و هذا الحدیث رواه [[مسلم]] فی صحیحه عن [[عائشه]] و رواه اهل السنن عن [[ام سلمه]]}}<ref>منهاج السنه النبویه، ج۲، ص ۲۲.</ref>. | بلکه نویسندگان [[اهل سنت]] به صحت و اعتبار این [[شأن نزول]] در بین [[مفسران]] و [[محدثان]] [[اهل سنت]] تاکید و تصریح کرده‌اند<ref>الصواعق المحرقه، ج ۲، ص ۴۲۱.</ref>. حتی [[ابن تیمیه]] حرانی در منهاج السنه می‌نویسد: {{متن حدیث|ثبت فی الصحیح ان النبی{{صل}} ادار الکساء [[علی]] عَلِيّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ{{عم}} ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيراً و هذا الحدیث رواه [[مسلم]] فی صحیحه عن [[عائشه]] و رواه اهل السنن عن [[ام سلمه]]}}<ref>منهاج السنه النبویه، ج۲، ص ۲۲.</ref>. | ||
آنچه بیش از پیش موجب [[اطمینان]] و [[یقین]] به این‌گونه [[روایات]] در [[شأن نزول]] | آنچه بیش از پیش موجب [[اطمینان]] و [[یقین]] به این‌گونه [[روایات]] در [[شأن نزول]] آیه تطهیر میگردد، نقل‌های گوناگون بین [[فریقین]] است که [[نبی اکرم]]{{صل}} بعد از [[نزول]] [[آیه]] به صورت مکرر صبحگاهان بر [[اهل بیت]] خود یعنی [[فاطمه زهرا]] و [[همسر]] و دو فرزندش [[سلام]] داده و آنها را به [[نماز صبح]] فرا خوانده و این [[آیه شریفه]] را [[تلاوت]] فرموده‌اند. از میان این [[روایات]] فراوان به یک [[نقل]] از [[احمد حنبل]] اکتفا می‌کنیم: {{متن حدیث|عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ أَنَّ النَّبِیُّ{{صل}} كَانَ يَمُرُّ بِبَيْتِ فَاطِمَةَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ- إِذَا خَرَجَ إِلَى الْفَجْرِ فَيَقُولُ الصَّلَاةَ يَا أَهْلَ الْبَيْتِ {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>}}<ref>مسند احمد، ج۳، ص ۲۵۹. نق‌های گوناگون دیگر نیز همه دلالت بر تکرار زیاد دارد مانند: اربعین صباحا و ثمانیه اشهر وتسعه أشهر در جامع البیان، ج۲۲، ص۱۸ که مجموع این روایات را در منابع تفسیری ذیل آیه کریمه نیز می‌توان مشاهده نمود.</ref>. | ||
===دلالت [[آیه]]=== | ===دلالت [[آیه]]=== | ||
علاوه بر [[روایات]] [[متواتر]] و مورد قبول، با توجه به الفاط | علاوه بر [[روایات]] [[متواتر]] و مورد قبول، با توجه به الفاط آیه تطهیر دلالت آن بر [[عصمت اهل بیت]]{{عم}} نیز روشن می‌شود: | ||
اختصاص: کلمه {{متن قرآن|إِنَّمَا}}<ref>«جز این نیست» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>}}که ادات حصر است در ابتدای سخن و کلمه "عنکم" و اختصاصی که از [[نصب]] کلمه {{متن قرآن أَهْلَ الْبَيْتِ}}<ref>«اهل بیت» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>}} فهمیده می‌شود، [[دلیل]] است بر اینکه [[اراده الهی]] نسبت به [[تطهیر]] و [[پاکی]] از هرگونه [[پلیدی]] مخصوص به افراد معینی است که در [[آیه]] از آنها با نام {{متن قرآن أَهْلَ الْبَيْتِ}}<ref>«اهل بیت» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>}} یاد شده است.<ref>رک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص ۳۰۹.</ref> | اختصاص: کلمه {{متن قرآن|إِنَّمَا}}<ref>«جز این نیست» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>}}که ادات حصر است در ابتدای سخن و کلمه "عنکم" و اختصاصی که از [[نصب]] کلمه {{متن قرآن أَهْلَ الْبَيْتِ}}<ref>«اهل بیت» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>}} فهمیده می‌شود، [[دلیل]] است بر اینکه [[اراده الهی]] نسبت به [[تطهیر]] و [[پاکی]] از هرگونه [[پلیدی]] مخصوص به افراد معینی است که در [[آیه]] از آنها با نام {{متن قرآن أَهْلَ الْبَيْتِ}}<ref>«اهل بیت» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>}} یاد شده است.<ref>رک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص ۳۰۹.</ref> | ||
اختصاص [[آیه]] به [[خمسه طیبه]] مورد [[اعتراض]] برخی قرار گرفته و آنها با استناد به سیاق و اینکه علاوه بر [[آیات]] قبل و [[آیه]] بعد، صدر همین [[آیه]] هم درباره [[زنان پیامبر]]{{صل}} است آنان را مشمول این [[آیه]] دانسته و این شمول را [[دلیل]] بر عدم دلالت [[آیه]] بر [[عصمت]] گرفته‌اند<ref>ر.ک: تفسیر مفاتیح الغیب، ج۲۵ ص۱۶۸ و تفسیر القرآن العظیم، ج۶، ص۳۷۰.</ref>. برخی پا را فراتر نهاده و با استناد به برخی نقل‌ها، [[اقارب]] و [[خویشان]] آن [[حضرت]]{{صل}} را نیز در [[اهل بیت]] وارد ساخته‌اند<ref>ر.ک: شرح المواقف، ج۸، ص۳۵۵.</ref>. | اختصاص [[آیه]] به [[خمسه طیبه]] مورد [[اعتراض]] برخی قرار گرفته و آنها با استناد به سیاق و اینکه علاوه بر [[آیات]] قبل و [[آیه]] بعد، صدر همین [[آیه]] هم درباره [[زنان پیامبر]]{{صل}} است آنان را مشمول این [[آیه]] دانسته و این شمول را [[دلیل]] بر عدم دلالت [[آیه]] بر [[عصمت]] گرفته‌اند<ref>ر.ک: تفسیر مفاتیح الغیب، ج۲۵ ص۱۶۸ و تفسیر القرآن العظیم، ج۶، ص۳۷۰.</ref>. برخی پا را فراتر نهاده و با استناد به برخی نقل‌ها، [[اقارب]] و [[خویشان]] آن [[حضرت]]{{صل}} را نیز در [[اهل بیت]] وارد ساخته‌اند<ref>ر.ک: شرح المواقف، ج۸، ص۳۵۵.</ref>. | ||
| خط ۸۴: | خط ۸۴: | ||
[[اهل بیت]]: با توجه به انبوه روایاتی که از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} هم در [[شأن نزول]] این [[آیه]] و هم در موارد دیگر رسیده و صریح و روشن عنوان [[اهل بیت]] را مختص افراد معین نموده و از دیگران سلب کرده- حتی از [[ام‌سلمه]] که [[آیه]] در [[خانه]] او نازل شده است - تردیدی [[باقی]] نمی‌ماند که به غیر از خود [[پیامبر]]{{صل}} و [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و [[فاطمه]]{{س}} و [[حسنین]] شامل سایر [[خویشان]] [[پیامبر]]{{صل}} نمی‌شود. | [[اهل بیت]]: با توجه به انبوه روایاتی که از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} هم در [[شأن نزول]] این [[آیه]] و هم در موارد دیگر رسیده و صریح و روشن عنوان [[اهل بیت]] را مختص افراد معین نموده و از دیگران سلب کرده- حتی از [[ام‌سلمه]] که [[آیه]] در [[خانه]] او نازل شده است - تردیدی [[باقی]] نمی‌ماند که به غیر از خود [[پیامبر]]{{صل}} و [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و [[فاطمه]]{{س}} و [[حسنین]] شامل سایر [[خویشان]] [[پیامبر]]{{صل}} نمی‌شود. | ||
ممکن است گفته شود با اختصاص | ممکن است گفته شود با اختصاص آیه تطهیر به [[خمسه طیبه]] سایر [[امامان]] از [[فرزندان امام حسین]]{{ع}} از [[آیه]] خارج خواهند شد و [[عصمت]] آنان [[نیاز]] به [[دلیل]] دارد. | ||
پاسخ: حصر در [[آیه]] اضافی است نه حصر [[حقیقی]] و اینکه در زمان [[نزول]] [[آیه]] اینها مصداق بودند منافاتی با سایر مصادیق در زمان‌های دیگر ندارد<ref>امام‌شناسی، ج ۱، ص ۳۸۶.</ref>. علاوه بر این که در سخن [[نبی اکرم]]{{صل}} تصریح به شمول [[آیه]] درباره سایر [[امامان]] از [[اولاد]] [[امام حسین]]{{ع}} شده و در [[احتجاج]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} این مطلب [[نقل]] شده است<ref>ر.ک: غایة المرام و حجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص و العام، ج۱، ص۱۴۰.</ref>. در پایان لازم به [[تذکر]] است که در منابع [[امامیه]] برای اثبات [[عصمت]] [[امامان دوازده‌گانه]] علاوه بر | پاسخ: حصر در [[آیه]] اضافی است نه حصر [[حقیقی]] و اینکه در زمان [[نزول]] [[آیه]] اینها مصداق بودند منافاتی با سایر مصادیق در زمان‌های دیگر ندارد<ref>امام‌شناسی، ج ۱، ص ۳۸۶.</ref>. علاوه بر این که در سخن [[نبی اکرم]]{{صل}} تصریح به شمول [[آیه]] درباره سایر [[امامان]] از [[اولاد]] [[امام حسین]]{{ع}} شده و در [[احتجاج]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} این مطلب [[نقل]] شده است<ref>ر.ک: غایة المرام و حجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص و العام، ج۱، ص۱۴۰.</ref>. در پایان لازم به [[تذکر]] است که در منابع [[امامیه]] برای اثبات [[عصمت]] [[امامان دوازده‌گانه]] علاوه بر آیه تطهیر به [[آیات]] دیگری از [[قرآن کریم]] نیز استناد شده که در این درس مجالی برای پرداختن به آن نیست.<ref>ر.ک: الفین علامه حلی.</ref> | ||
===استناد به | ===استناد به آیه تطهیر=== | ||
افرادی از [[اهل بیت]]{{عم}} و نیز [[صحابه]] [[رسول خدا]] به این [[آیه کریمه]] برای [[بیان]] [[جایگاه]] ویژه و [[منزلت]] والای [[اهل بیت]]{{عم}} [[تمسک]] جسته‌اند که به یک مورد بسنده می‌شود: | افرادی از [[اهل بیت]]{{عم}} و نیز [[صحابه]] [[رسول خدا]] به این [[آیه کریمه]] برای [[بیان]] [[جایگاه]] ویژه و [[منزلت]] والای [[اهل بیت]]{{عم}} [[تمسک]] جسته‌اند که به یک مورد بسنده می‌شود: | ||
استناد [[امام حسن مجتبی]]{{ع}}: [[امام حسن]]{{ع}} در دوران کوتاه [[خلافت]] بعد از [[شهادت]] امیرالمونین{{ع}} بعد از سوء قصدی که به ایشان شد در یک [[سخنرانی]] فرمودند: {{متن حدیث|يَا أَهْلَ الْعِرَاقِ اتَّقُوا اللَّهَ فِينَا فَإِنَّا أُمَرَاؤُكُمْ وَ ضِيفَانُكُمْ وَ نَحْنُ أَهْلُ الْبَيْتِ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِيهِمْ {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>}} این سخنان به قدری در مخاطبان موثر شد که همه از شدت تاثر به [[گریه]] افتادند <ref>ر.ک: الصواعق المحرقه، ج ۲، ص ۴۱۰: {{متن حدیث|فما زال یقولها حتی ما بقی احد فی المسجد الا و هو یبکی}}. </ref>. | استناد [[امام حسن مجتبی]]{{ع}}: [[امام حسن]]{{ع}} در دوران کوتاه [[خلافت]] بعد از [[شهادت]] امیرالمونین{{ع}} بعد از سوء قصدی که به ایشان شد در یک [[سخنرانی]] فرمودند: {{متن حدیث|يَا أَهْلَ الْعِرَاقِ اتَّقُوا اللَّهَ فِينَا فَإِنَّا أُمَرَاؤُكُمْ وَ ضِيفَانُكُمْ وَ نَحْنُ أَهْلُ الْبَيْتِ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِيهِمْ {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>}} این سخنان به قدری در مخاطبان موثر شد که همه از شدت تاثر به [[گریه]] افتادند <ref>ر.ک: الصواعق المحرقه، ج ۲، ص ۴۱۰: {{متن حدیث|فما زال یقولها حتی ما بقی احد فی المسجد الا و هو یبکی}}. </ref>. | ||
[[حاکم]] نیشابوری نیز در المستدرک [[علی]] الصحیحین [[خطبه]] [[امام حسن مجتبی]]{{ع}} را در [[فضائل]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[نقل]] میکند که آن [[حضرت]] در اثنای [[خطبه]] در [[تبیین]] [[مقام]] والای [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و [[اهل بیت]]{{عم}} فرموده‌اند: {{متن حدیث|و أَنَا مِنْ أهلُ البَيْتِ الَّذِي أذَهَب اللَّه عَنْهم الرِّجْسَ وطَهَّرَهُم تَطْهِيراً}}<ref>المستدرک علی الصحیحین ج۳، ص۱۷۲. برای موارد دیگر ر.ک: تفسیر ابن کثیر ج۱، ص۳۷۰ و مسند احمد، ج ۱، ص۳۰۳ و خصائص نسایی، ص۶۳ و مجمع الزوائد هیثمی، ج۹، ص۱۱۹.</ref>. | [[حاکم]] نیشابوری نیز در المستدرک [[علی]] الصحیحین [[خطبه]] [[امام حسن مجتبی]]{{ع}} را در [[فضائل]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[نقل]] میکند که آن [[حضرت]] در اثنای [[خطبه]] در [[تبیین]] [[مقام]] والای [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و [[اهل بیت]]{{عم}} فرموده‌اند: {{متن حدیث|و أَنَا مِنْ أهلُ البَيْتِ الَّذِي أذَهَب اللَّه عَنْهم الرِّجْسَ وطَهَّرَهُم تَطْهِيراً}}<ref>المستدرک علی الصحیحین ج۳، ص۱۷۲. برای موارد دیگر ر.ک: تفسیر ابن کثیر ج۱، ص۳۷۰ و مسند احمد، ج ۱، ص۳۰۳ و خصائص نسایی، ص۶۳ و مجمع الزوائد هیثمی، ج۹، ص۱۱۹.</ref>. | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{فهرست اثر}} | {{فهرست اثر}} | ||
نسخهٔ ۱۴ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۱۰:۱۲
متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.
- این مدخل از زیرشاخه‌های بحث آیات امامت امام علی و آیات فضائل امام علی است. "آیه تطهیر" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آیه تطهیر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
بخش دوم آیه ۳۳ سوره احزاب به "آیه تطهیر" شهرت یافته است[۱]: ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۲].
مقدمه
- این آیه که به آیه تطهیر شهرت یافته از دیرزمان توجه دانشمندان مختلف اسلامی را به خود جلب کرده است. مفسران، محدثان، متکلمان، مورخان و عالمان لغت هر یک به انگیزه و از نگاهی خاص درباره آیه تطهیر سخن گفته‌اند.
- یکی این که مقصود از اهل بیت(ع) در این آیه چه کسانی اند؟ و دیگری این که مقصود از زدودن رجس از اهل بیت(ع) و تطهیر ویژه آنان چیست؟[۳]
- این آیه با ﴿إِنَّمَا﴾ که به تصریح لغویان، برای حصر است، آغاز شده و انحصار اراده الهی به آنان را بیان میکند. تقدیم جار و مجرور ﴿عَنكُمُ﴾ برمفعولٌ به ﴿الرِّجْسَ﴾ و نیز اعراب نصب ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ که مفید اختصاص است، بر این تأکید می‌افزاید. تعبیر ﴿يُطَهِّرَكُمْ﴾ در پی ﴿لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ﴾ تأکیدی بر طهارت و پاکیزگی به دنبال دور شدن پلیدی‌ها است و ﴿تَطْهِيرًا﴾ که مفعول مطلق است نیز تأکیدی دیگر برای طهارت به شمار می‌رود. ﴿الرِّجْسَ﴾ که با الف و لام جنس است، هرگونه پلیدی فکری و عملی اعمّ از شرک، کفر، نفاق و جهل و گناه را در برمی‌گیرد[۴][۵].
- این آیه با ﴿إِنَّمَا﴾ که به تصریح لغویان، برای حصر است، آغاز شده و انحصار اراده الهی به آنان را بیان میکند. تقدیم جار و مجرور ﴿عَنكُمُ﴾ برمفعولٌ به ﴿الرِّجْسَ﴾ و نیز اعراب نصب ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ که مفید اختصاص است، بر این تأکید می‌افزاید. تعبیر ﴿يُطَهِّرَكُمْ﴾ در پی ﴿لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ﴾ تأکیدی بر طهارت و پاکیزگی به دنبال دور شدن پلیدی‌ها است و ﴿تَطْهِيرًا﴾ که مفعول مطلق است نیز تأکیدی دیگر برای طهارت به شمار می‌رود. ﴿الرِّجْسَ﴾ که با الف و لام جنس است، هرگونه پلیدی فکری و عملی اعمّ از شرک، کفر، نفاق و جهل و گناه را در برمی‌گیرد[۶][۷].
- این آیه، از جمله آیاتی است که مجادله‌های کلامی فراوانی را به همراه داشته است؛ زیرا شیعه با استناد به متن آیه و نیز روایات شأن نزول، بر امامت و عصمت اهل بیت(ع) و نیز اختصاص اهل بیت(ع) به خمسه طیبه استدلال کرده[۸]؛ در حالی که بسیاری از اهل سنت چنین برداشتی را نپذیرفته و با استفاده از قبل و بعد آیه که درباره همسران پیامبر(ص) است، همسران را نیز از ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ به شمار آورده‌اند[۹]. برای تبیین و تفسیر آیه، در ابتدا باید معنای اراده الهی ﴿يُرِيدُ اللَّهُ﴾ مشخّص و در مرحله بعد، مقصود از ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ روشن شود. اراده الهی، یا تکوینی است، یعنی در پی آن، متعلّق اراده الزاماً محقّق می‌شود، مانند اینکه خداوند اراده کرد آتش بر حضرت ابراهیم(ع) سرد و بی‌ضرر شود، و‌این اراده بی‌درنگ محقّق شد: ﴿إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾[۱۰] یا تشریعی است؛ یعنی اراده، با وقوع مقصود ملازم نیست؛ مانند اراده و خواست خداوند در انجام واجبات و پرهیز از محرمات که ممکن است در موارد فراوانی محقّق نشود. اراده در این آیه، تکوینی است، نه تشریعی؛ یعنی خداوند اراده کرده که اهل بیت پیامبر از هرگونه پلیدی دور باشند و آنان را پاک و پاکیزه قرار داده است و در پی این اراده، دوری از آلودگی‌ها و صفت طهارت برای آنان تحقّق یافته است؛ زیرا اراده تشریعی خداوند مبنی بر دور بودن از پلیدی‌ها و پاکیزگی انسان‌ها با انجام تکالیف، به اهل بیت پیامبر اختصاص ندارد؛ بلکه خداوند اراده کرده است همه انسان‌ها از پلیدی‌ها برحذر و به طهارت و پاکیزگی متّصف باشند؛ چنان‌که در دستور به غسل و وضو می‌فرماید: خداوند به این وسیله می‌خواهد شما مسلمانان را پاک کند: ﴿مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ ﴾[۱۱][۱۲] قرینه دیگری که اراده تکوینی در این آیه را نشان میدهد، این است که به استناد روایات فراوانی که در شأن نزول خواهد آمد، این آیه در منقبت و ستایش اهل بیت است و اگر اراده، صرفاً تشریعی باشد، دیگر منقبتی نخواهد بود؛ زیرا این اراده، برای همه وجود دارد[۱۳]؛ البتّه اراده تکوینی، با جبر ملازم نیست؛ زیرا اراده تکوینی خدا بر آنچه در عالم تحقّق یافته است و می‌یابد، تعلّق می‌گیرد؛ چه از مسیر انتخاب فاعل مختار و چه از طریق فاعل‌های جبری و طبیعی باشد و اهل بیت(ع) به دلیل شایستگی ذاتی و اکتسابی، در عین قدرت و اختیار برای گناه کردن، به اختیار خودشان گناه نمی‌کنند[۱۴][۱۵].
- در اینکه اهل بیت چه کسانی هستند سه رأی وجود دارد: در نقل از عکرمه، وی با استناد به آیات قبل و بعد این آیه می‌گوید مقصود از اهل بیت فقط همسران پیامبر است[۱۶]؛ ولی گویا این رأی غیر قابل استفاده باشد؛ زیرا همه ضمایر در جمله‌های قبل و بعد آیه، مؤنث است و ضمیر فقط در این بخش آیه تغییر یافته و به صورت جمع مذکر آمده است و اگر خطاب به همسران بود، تغییر در ضمیر و سیاق وجهی نداشت. افزون بر این، این نظر فقط از عکرمه نقل شده که از خوارج و منحرفان در دین به شمار می‌آید[۱۷]. نظر دوم که در میان اهل سنت شهرت دارد، این است که اهل بیت، افزون بر همسران، شامل پیامبر(ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) نیز می‌شود [۱۸]. آنان برای اثبات نظر خود، به سیاق آیات، استدلال کرده‌اند؛ زیرا آیات پیش از آیه تطهیر و آیه پس از آن، به همسران پیامبر(ص) مربوط است؛ در عین حال، ضمیر ﴿عَنكُمُ﴾ نشان میدهد که تعدادی از مردان نیز در اهل بیت داخلند. در پاسخ به این استدلال گفته‌اند: با توجّه به اینکه انطباق ترتیب نزول با ترتیب کنونی قرآن محرز نیست، واقع شدن یک آیه به دنبال آیه قبل، موجب انعقاد سیاق نمی‌شود؛ افزون بر اینکه تأمّل در آیه نشان میدهد که سیاق آیه تطهیر با سیاق آیات قبل و بعدِ آن، دو سیاق است؛ زیرا تغییر ضمایر از جمع مؤنّث مخاطب که در مجموع ۲۲ ضمیر است به جمع مذکر مخاطب، نشان دهنده تغییر سیاق است؛ گذشته از اینکه آیه تطهیر، شأن نزولی مستقل از آیات مربوط به همسران حضرت دارد؛ همچنین سیاق مربوط به آیات همسران پیامبر، سیاقی همراه با عتاب است و هیچ‌گونه ستایشی در آن نیست؛ در حالی که سیاق آیه تطهیر، سیاق تمجید است[۱۹]. نظر سوم، دیدگاه شیعه است که مقصود از اهل بیت(ع)؛ پیامبر(ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) هستند و همسران پیامبر(ص) به هیچ وجه در آن داخل نیستند؛ زیرا چنان‌که گفته شد، از آیه، عصمت و مصونیت تکوینی اهل بیت از گناه استفاده می‌شود که به اعتقاد شیعه، خمسه طیبه چنین هستند؛ ولی کسی درباره همسران پیامبر، چنین ادّعایی نکرده است؛ البتّه مهم‌ترین دلیل این نظر، روایات فراوان نقل شده از طریق شیعه و سنّی است که اهل بیت به خمسه طیبه تفسیر شده است. حسکانی از عالمان اهل سنت، در شواهد التنزیل، پانزده تن از صحابه را نام میبرد که این حدیث را نقل کرده‌اند. این صحابه عبارتند‌از: علی، فاطمه(س)، حسن بن علی(ع)، انس بن مالک، براء بن عازب انصاری، جابر‌بن عبدالله انصاری، سعد بن‌ابی وقّاص، سعد بن مالک، عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر طیار، عایشه، ام سلمه، عمر بن ابی سلمه، واثلة بن اسقع و ابی الحمراء[۲۰] در منابع اهل سنت مانند صحیح مسلم[۲۱]، صحیح ترمذی[۲۲]، مسند احمد بن حنبل[۲۳]، المستدرک علی الصحیحین[۲۴]، تفسیر طبری[۲۵]، و تفسیر الدّرالمنثور[۲۶]، سیوطی نیز این روایات نقل شده است. این روایات به قدری فراوان است که برخی پژوهش‌گران، آن را متواتر می‌دانند[۲۷]. در شرح احقاق‌الحق، بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گردآوری شده و منابع شیعه در این زمینه، از هزار هم می‌گذرد[۲۸]. حسکانی در شواهدالتنزیل، بیش از صد و سی حدیث در این زمینه نقل کرده است[۲۹]. در مضمون بسیاری از این احادیث آمده است که پیامبر(ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) را زیر کسا "پوششی" قرار داد و آیه تطهیر نازل شد[۳۰]؛ البتّه در برخی از این احادیث آمده است که رسول خدا(ص) پس از نزول آیه، آنان را جمع کرد و بر آنان کسایی قرار داد و فرمود:"اللَّهُمَ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي". این روایات، به حدیث کسا شهرت یافته‌اند[۳۱]. از جمله این روایات، روایاتی است که از ام سلمه و عایشه نقل شده که بر اساس آنها، وقتی از پیامبر(ص) می‌پرسند: آیا ما نیز جزو اهل بیت هستیم؟ حضرت آنان را مشمول آیه نمی‌داند[۳۲]. تعداد دیگری از این احادیث بیان می‌دارد که پس از نزول آیه پیشین، پیامبر(ص) مدّت شش ماه هنگامی که برای نماز صبح از کنار خانه فاطمه(س) می‌گذشت، صدا می‌زد: "الصّلوة يا اهل البيت! إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرا" این مدّت، شش و‌هفت ماه[۳۳]، هشت ماه[۳۴]، نُه ماه[۳۵] و حتّی هفده ماه[۳۶] نیز نقل شده است. در پاسخ این پرسش که چگونه در اثنای وظایف زنان پیامبر(ص) مطلبی گفته شده که شامل زنان پیامبر نمی‌شود، طبرسی گفته که این گونه سخن گفتن، در روش فصیحان عرب، شناخته شده است و در قرآن به آیات فراوان بر می‌خوریم که در کنار هم قرار دارند؛ ولی از موضوعات گوناگونی سخن می‌گویند[۳۷]. علامه طباطبایی هم گفته است: ما هیچ دلیلی نداریم که جمله ﴿إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ ﴾ همراه این آیات نازل شده؛ بلکه از روایات استفاده می‌شود که این بخش جداگانه فرود آمده؛ ولی هنگام گردآوری قرآن در کنار هم قرار داده شده است[۳۸]؛ حتّی در یک روایت هم نیامده که این آیه، در ضمن آیات زنان پیامبر(ص) نازل شده است[۳۹][۴۰].
- آیۀ تطهیر، هم دلیل بر عصمت اهل بیت و أئمه(ع) است، هم دلیل بر امامت علی(ع) و أئمه(ع) دیگر. آیه چنین است: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۴۱]، خداوند اراده کرده است که از شما خاندان، پلیدی را ببرد و شما را به نحو کامل پاک سازد. این اراده، ارادۀ تکوینی خداوند است که موهبت عصمت را می‌رساند. از آنجا که این فضیلت مهم برای خاندان پیامبر مورد تصریح قرآن قرار گرفته است، معاندان و حسودان و مخالفان اهل بیت، تلاش بسیار کرده‌اند که آن را از اعتبار بیندازند و بحث‌های فراوان کرده‌اند که مقصود از اهل بیت، زنان پیغمبر است، یا پیامبر و همسران اوست و اینکه معنای تطهیر چیست. امّا قول راست آن است که آیه دربارۀ پیامبر، حضرت فاطمه، حضرت علی و حسنین(ع) نازل شد که رسول خدا آنان را زیر کسا و عبایی جمع کرده بود و از خدا خواست که: اللّهمّ هؤلاء أهل بیتی و خاصّتی، فاذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا(یا عبارات دیگری که در منابع به صورت‌های مختلف آمده است) .[۴۲] راویان بسیاری نزول آیۀ تطهیر را دربارۀ اصحاب کساء و پنج تن پاک، نقل کرده‌اند و علمای اهل سنت نیز به صحّت حدیث کساء اعتراف دارند.[۴۳] در موارد متعددی نیز برای بیان فضیلت اصحاب کساء و خاندان پیامبر، به این آیه احتجاج و استدلال شده است.[۴۴] این افتخار و فضیلت ابدی، برای شیعیان نیز مایۀ افتخار است که پیرو امامانی‌اند که خداوند آنان را از هرخطا و گناهی پاک و مصون داشته است. در زیارت جامعه می‌خوانیم: عصمکم اللّه من الزّلل و آمنکم من الفتن و طهّرکم من الدّنس و اذهب عنکم الرّجس و طهّرکم تطهیرا[۴۵] پیامبر خدا(ص) نیز فرمود: نحن اهل بیت طهّرهم اللّه[۴۶] خود این طهارت و عصمت از گناه، دلیل آن است که خداوند، اطاعت آنان را واجب ساخته است.[۴۷][۴۸]
مفهوم اهل بیت
مصداق اهل بیت
نظریه اختصاص به همسران
نظریه جمع میان همسران و اهل کساء
نظریه اختصاص به اهل کساء
عصمت اهل بیت
مفهوم رجس
اراده تکوینی
اثبات نصب الهی امام با آیه تطهیر
آیه تطهیر در ادعیه و زیارات مهدوی
- این آیه در میان آیات مربوط به همسران رسول خدا(ص) و در پایان آیه ۳۳ از سوره احزاب قرار دارد، همان طور که آیه اکمال دین و اتمام نعمت در بین آیه سوم از سوره مائده آمده است. شواهد و قرائنی وجود دارد که نشان میدهد این آیه، شأن نزول مستقلی دارد و با آیه پیشین و پسین خود ارتباط ندارد؛ از جمله:
- در آیات قبل و بعدِ این آیه (آیات ۲۸ تا ۳۴ این سوره) زبان آیه، زبان تکلیف و درخواست شدید است و به عبارت دیگر "فعل انسان" و تکلیف شدید همسران رسول خدا مطرح شده است، درحالی که در این آیه از "فعل خدا" سخن به میان آمده و زبان آیه، زبان امتنان و اعطا است نه زبان درخواست.
- با بیان روشن در روایت‌های زیادی که در منابع شیعه و اهل سنت وجود دارد:
مراد از اهل بیت چه کسانی هستند؟
- دو حصر در آیه؛ یعنی واژه ﴿إِنَّمَا﴾ و تعبیر ﴿عَنكُمُ﴾ و تکوینی بودن اراده در این آیه، دلالت بر عصمتِ مخاطبین آیه دارد، در نتیجه به معنای لغویِ واژه اهل بیت توجهی ندارد و همه خاندان پیامبر خدا(ص) را در بر نمی‌گیرد؛ زیرا اولاً، هیچ کس ادعا ندارد که همه آنان دارای عصمت هستند و ثانیاً، سیره آنها، عصمتشان را تأیید نمی‌کند.
- نکته جالب توجه این است که در صحیح مسلم همین سؤال از زید بن ارقم پرسیده شد که آیا همسران رسول خدا(ص) از اهل بیت(ع) هستند یا نه؟ و زید در پاسخ گفت: "نه به خدا قسم! همانا زن مدتی با همسر خود به سر میبرد سپس[چه بسا] او را طلاق میدهد و او به نزد پدر و قوم خود بر میگردد. اهل بیت ایشان کسانی هستند که پس از او، صدقه برایشان حرام است"[۵۰].
- مسلم در صحیح خود در کتاب فضائل الصحابه باب فضائل اهل بیت النبی از عایشه نقل میکند که گفت: صبحگاهان پیامبر خدا خارج شد در حالی که عبایی (مرط مرحل من شعر اسود) بر دوش داشت، پس حسن آمد و او را زیر آن قرار داد، سپس حسین آمد و او را نیز زیر آن قرار داد، سپس فاطمه آمد و او را زیر آن قرار داد، سپس علی آمد و او را زیر آن قرار داد، بعد فرمود: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۵۱].
- همچنین در همین کتاب در باب فضائل علی بن ابی طالب(ع) از قول سعد ابی وقاص نقل میکند که به معاویه گفت: "وقتی آیه ﴿فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُم... ﴾ نازل شد، پیامبر خدا علی، فاطمه، حسن و حسین را فرا خواند و به درگاه الهی عرضه داشت: «اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِي»[۵۲].
- ترمذی در سنن خود در کتاب تفسیر ذیل آیه ۳۳ احزاب از قول عمر بن ابی سلمه نقل میکند که وقتی این آیه در خانه ام سلمه نازل شد؛ حضرت، فاطمه و حسن و حسین را فراخواند و آنها را با کسایی پوشاند و علی پشت سر ایشان بود؛ او را نیز با کسا پوشاند، سپس عرض کرد: خدایا! اینها اهل بیت من هستند، پس رجس را از آنان دور گردان و آنان را پاک و طاهر قرار ده. ام سلمه گفت: ای پیامبر خدا من نیز با آنان هستم؟ حضرت فرمود: تو سر جایت باش و تو خوب هستی [۵۳].
- در نتیجه با توجه به این روایات که نمونه‌ای از ده‌ها روایت موجود در این باره است، مصداق اهل بیت(ع) معین و مشخص شده است[۵۴].
آیه تطهیر در معارف و عقاید ۵
درس‌های امامت عامه و ویژگی‌های امام مشتمل بر بحث از عصمت هم بود[۵۵] اما لازم است به طور خاص از ادله و نصوص عصمت امیر المؤمنین(ع) و سایر امامان دوازده‌گانه سخن گفته شود. دانشمندان امامیه برای اثبات عصمت امیر المؤمنین(ع) به آیاتی از قرآن کریم استناد کرده‌اند[۵۶]. در این درس به آیه تطهیر می‌پردازیم. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۵۷].
شأن نزول
در شأن نزول آیه تطهیر از جمع قابل توجهی از صحابه رسول خدا(ص) احادیث فراوانی نقل شده از جمله حدیثی که به نام حدیث کساء معروف است[۵۸].
جمع زیادی از دانشمندان اهل سنت روایات نزول آیه تطهیر در شان اصحاب کساء را نقل کرده‌اند[۵۹] و این روایات به حد تواتر نیز رسیده است[۶۰]. حتی ابن حجر مکی در کتاب الصواعق المحرقه علی اهل الرفض و الزندقه در الفصل الآیات فی الآیات الوارده فیهم - بعد از ذکر آیه تطهیر – می‌نویسد: اکثر المفسرین علی انها نزلت فی علی و فاطمه و الحسن و الحسین لتذکیر ضمیر عنکم و ما بعده، وی سایر اقوال را با لفط "قیل" مطرح میکند که اشاره به تضعیف و عدم اعتنا به آنها است[۶۱].
بلکه نویسندگان اهل سنت به صحت و اعتبار این شأن نزول در بین مفسران و محدثان اهل سنت تاکید و تصریح کرده‌اند[۶۲]. حتی ابن تیمیه حرانی در منهاج السنه می‌نویسد: «ثبت فی الصحیح ان النبی(ص) ادار الکساء علی عَلِيّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ(ع) ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيراً و هذا الحدیث رواه مسلم فی صحیحه عن عائشه و رواه اهل السنن عن ام سلمه»[۶۳].
آنچه بیش از پیش موجب اطمینان و یقین به این‌گونه روایات در شأن نزول آیه تطهیر میگردد، نقل‌های گوناگون بین فریقین است که نبی اکرم(ص) بعد از نزول آیه به صورت مکرر صبحگاهان بر اهل بیت خود یعنی فاطمه زهرا و همسر و دو فرزندش سلام داده و آنها را به نماز صبح فرا خوانده و این آیه شریفه را تلاوت فرموده‌اند. از میان این روایات فراوان به یک نقل از احمد حنبل اکتفا می‌کنیم: «عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ أَنَّ النَّبِیُّ(ص) كَانَ يَمُرُّ بِبَيْتِ فَاطِمَةَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ- إِذَا خَرَجَ إِلَى الْفَجْرِ فَيَقُولُ الصَّلَاةَ يَا أَهْلَ الْبَيْتِ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۶۴]»[۶۵].
دلالت آیه
علاوه بر روایات متواتر و مورد قبول، با توجه به الفاط آیه تطهیر دلالت آن بر عصمت اهل بیت(ع) نیز روشن می‌شود: اختصاص: کلمه ﴿إِنَّمَا﴾[۶۶]}}که ادات حصر است در ابتدای سخن و کلمه "عنکم" و اختصاصی که از نصب کلمه الگو:متن قرآن أَهْلَ الْبَيْتِ[۶۷]}} فهمیده می‌شود، دلیل است بر اینکه اراده الهی نسبت به تطهیر و پاکی از هرگونه پلیدی مخصوص به افراد معینی است که در آیه از آنها با نام الگو:متن قرآن أَهْلَ الْبَيْتِ[۶۸]}} یاد شده است.[۶۹] اختصاص آیه به خمسه طیبه مورد اعتراض برخی قرار گرفته و آنها با استناد به سیاق و اینکه علاوه بر آیات قبل و آیه بعد، صدر همین آیه هم درباره زنان پیامبر(ص) است آنان را مشمول این آیه دانسته و این شمول را دلیل بر عدم دلالت آیه بر عصمت گرفته‌اند[۷۰]. برخی پا را فراتر نهاده و با استناد به برخی نقل‌ها، اقارب و خویشان آن حضرت(ص) را نیز در اهل بیت وارد ساخته‌اند[۷۱].
پاسخ: اوّلاً: سیاق زمانی محقق می‌شود که بدانیم گوینده از آغاز تا پایان کلام در صدد بیان یک موضوع واحد است اما اگر معلوم شود موضوع واحد نیست، موجب اختلال در سیاق رخ نداده است. در این آیه شریفه هرچند آیات قبل و آیه بعد و سرآغاز همین آیه در بیان احکام زنان رسول خداست اما با ضمیر جمع مذکر مخاطب، مطلب جدیدی را افاده میکند[۷۲].
شاهد بر این که کلام واحد می‌تواند متضمن موضوعات متعدد باشد روایت جابر جعفی از امام باقر(ع) است که فرمود: «يَا جَابِرُ لَيْسَ شَيْءٌ أَبْعَدَ مِنْ عُقُولِ الرِّجَالِ مِنْ تَفْسِيرِ الْقُرْآنِ إِنَّ الْآيَةَ يَكُونُ أَوَّلُهَا فِي شَيْءٍ وَ آخِرُهَا فِي شَيْءٍ وَ هُوَ كَلَامٌ مُتَّصِلٌ مُتَصَرِّفٌ عَلَى وُجُوهِ»[۷۳] ثانیاً نقل مورد تمسک آنان علاوه بر ضعف و عدم اعتبار[۷۴] در برابر روایات متواتر نزد فریقین که دلالت بر اختصاص به خمسه طیبه دارد قابل مطرح شدن نیست. در منابع معتبر فریقین روایات فراوانی از نبی اکرم(ص) رسیده است که به صراحت اهل بیت در آیه را مختص خمسه طیبه دانسته و از زنان پیامبر(ص) سلب میکند[۷۵].
اراده: بعد از قبول اختصاص و عدم شمول، اراده در این آیه باید اراده تکوینی باشد زیرا اراده تشریعی اختصاص به افراد ویژه‌ای ندارد مانند: ﴿مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ﴾[۷۶] و این گونه تطهیر را برای عموم مسلمانان و مکلفین به احکام دین می‌خواهد، نه برای خصوص اهل بیت.
ممکن است تصور شود که اراده تکوینی موجب یک نوع جبر است و در این صورت معصوم بودن، فضیلت و افتخاری نخواهد بود. پاسخ: معصومان دارای دو نوع شایستگی هستند، شایستگی ذاتی و موهبتی و شایستگی اکتسابی از طریق اعمال خویش و ملکات درونی و از مجموعه این دو شایستگی که یکی از آن جنبه اختیاری دارد آن مقام والا حاصل می‌شود. به تعبیر دیگر اراده الهی زمینه‌های توفیق را برای وصول به این مقام والا فراهم می‌سازد و بهره‌گیری از این توفیق به اراده خود آنان بستگی دارد[۷۷].
الرجس: "رجس" در لغت به معنی شیء ناپاک است[۷۸] و اگر به معنی گناه یا شرک یا اعتقاد باطل یا بخل و حسد تفسیر شده در حقیقت بیان مصداق‌هایی از آن مفهوم وسیع و گسترده است.
با توجه به "الف و لام جنس" که بر سر این کلمه آمده و "الرِجس" و در اینجا معنی عموم را می‌رساند، مفهوم آیه چنین است که خداوند اراده کرده هرگونه و هر نوع از انواع آلودگی را از آنان دور سازد. جمله ﴿وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۷۹] با توجه به اینکه معنی "تطهیر" پاک ساختن است، تأکید مجددی است بر مسأله نفی "رجس" و نفی همه پلیدی‌ها که در جمله قبل آمده است. واژه "تطهیراً" که "مفعول مطلق" است باز هم تأکید دیگری بر این معنی است. نتیجه اینکه خداوند با انواع تأکیدها اراده فرموده است که اهل بیت را از هرگونه پلیدی و آلودگی پاک و مبرّا سازد[۸۰].
اهل بیت: با توجه به انبوه روایاتی که از پیامبر اکرم(ص) هم در شأن نزول این آیه و هم در موارد دیگر رسیده و صریح و روشن عنوان اهل بیت را مختص افراد معین نموده و از دیگران سلب کرده- حتی از ام‌سلمه که آیه در خانه او نازل شده است - تردیدی باقی نمی‌ماند که به غیر از خود پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و فاطمه(س) و حسنین شامل سایر خویشان پیامبر(ص) نمی‌شود. ممکن است گفته شود با اختصاص آیه تطهیر به خمسه طیبه سایر امامان از فرزندان امام حسین(ع) از آیه خارج خواهند شد و عصمت آنان نیاز به دلیل دارد.
پاسخ: حصر در آیه اضافی است نه حصر حقیقی و اینکه در زمان نزول آیه اینها مصداق بودند منافاتی با سایر مصادیق در زمان‌های دیگر ندارد[۸۱]. علاوه بر این که در سخن نبی اکرم(ص) تصریح به شمول آیه درباره سایر امامان از اولاد امام حسین(ع) شده و در احتجاج امیر المؤمنین(ع) این مطلب نقل شده است[۸۲]. در پایان لازم به تذکر است که در منابع امامیه برای اثبات عصمت امامان دوازده‌گانه علاوه بر آیه تطهیر به آیات دیگری از قرآن کریم نیز استناد شده که در این درس مجالی برای پرداختن به آن نیست.[۸۳]
استناد به آیه تطهیر
افرادی از اهل بیت(ع) و نیز صحابه رسول خدا به این آیه کریمه برای بیان جایگاه ویژه و منزلت والای اهل بیت(ع) تمسک جسته‌اند که به یک مورد بسنده می‌شود: استناد امام حسن مجتبی(ع): امام حسن(ع) در دوران کوتاه خلافت بعد از شهادت امیرالمونین(ع) بعد از سوء قصدی که به ایشان شد در یک سخنرانی فرمودند: «يَا أَهْلَ الْعِرَاقِ اتَّقُوا اللَّهَ فِينَا فَإِنَّا أُمَرَاؤُكُمْ وَ ضِيفَانُكُمْ وَ نَحْنُ أَهْلُ الْبَيْتِ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِيهِمْ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۸۴]» این سخنان به قدری در مخاطبان موثر شد که همه از شدت تاثر به گریه افتادند [۸۵]. حاکم نیشابوری نیز در المستدرک علی الصحیحین خطبه امام حسن مجتبی(ع) را در فضائل امیرالمؤمنین(ع) نقل میکند که آن حضرت در اثنای خطبه در تبیین مقام والای امیرالمؤمنین(ع) و اهل بیت(ع) فرموده‌اند: «و أَنَا مِنْ أهلُ البَيْتِ الَّذِي أذَهَب اللَّه عَنْهم الرِّجْسَ وطَهَّرَهُم تَطْهِيراً»[۸۶].
منابع
منبع‌شناسی جامع آیه تطهیر
پانویس
- ↑ تتمة المراجعات، ص۷.
- ↑ و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید؛ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند؛ سوره احزاب، آیه: ۳۳.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص ۱۱.
- ↑ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۲.
- ↑ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.
- ↑ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۲.
- ↑ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۸، ص۵۵۹؛ ابن‌کثیر، ج۳، ص۴۹۲ و ۴۹۳.
- ↑ ابن‌کثیر، ج۳، ص۴۹۳ و ۴۹۴.
- ↑ فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود؛ سوره یس، آیه:۸۲.
- ↑ خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند؛ سوره مائده، آیه: ۶.
- ↑ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۰.
- ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۵۶۰.
- ↑ نمونه، ج۱۷، ص۲۹۲.
- ↑ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.
- ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۹.
- ↑ الطبقات، ج۵، ص۲۲۴.
- ↑ ابن کثیر، ج۳، ص۴۹۲.
- ↑ مجمع البیان، ج۷ و ۸، ص۵۶۰.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۲، ص۱۸.
- ↑ صحیح مسلم، ج۸، ص۲۷۶ و ۲۷۷.
- ↑ سنن ترمذی، کتاب التفسیر، ج۶، ص۲۸۹.
- ↑ مسند احمد، ج۱، ص۵۴۴.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۴۵۱.
- ↑ جامع‌البیان، مج۱۲، ج۲۲، ص۹.
- ↑ الدّرالمنثور، ج۶، ص۶۰۴.
- ↑ نمونه، ج۱۷، ص۳۰۲.
- ↑ احقاق الحق، ج۲، ص۵۰۲.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۳ ـ ۱۳۹.
- ↑ صحیح مسلم، ج۸، ص۲۷۶؛ جامع‌البیان، مج۱۲، ج۲۲، ص۱۲.
- ↑ سنن ترمذی، ج۶، ص۲۸۹؛ مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۹.
- ↑ مسند احمد، ج۷، ص۵۶؛ مجمع‌البیان، ج۸، ص۵۵۹؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۴۵۱.
- ↑ جامع البیان، مج۱۲، ج۲۲، ص۹ و ۱۰؛ شواهدالتنزیل، ج۲، ص۷۸.
- ↑ الدّرالمنثور، ج۶، ص۶۰۶؛ شواهد التنزیل، ج۲، ص۸۱.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۲، ص۷۸.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۲، ص۷۸.
- ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۵۶۰.
- ↑ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۱.
- ↑ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۱.
- ↑ خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، ص۴۲۲ - ۴۲۵.
- ↑ احزاب آیه ۳۳
- ↑ نفحات الأزهار، ج ۲۰ ص ۷۸
- ↑ ر. ک: شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، ج ۲ ص ۵۳
- ↑ همان، ص ۵۹
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۲ ص ۶۱۱
- ↑ اهل البیت فی الکتاب و السنّه، ص 112
- ↑ به منابع بحث در کتب اهل سنت، در المراجعات، ص۳۳۴، تعلیقۀ ۶۹ مراجعه شود. نیز اهل بیت در آیۀ تطهیر، جعفر مرتضی، دائرة المعارف تشیّع ج ۲ص ۶۰۵، آیة التطهیر فی مصادر الفریقین، علامه مرتضی عسکری، آیة التطهیر، محمّد مهدی آصفی، فصلنامۀ طلوع، شمارۀ ۸-۹ مقاله تفسیر تطبیقی آیۀ تطهیر و احقاق الحق، ج ۲ ص ۵۰۱، ج ۸ ص ۲ و ج ۱۴ ص ۴۰، فضائل الخمسة من الصحاح السته ج ۱ ص ۲۲۴
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۵.
- ↑ اباذری، محمود، ادعیه و زیارات مهدوی، ص ۹۲-۹۳.
- ↑ «لَا وَ ايْمُ اللَّهِ إِنَّ الْمَرْأَةَ تَكُونُ مَعَ الرَّجُلِ الْعَصْرَ مِنَ الدَّهْرِ ثُمَّ يُطَلِّقُهَا فَتَرْجِعُ إِلَى أَبِيهَا وَ قَوْمِهَا أَهْلُ بَيْتِهِ أَصْلُهُ وَ عَصَبَتُهُ الَّذِينَ حُرِّمُوا الصَّدَقَةَ بَعْدَهُ»؛ صحیح مسلم (یک جلدی) ص۹۴۱، کتاب فضائل الصحابه، باب ۴- فضائل علی بن ابی طالب ح۲۴۰۸.
- ↑ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند؛ سوره احزاب، آیه:۳۳. صحیح مسلم (یک جلدی) ص۹۴۶، کتاب فضائل الصحابه، باب ۴- فضائل علی بن ابی طالب، ح۲۴۲۴.
- ↑ صحیح مسلم (یک جلدی)، ص۹۴۰و سنن ترمذی (یک جلدی) ص۹۸۰، ح۳۷۳۳، کتاب المناقب، مناقب علی بن ابی طالب(ع).
- ↑ « أَنْتِ فِي مَكَانَكِ وَ أَنْتِ عَلَى خَيْرٍ»؛ سنن ترمذی (یک جلدی) ص۸۵۵، ح۳۲۰۵.
- ↑ اباذری، محمود، ادعیه و زیارات مهدوی، ص ۹۳-۹۴.
- ↑ ر.ک: درس ۱۳ تا ۱۵.
- ↑ ر.ک: الالفین علامه حلی.
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ نام برخی از صحابه رسول خدا(ص) که حدیث کساء را نقل کرده‌اند به این شرح است: عایشه، ام سلمه، سعد ابی وقاص، انس بن مالک، ابوسعید خدری، جابر بن عبد الله انصاری، زید بن ارقم، واثله بن اصقع.رک: احقاق الحق، ج ۹، ص ۲.
- ↑ ر.ک: مسلم نیشابوری در صحیح، ج ۷، ص ۱۳۳. و ترمذی در سنن، ج ۵، ص ۳۱ و ۳۲۸ و احمد حنبل در مسند، ج۱، ص۳۳۱ و، ج ۳، ص ۲۵۹ و ص۲۸۲ ج۴، ص ۱۰۷ و ج۶، ص۲۹۲ و حاکم نیشابوری در المستدرک علی الصحیحین ج۲، ص۴۱۶ و ج۳، ص۱۳۳ و ص۱۴۷ و ص۱۵۸ و ابن جریر طبری در جامع البیان عن تفسیر آی القران ج۲۲، ص۹ و واحدی در اسباب النزول، ص ۲۳۹ و ابن اثیر در اسد الغابه، ج ۲، ص ۱۲ و سایر منابع حدیثی و تفسیری و تاریخی.
- ↑ ر.ک: فخر رازی، ج ۸، ص ۸۰.
- ↑ الصواعق المحرقه، ج ۲، ص ۴۲۱.
- ↑ الصواعق المحرقه، ج ۲، ص ۴۲۱.
- ↑ منهاج السنه النبویه، ج۲، ص ۲۲.
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ مسند احمد، ج۳، ص ۲۵۹. نق‌های گوناگون دیگر نیز همه دلالت بر تکرار زیاد دارد مانند: اربعین صباحا و ثمانیه اشهر وتسعه أشهر در جامع البیان، ج۲۲، ص۱۸ که مجموع این روایات را در منابع تفسیری ذیل آیه کریمه نیز می‌توان مشاهده نمود.
- ↑ «جز این نیست» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ «اهل بیت» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ «اهل بیت» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ رک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص ۳۰۹.
- ↑ ر.ک: تفسیر مفاتیح الغیب، ج۲۵ ص۱۶۸ و تفسیر القرآن العظیم، ج۶، ص۳۷۰.
- ↑ ر.ک: شرح المواقف، ج۸، ص۳۵۵.
- ↑ ر.ک: اهل البیت فی القرآن الکریم، ص ۹۱ و المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص ۳۱۰.
- ↑ المحاسن، ج۲، ص۳۰۰ و بحار الأنوار، ج ۸۹ ص۹۴.
- ↑ ر.ک: اهل البیت فی آیة التطهیر، ص ۱۵۹.
- ↑ ر.ک: غایة المرام، ج۳، ص ۱۷۳.
- ↑ «خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ ر.ک: پیام قرآن، ج ۹، ص ۱۳۲ و، ج ۷ ص۱۸۹. بعضی از دانشمندان دلالت آیه بر عصمت را بر فرض اراده تشریعی نیز تبیین کرده‌اند ر.ک: لمحات فی الکتاب والحدیث و المذهب، ج ۱، ص ۳۶۴ و معارف دین، ج ۱، ص ۱۱۱.
- ↑ خواه از نظر طبع آدمی آلوده و منفور باشد یا به حکم عقل باشرع، و با همه اینها. به همین جهت راغب در مفردات بعد از آنکه رجس را به معای شئ قَذِر (آلوده) معنی میکند؛ چهار صورت برای آن ذکر می‌نماید ۱- چیزی که طبیعتا ناپاک و پلید است. ۲- چیزی که عقلا ناپاک و پلید است. ۳- چیزی که شرعا ناپاک و پلید است. ۴- از هر سه جهتی که ذکر شده پلید است. مفردات راغب ماده "ر، ج س".
- ↑ «و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ ر.ک: المیزان، ج ۱۶، ص۲۱۲ و پیام قرآن، ج ۹، ص ۱۳۴.
- ↑ امام‌شناسی، ج ۱، ص ۳۸۶.
- ↑ ر.ک: غایة المرام و حجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص و العام، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ ر.ک: الفین علامه حلی.
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ ر.ک: الصواعق المحرقه، ج ۲، ص ۴۱۰: «فما زال یقولها حتی ما بقی احد فی المسجد الا و هو یبکی».
- ↑ المستدرک علی الصحیحین ج۳، ص۱۷۲. برای موارد دیگر ر.ک: تفسیر ابن کثیر ج۱، ص۳۷۰ و مسند احمد، ج ۱، ص۳۰۳ و خصائص نسایی، ص۶۳ و مجمع الزوائد هیثمی، ج۹، ص۱۱۹.
