جنگ جمل در نهج البلاغه

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جنگ جمل است. جنگ جمل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جنگ جمل در حدیث - جنگ جمل در نهج البلاغه - جنگ جمل در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

جنگ جمل نخستین جنگی است که امیر المؤمنین(ع) پس از به خلافت رسیدن، با شورشیان پیمان شکن به فرماندهی طلحه و زبیر و عایشه داشت. به دلیل آنکه عایشه در این جنگ بر روی شتر سرخ مویی سوار شد بود معروف به جنگ جمل (شتر نر) شد. این نبرد در سال ٣۶ هجری در بصره روی داد و باعث کشته شدن هزاران نفر از مسلمانان گشت و در انتها با پیروزی امیرالمؤمنین (ع) به پایان رسید.

مقدمه

نبرد جمل، بین امام با عایشه، طلحه و زبیر و گروهی دیگر که در مدینه با او بیعت کردند، اما بیعت خود را شکستند، روی داد. از این رو جنگ با آنان نبرد با ناکثین، به‌معنای پیمان‌شکنان نام گرفت. عایشه در هنگامه جنگ بر شتری سرخ‌موی به‌نام "عسکر" سوار بود. هنگام نبرد، عده زیادی در کنار آن شتر مقاومت کردند و کشته شدند، از جمله هفتاد قرشی و خود شتر نیز به‌شدت مقاومت می‌کردند. از این رو این نبرد به جنگ جمل شهرت یافته است. امام(ع) پس از جنگ مردم بصره را لشکر زن و پیروان بهیمه و حیوان خواند. در این جریان طلحه و زبیر دو صحابی نام‌دار پیامبر و از اعضای شورای شش‌نفره که خلیفه دوم برای خلافت معین کرده بود، مدعی خلافت شدند. پس از کشته شدن عثمان و بیعت مردم با امام(ع)، آنان که در گذشته از امتیازات خوبی برخوردار بودند به مخالفت با امام پرداختند و به بهانه‌هایی مانند خون‌خواهی عثمان به بصره رفتند و آن شهر را تصرف کردند. در جنگ جمل عده زیادی از مسلمانان کشته شدند و کینه‌ها در میان مسلمانان عمیق شد.

انگیزه طلحه و زبیر در مخالفت با امام علی (ع)

انگیزه آن‌ها برای مخالفت با امام را می‌توان چند دلیل دانست:

1. امام(ع) در سومین روز خلافت دستور داد به هر یک از مسلمانان سی درهم سهم مساوی از بیت المال بپردازند. طلحه و زبیر از اینکه سهم آنان مانند دیگران است ناراحت شدند. امام(ع) دلیل کار خود را پیروی از سنّت پیامبر اکرم (ص) برمی‌شمرد.
2. طلحه خواستار حکومت کوفه و زبیر خواستار حکومت بصره بود. امام(ع) با درخواست آنان مخالفت کرد و فرمود: "نزد من باشید بهتر است" و علت آن را نیز چنین بیان کرد: "در این دو شهر اموال و مردان جنگجوی زیادی است که اگر بر آن مسلط شوند همه را تحت سلطه خود خواهند کشاند".
3. امام(ع) آنان را در مسائل حکومتی داخل نمی‌کرد و آنان از این مورد ناراحت بودند. امام(ع) در پاسخ آن‌ها فرمود: "من براساس کتاب خدا و سنت پیامبر عمل می‌کنم و در این مورد نیازی به مشورت آنان ندارم".
4. آنان این‌گونه بهانه آوردند که بیعت خود را مشروط به اجرای حدّ قاتلان عثمان می‌دانند، در حالی که قاتلان عثمان آزادند. پاسخ امام(ع) این بود که آنان دارای شوکت و موقعیت هستند و غلامان شما هم با آنان شریک بودند. بدیهی است غلام بدون اجازه مولای خود کاری انجام نمی‌دهد، یعنی آن دو نیز خود متهم‌اند. از دیگر سو معاویه که می‌دانست امام حضور او را در شام برنمی‌تابد با نگارش نامه‌هایی به افرادی در مدینه، از جمله طلحه و زبیر، آنان را بر مخالفت با امام(ع) تشویق کرد و مدعی شد از مردم شام برای آنان بیعت می‌گیرد. سرانجام طلحه و زبیر تصمیم به ترک مدینه گرفتند و از امام(ع) نیز با واسطه اجازه خواستند. امام به آن دو هشدار داد که دنبال غائله و فتنه نباشند و در حالی که عبدالله ابن عباس پیشنهاد دستگیری آن دو را قبل از رفتن به مکه مطرح کرده بود با مخالفت امام(ع) روبه‌رو شد، زیرا در منطق امام، اقدام به دست‌گیری به صرف اتهام به شورش، ستم است.

قاضی القضاه در کتاب «المغنی» از «وهب بن جریر» نقل کرده که: شخصی از اهل بصره به طلحه و زبیر گفت: شما از اصحاب پیامبر(ص) و دارای فضل و بزرگواری هستید علت حرکت شما به سوی بصره و جنگ چیست؟ آیا پیامبر به شما دستور داده و یا نظریه شخصی شماست؟ طلحه ساکت بود و با زمین بازی می‌کرد، اما زبیر در پاسخش گفت: "وای بر تو شنیده‌ایم در اینجا دراهم فراوانی است آمده‌ایم که از آنها برگیریم!!»

همچنین «محمد بن سیرین» از «ابوخلیل» نقل می‌کند که: طلحه و زبیر را قسم دادم که چه چیز باعث شده که به بصره بیائید؟ جواب ندادند، تکرار کردم، پاسخ دادند: به ما خبر رسیده که در اینجا اموال دنیا فراوان است آمده‌ایم آن را به دست آوریم. «محمد بن سیرین» همین معنی را از «احنف بن قیس» که با طلحه و زبیر ملاقات کرده و از آنان انگیزه آمدن بصره را پرسیده نقل کرده که به او گفته اند: "ما به خاطر دنیا آمده‌ایم".

در اینجا تاریخ طبری مطلب جالبی نقل کرده و آن اینکه: جوانی از طایفه «بنی سعد» به طلحه و زبیر گفت: می‌بینم مادرتان «ام المؤمنین» را با خود آورده‌اید، آیا همسران خویش را نیز به همراه دارید؟ گفتند: نه. جوان گفت: پس من از شما بیزارم و از شما کناره خواهم گرفت و اشعاری در این زمینه گفت که مضمون آنها این است که این از انصاف به دور است که همسر پیامبر(ص) را که مامور نشستن در خانه است به صحنه‌ها بکشید اما زنان خود را در خانه نگهدارید.

آری طلحه و زبیر بودند که عایشه را به جنگ با علی(ع) تشویق کردند. عایشه که آن موقع در مکه بود نزد ام سلمه همسر پیامبر آمد و گفت: پسر عمویم و شوهر خواهرم به من خبر داده‌اند که عثمان بی‌گناه کشته شده و بیشتر مردم به بیعت علی(ع) راضی نبوده و گروهی از مردم بصره مخالفت نموده‌اند، پس اگر با ما همراه می‌شدی شاید خدا امر امت محمد را به دست ما اصلاح می‌کرد. ام سلمه به او گفت: ستون دین با دست زنان بپا نمی‌شود، ستوده‌های زنان فروافکندن دیدگان و پنهان داشتن اطراف بدن و کشیدن دامن‌هاست. همانا خداوند این کار را از من و تو برداشته است، چه می‌گویی اگر پیامبر خدا در کناره‌های بیابان تو را سرزنش کند که حجابی را که خدا بر تو نهاده بود پاره کردی؟ پس منادی او فریاد کرد که ام المؤمنین ماندنی است، پس شما نیز بمانید .

طلحه و زبیر او را فراخواندند و از رأیش باز داشتند و بر خروج وادارش کردند و به مخالفت با علی(ع) همراه طلحه و زبیر و گروهی انبوه رهسپار بصره شد.

امام هنگام آگاهی از خروج «طلحه» و «زبیر» به سوی بصره برای جنگ فرمود: «تاکنون تهدید به جنگ نمی‌شدم و کسی مرا از ضرب شمشیر نمی‌ترسانید و من به همان وعده نصرتی که پروردگارم به من داده اطمینان دارم. به خدا سوگند او (طلحه) برای خون‌خواهی عثمان با عجله دست به کار نشد جز اینکه می‌ترسید از او خون عثمان مطالبه شود زیرا او خود متهم به قتل عثمان است و در میان مردم از او حریص‌تر بر کشتن عثمان یافت نمی‌شد، اما او برای به شک انداختن مسلمانان و اشتباه اندازی و مغالطه کاری، گروهی را (به عنوان خون‌خواهی او) اطراف خویش گرد آورد و سوگند به خدا او می‌بایست درباره «عثمان» یکی از سه کار را انجام می‌داد ولی نکرد زیرا پسر عفان ستمکار بود- چنانکه او می‌اندیشید- سزاوار بود که با کشندگان او همکاری کند، و از یارانش دوری و به مبارزه با آن بپردازد و اگر مظلوم بود باز سزاوار این بود که از کشته شدن او جلوگیری کند و در مورد کارهایش عذرهای موجهی ارائه دهد، و چنانچه در این مورد شک و تردید داشت خوب بود کناره می‌گرفت و به گوشه‌ای پناه می‌برد و مردم را با او به حال خود میگذاشت اما او هیچ کدام از این سه را انجام نداد به کاری دست زد که دلیل روشنی برای آن نداشت و عذرهائی که برای آن میآورد قابل پذیرش نیست»

«مدائنی» در کتاب «مقتل عثمان» آورده که طلحه سه روز از دفن عثمان مانع گردید و نیز نقل کرده که «حکیم بن حزام» و «جبیر بن مطعم» از علی(ع) بر دفن عثمان کمک خواستند، اما طلحه عده‌ای را بر سر راه گماشت که اگر خواستند او را دفن کنند آنها را سنگ‌باران کنند، چند نفر از خاندان عثمان جنازه او را بیرون آوردند و می‌خواستند در کنار دیواری که به «حش کوکب» معروف بود به خاک بسپارند اما هنگامی که به آنجا رسیدند به وسیله افراد طلحه جنازه سنگ‌باران شد! و خواستند جنازه را ببرند.

امام(ع) کسی را فرستاد و پیام داد که دست از این کار بردارند و بگذارند او را دفن کنند لذا در همانجا دفن نمودند و چهار نفر بر او نماز خواندند و به قولی کسی بر او نماز نخواند و بدون نماز دفن گردید.

اما عجیب این است با اینکه طلحه با عثمان و جنازه‌اش چنین رفتار نمود، در برابر امام(ع) برای اشتباه اندازی و مغلطه کاری به مطالبه خون عثمان برخاست.

در مورد اهل بصره و طلحه و زبیر فرمود: «هر کدام از آن دو (طلحه و زبیر) امیدوار است که زمامداری و حکومت به دست او افتد و آن را به سوی خود می‌کشد نه برای رفیقش (زیرا هر یک خلافت را برای خود دست و پا می‌کند، پس پیمان شکنی و یاغی شدنشان بر من چنانکه اظهار می‌کنند به طرفداری از دین و ایمان نیست، بلکه به جهت حب دنیا و شهوت جاه است) آنها نه، به رشته‌ای از رشته‌های محکم الهی چنگ زده‌اند و نه به وسیله‌ای به او نزدیک شده‌اند هر کدام بار کینه رفیق خویش را به دوش میکشد و به زودی پرده از روی آن برداشته می‌شود به خدا سوگند اگر به آنچه می‌خواهند برسند این یکی جان دیگری را می‌گیرد و آن یکی این را از میان می‌برد، گروهی طغیانگر و فتنه‌انگیز بپا خواسته‌اند، پس آنها که حقایق را به خاطر خدا آشکار می‌سازند کجایند؟ در حالی که سنت پیامبر برایشان بیان شده و اخبار (امروز) را قبلا به آنان گفته‌اند.

از این جهت نباید به سخنان ایشان که کشتن عثمان را بهانه نقض بیعت قرار داده‌اند، گوش فراداد، زیرا برای هر گمراهی علت و سببی است و برای عهد شکنی بهانه‌ای! به خدا سوگند! من همچون کسی نخواهم بود که صدای بر سر و سینه کوبیدن و ندای مخبر مرگ را بشنود و چشم‌های گریان را ببیند اما عبرت نگیرد!»

ابن ابی الحدید درباره رقابت شدید طلحه و زبیر می‌نویسد: مورخان نوشته‌اند طلحه و زبیر پیش از شروع جنگ در مورد اینکه کدامیک نماز برای مردم بخواند اختلاف کردند، و عایشه برای رفع اختلاف «محمد بن طلحه» و «عبدالله زبیر» را به عنوان امام جماعت انتخاب کرد که یک روز این، و روز دیگری آن، نماز بخواند، این وضع تا پایان جنگ ادامه داشت.

و نیز نوشته‌اند «طلحه» از عایشه درخواست کرد که مردم به او به عنوان «امیر» سلام دهند و «زبیر» نیز همین تقاضا را داشت.

عایشه دستور داد به هر دو به عنوان «امیر» سلام دهند و نیز در مورد اینکه کدام یک سرپرستی جنگ را به عهده بگیرد، نزاع کردند.

درباره عایشه و پیروانش از اصحاب که در جنگ جمل شرکت کردند، می‌فرماید: «شما سپاهیان زن (عایشه) و پیروان (شتر عایشه) بودید، تا زمانی که شتر صدا می‌کرد برانگیخته می‌شدید (به دور آن جمع می‌گردیدید) و با پی شدنش شما هم فرار کردید، اخلاقتان سست و پیمانتان ناپایدار و دینتان دوروئی و نفاق است. آب شهرتان شور! آن کس که بین شما اقامت گزیند در دام گناه گرفتار آید (زیرا یا خود در گناه شریک شماست و یا کردارتان را می‌بیند و نهی نمی‌کند) و اگر از شما دوری گزیند، رحمت حق را دریابد گویا می‌‌بینیم عذاب خدا از آسمان و زمین بر شما فرود می‌آید همه غرق شده‌اید تنها قله بلند مسجدتان همچون سینه کشتی از روی آب نمایان است...».

مخالفت عایشه

ضلع دیگر نبرد جمل، عایشه همسر پیامبر و دختر ابوبکر بود. او به حج رفته بود و از مکه به مدینه بازمی‌گشت. در مسیر بازگشت به عبدالله بن ابی‌سلمه، معروف به ابن ام کلاب برخورد و از اخبار مدینه پرسید. وی خبر کشته شدن عثمان را به اطلاع رساند. عایشه اظهار خوشحالی کرد، زیرا وی مخالف عثمان بود. اما وقتی از بیعت مردم با امام آگاهی یافت، ناراحت شد. ابن ام کلاب گفت: مگر تو نبودی که می‌گفتی: "بکشید نعثل (عثمان) را که به تحقیق، کافر شده است". عایشه گفت: "او توبه کرده است". عایشه از همان مکان به مکّه بازگشت. طلحه، زبیر و عایشه اگرچه بیشترین مخالفت را با عثمان داشتند، اما عایشه پس از مرگ عثمان در مکه به حجر اسماعیل پناه برد و به تحریک مردم علیه امام، با عنوان انتقام از قاتلان عثمان سخن راند. طلحه و زبیر هم از مدینه به او پیوستند. او دل خوشی از امام(ع) نداشت و از اینکه او و همسرش فاطمه نزد پیامبر محبوب بودند بسیار ناراحت می‌شد و این ناراحتی خود را بارها اعلام کرده بود.

انتقاد امام علی از برپاکنندگان جنگ جمل

امام علی (ع) درباره اصحابی که با عایشه به سوی بصره روانه شدند و جنگ جمل را راه انداختند و در میانشان طلحه و زبیر بودند، می‌فرماید: "طلحه و زبیر و پیروانشان از (مکه) به سوی (بصره) حرکت کردند و همسر رسول خدا(ص) را همچون کنیزی که برای فروش می‌برند به دنبال خود کشاندند، در حالی که همسران خود را در خانه پشت پرده نگهداشتند (تا از نظر نامحرمان دور باشند) پرده‌نشین حرم پیامبر(ص) را در برابر دیدگان خود و دیگران قرار دادند (و از طرفی کسانی را که به نبرد با من خواندند که) همه آنها در برابر من به اطاعت گردن نهاده بودند و بدون اکراه و با رضایت کامل با من بیعت کرده بودند (آنها پس از ورود به بصره) به فرماندار من در آنجا و خزانه داران بیت المال مسلمانان و به مردم «بصره» حمله بردند و گروهی را شکنجه و گروهی را با حیله کشتند. به خدا سوگند! اگر جز به یک نفر دست نمی‌یافتند و او را عمداً و بدون گناه می‌کشتند، قتل همه آنها برای من حلال بود؛ زیرا آنها حضور داشته‌اند و انکار نکردند و از او نه با زبان و نه با دست دفاع ننمودند، چه رسد به اینکه آنها گروهی از مسلمانان را به اندازه عده خود که با آن وارد بصره شدند، به قتل رسانیدند!».

تجمع در مکه و تصمیم رفتن به بصره

حاکمان یمن و بصره از جانب عثمان نیز با اموال زیادی به مکه آمدند و پس از تجمع در مکه تصمیم به مخالفت و جنگ با امام(ع) گرفتند. آنها ابتدا می‌خواستند به شام بروند، اما به تشویق عبدالله بن عامر بن کریز، حاکم بصره در دوره عثمان، بصره را برگزیدند. آنها با سه هزار نفر و ششصد شتر به‌سوی بصره حرکت کردند.

اطلاع امام(ع) از مخالفت ناکثین

امام(ع) زمانی که از حرکت ناکثین مطلع شد، ضمن خطابه‌هایی فرمود که آنان از نسبت دادن هیچ منکری به من خودداری نکردند و آنان را از گروه باغیان معرفی کرد. هم‌چنین تهدید به جنگ طلحه و زبیر را پاسخ داد و کار آنان را باعث گسست نظام اجتماعی و تفرقه بین مسلمانان دانست. ایشان در سخنی فرمود: آنان از خلافت من ناخرسندند و با یکدیگر متحد شده‌اند و من تا حد امکان صبر می‌کنم. امام برای جلوگیری از نبرد، نامه‌ای به عایشه نوشت و خود را مبرا از خون عثمان دانست و در اصلاح‌طلبی عایشه تردید کرد و گناه وی را بالاتر از مرگ عثمان دانست و از او خواست به خانه خود برگردد. آنان به نامه امام(ع) پاسخ منفی دادند.

سخن امام(ع) با مردم و ترک مدینه

امام(ع) پس از اتمام حجت، تصمیم به جهاد گرفت و به مشورت با یاران خود پرداخت. برخی پیشنهاد کردند آنان را تعقیب نکند، امام چنین فرمود: «به خدا سوگند من مانند کفتار خوابیده نیستم که صیاد مدتی در کمین آن نشسته برای قریبش با دست یا با چوب آهسته آهسته به زمین میزند تا اینکه دستگیرش نماید، نه (من کاملا مراقب مخالفان هستم) و با شمشیر برنده علاقمندان به حق، کار آنان را که به حق پشت کرده‌اند، خواهم ساخت و با دستیاری فرمان برداران مطیع، عاصیان و تردید کنندگان در حق را برای همیشه کنار خواهم زد. من این کار را تا واپسین روز عمرم ادامه خواهم داد، به خدا سوگند! از هنگام مرگ پیغمبر(ص) تا هم اکنون از حق خویشتن محروم مانده ام و دیگران را به ناحق بر من مقدم داشته‌اند» و برای مردم مدینه پس از تصمیم به حرکت سخنرانی کرد و از یاران خود کمک خواست. جمعی از ایشان پشتیبانی کردند. سرانجام در آخر ربیع الاول سال ۳۶ به قصد جنگ، مدینه را ترک کرد. سهل بن حنیف را به‌عنوان جانشین خود در مدینه گمارد و با چهارهزار نفر حرکت کرد که ۸۰۰ تن از انصار و ۴۰۰ نفر از حاضران در بیعت رضوان نیز حضور داشتند و به‌سمت آنها شتافت. امام در نامه‌ای به کارگزار بصره، عثمان بن حنیف نوشت که اگر حق را نپذیرفتند همراه طرفداران خود با آنان بجنگ. عثمان بن حنیف برای مردم سخنرانی کرد و این ادّعا را که ناکثین (طلحه و زبیر) مجبور به بیعت با امام(ع) شده‌اند مردود دانست و از یاران خود نظر خواست. "حکیم بن جبله" که مسئول نیروی انتظامی بصره بود و فرماندهی سپاه وی را بر عهده داشت، آمادگی خود را برای جنگ اعلام کرد. ابن حنیف، هم‌زمان، افرادی را برای گفت‌وگو نزد طلحه و زبیر فرستاد. آنان عهد بستند تا رسیدن امام(ع) درگیر نشوند. اما ناکثین به قرار خود وفا نکردند و نیمه‌شب عثمان بن حنیف را دستگیر و به‌شدت شکنجه کردند. آنها به بیت‌المال بصره یورش بردند و آن را تصرف کردند و گروهی از محافظان آن را کشتند و دستگیر کردند و هفتاد تن از آنان را پس از دستگیری به قتل رساندند. این پدیده، اولین غَدر و حیله در اسلام بود.

نبرد اول جمل و تسلط ناکثین بر بصره

لشکر ناکثین شبانه به آبی رسید که به آن «ماء الحواب» گفته می‌‌شد و سگ‌های آن به روی ایشان فریاد زدند. پس عایشه گفت: این چه آبی است؟ کسی گفت: ماء الحواب. گفت: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾، مرا باز گردانید، مرا باز گردانید. این همان آبی است که پیامبر خدا به من فرموده است: «تو آن زن مباش که سگ‌های حواب به روی تو فریاد زنند« پس چهل مرد نزد وی آوردند و آنان سوگند خوردند که اینجا ماء الحواب نیست.

پس از آنکه طلحه و زبیر به بصره رسیدند «عثمان بن حنیف» فرماندار امام(ع) در مقابل آنها قرار گرفت و هدف آنها را پرسید، گفتند ما به مطالبه خون عثمان آمده‌ایم عثمان بن حنیف پاسخ داد این کار مربوط به فرزندان و وارثان او است نه شما! سخنان زیادی میان آنها رد و بدل شد که سرانجام به جنگ انجامید، فرماندار امام(ع) با یک حمله محکم آنها را درهم شکست که طلحه و زبیر ناچار شدند تن به صلح دهند در قرارداد صلح یادآوری شد که حکومت و دارالاماره مسجد و بیت المال زیر نظر عثمان ابن حنیف باید باشد و طلحه و زبیر تنها این حق را دارند که در هر کجای بصره بخواهند منزل کنند و کسی متعرض آنان نشود تا امام(ع) برسد.

طلحه و زبیر از این فرصت استفاده کرده، مخفیانه به فعالیت پرداختند از قبائل مختلف عده‌ای را جمع کردند تا بر ضد علی(ع) با آنان همکاری کنند.

پس از آنکه مجهز شدند در شبی تاریک و بارانی که باد شدیدی همراه داشت زره پوشیدند و لباس‌های خود را روی آن به تن کردند و به هنگام صبح در کنار مسجد قرار گرفتند. عثمان ابن حنیف پیش از آنان برای نماز آمده بود یاوران زبیر او را عقب زدند تا زبیر نماز بخواند از آن طرف مأموران عثمان زبیر را، خبر دستگیری و اذیت عثمان ابن حنیف را به «حکیم بن جبله» دادند او با سیصد نفر از طائفه «عبدالقیس» به جنگ طلحه و زبیر آمدند، آنها عایشه را بر شتر سوار کردند و به جنگ پرداختند.

این جنگ را جنگ «جمل اصغر» و جنگ با امام(ع) را جنگ «جمل اکبر» می‌نامند در این نبرد جمل اصغر پیروزی از آن طلحه و زبیر بود «حکیم ابن جبله» با سه برادرش و اصحابش کشته شدند.

پس از قرار گرفتن بصره در اختیار طلحه و زبیر نزاع بین آنها درگرفت که کدامیک برای مردم نماز بخوانند، هر یک از این ناراحت بود که اگر به دیگری اقتدا کند خود به خود تسلیم او شده و او را رئیس قرار داده است. عایشه بین آنها اصلاح داد، بدین نحو که یک روز عبدالله پسر زبیر و یک روز محمد پسر طلحه نماز بخواند.

بیت المال بصره را تصرف کردند و گفتند ما از بصری‌ها به این مال سزاوارتریم و تمام اموال را برای خود برداشتند اما امام(ع) پس از پیروزی همه آنها را دوباره به بیت المال برگردانید..

سخنان امیرالمؤمنین(ع) درباره جنایات ناکثین

امام(ع) با صراحت می‌فرماید: «اگر سپاهیان بصره فقط یک نفر از مسلمانان را هم کشته بودند برای من جایز بود همه سپاه را بکشم زیرا در آنجا حضور داشته‌اند و از آن جلوگیری نکردند»شارحان نهج البلاغه در اینکه چگونه می‌شود در اثر کشتن یک نفر یک سپاه را کشت توجیهات گوناگونی نموده‌اند.

«قطب راوندی» آن را از باب محاربه با خدا و رسول و سعی در فساد بر روی زمین دانسته و به آیه ﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ استشهاد کرده است.

و «ابن میثم» به سخن ابن ابی الحدید ایراد کرده که این اباحه قتل در اثر تأویلی است که داشته‌اند چون معتقد بودند برای انتقام خون عثمان می‌جنگند لذا با کسانی که با علی(ع) همکاری می‌کردند نیز نبرد می‌نمودند.

مرحوم خوئی معتقد است که در اثر عدم نهی از منکر قتل آنها واجب می‌گردد زیرا کسی که منکری را ببیند و از آن نهی نکند امام(ع) می‌تواند به هر نحوی که ممکن باشد او را تنبیه کند و بالاترین مرحله نهی از منکر نهی به واسطه شمشیر است.

ولی شاید از همه صحیح‌تر مطلبی باشد که وی در پاسخ ابن ابی الحدید نسبت به ایرادی که به قطب راوندی کرده، می‌دهد و آن اینکه علت حلال بودن قتل همه سپاه با کشتن یک نفر این است که این قتل روشن‌گر آن است که سپاه همگی در مقام محاربه با خدا و رسول(ص) و افساد در روی زمین هستند؛ لذا مشمول آیه ﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ می‌شود روی این اصل کشتن همه آنها به خاطر قتل یک نفر نیست، بلکه این قتل دلیلی برآمادگی سپاه برای مبارزه با خدا و رسول است.

امام(ع) در موارد مختلف جنایات ناکثین را بیان فرموده و از همراه بردن همسر پیامبر برای جنگ و کشتن خزانه‌داران بیت المال به غدر و توأم با شکنجه، شکایت کرده است. امام در خطبه ۲۱۸ نیز از حمله به خزانه‌داران بیت‌المال و این‌که اجتماع مردم بصره را دچار تشتت کردند و بر شیعیان یورش بردند و عده‌ای را پس از اسارت کشتند، سخن گفتند. امام(ع) در سخنان خود از حکیم بن جبله و سبابجه (محافظان بیت المال) به نیکی یاد کرد و از شهادت آنان بسیار متأثر شد.

امام(ع) در ذی‌قار

امام(ع) از مدینه خارج شد و به ذی‌قار رسید. امام در سخنانی حکومت را پاره‌کفشی بی‌ارزش بیان می‌کند، جز آنکه حقی را به پا دارد یا مانع اجرای باطل شود. آن‌گاه در جمع حاجیانی که در حال بازگشت از حج بودند به سخن پرداخت و از کینه قریش سخن گفت و افزود: همان‌گونه که در حال کفرشان با آنها جنگیدم اکنون نیز می‌جنگم بخشی از خطبه امام در ذی‌قار در خطبه ۲۳۱ آمده است. عثمان بن حنیف در ذی‌قار به امام(ع) پیوست. امام(ع) فرمود: "ما تو را پیر فرستادیم و جوان برگشتی"، زیرا ناکثین تمام موهای وی را چیده بودند. امام ناکثین را نفرین فرمود.

ارسال نامه و اعزام نماینده به کوفه

امام(ع) برای گردآوری نیرو از کوفه نامه‌ای به مردم کوفه نوشت و آنان را جبهه انصار و بزرگان عرب دانست و بیان داشت که طلحه و زبیر با من بدون اجبار و اکراه بیعت کردند. «محمد بن اسحاق» از عمویش نقل می‌کند: هنگامی که علی(ع) به سوی «بصره» برای نبرد با «طلحه» و «زبیر» حرکت کرد این نامه را از «ربذه» به وسیله محمد بن جعفر بن ابیطالب و محمد بن ابی‌بکر برای اهل کوفه فرستاد.

امام هاشم بن عتبه را از رَبَذه همراه نامه‌ای که برای ابوموسی اشعری (کارگزار کوفه) نوشت، اعزام کرد. اما ابوموسی با جنگ مخالفت می‌کرد. سرانجام با عزل ابوموسی و جای‌گزینی قرظة بن کعب نیروهای کوفه عازم نبرد شدند. در یک مورد ۶۶۰۰ تن از کوفه آمدند و گروه‌هایی دیگر که مجموع سپاه امام(ع) به نقل مفید به ۱۲ هزار نفر می‌رسید و هزار نفر از مردم بصره هم به امام پیوستند.

اعزام نماینده برای گفت‌وگو با ناکثین

امام(ع) در بصره عبدالله بن عباس را برای گفت‌وگو نزد عایشه، طلحه و زبیر فرستاد و به او فرمان داد به دیدار طلحه نرود: "با «طلحه» دیدار مکن، اگر ملاقات کنی، وی را همچون گاوی خواهی یافت که شاخ‌هایش اطراف گوش‌هایش پیچ خورده باشد، او بر مرکب سرکش هوا و هوس سوار می‌شود و می‌گوید: مرکبی رام است! و لکن زبیر را ملاقات کن؛ زیرا طبیعت او نرم‌تر است و به او بگو: پسر دائیت می‌گوید: در حجاز مرا شناختی و در عراق انکار نمودی، پس چه شد که از پیمان خود بازگشتی؟!"

مرحوم سیدرضی می‌گوید: جمله کوتاه و پرمعنای فما عدا مما بدا (چه شد که از گذشته برگشتی؟» برای نخستین بار از امام شنیده شده و پیش از او از کسی این سخن شنیده نشده است.

زیرا مانند شتر سرکش است، ولی زبیر نرم است. امام(ع) نیز خود دیداری با این دو داشت و با آنان سخن گفت و در نتیجه زبیر از نبرد منصرف شد و پس از کناره‌گیری از معرکه، ابن جُرمُوز سر وی را از بدن جدا کرد.

صف‌آرایی در نبرد جمل

ابن ابی الحدید می‌نویسد: پس از آنکه علی(ع) به بصره رسید، و لشکر وی در برابر لشکر عایشه صف کشیدند و بین امام(ع) و زبیر سخنی رد و بدل شد «زبیر» نزد عایشه آمد و گفت: من هرگز در مکانی نایستادم و در جنگی حاضر نشدم، مگر اینکه از خود بصیرت و رأیی داشتم، مگر در این جنگ که من مردم و جای پای خویش را نمی‌شناسم!

عایشه گفت: خیال می‌کنم از شمشیر پسر ابوطالب ترسیده‌ای، او شمشیر تیز و آماده کشتار دارد اگر تو از شمشیر او فرار کنی هیچ بعید نیست؛ زیرا مردان فراوانی پیش از تو از شمشیر او ترسیده‌اند.

علی(ع) می‌فرماید: "زبیر همواره از ما اهل بیت بود تا زمانی که پسر شومش عبدالله نشو و نما نکرده بود"

یکی از سخنان امام(ع) هنگامی که «طلحه و زبیر» پس از بیعت به امام(ع) اعتراض کردند که چرا در امور با آنان مشورت نکرده و از آنها کمک نگرفته است، در پاسخ آنها فرموده: "برای امور ناچیزی خشم گرفتید و خوبی‌های فراوان را نادیده انگاشتید! آیا ممکن است مرا آگاه سازید که شما چه حقی داشته‌اید که آن را از شما بازداشته‌ام؟ یا کدام سهم بوده که خود برداشته به شما نداده‌ام؟ یا کدام حق و دعوائی بود. که یکی از مسلمانان نزد من آورده از (بیان حکم) آن عاجز و ناتوان مانده‌ام و یا کدام (حق و فرمان الهی بوده) که به آن جاهل و یا راه آن را اشتباه پیموده‌ام"، «به خدا سوگند! من به خلافت رغبتی نداشتم و به ولایت و زمامداری شما علاقه‌ای نشان نمی‌دادم و این شما بودید که مرا به آن دعوت کردید و آن را به من تحمیل نمودید و آنگاه که حکومت و زمامداری به من رسید من در کتاب خدا نظر کردم، هر دستوری که داده و هر امری که فرموده بود متابعت کردم به سنت و روش پیامبر(ص) توجه نموده به آن اقتدا نمودم؛ لذا هیچ نیازی به حکم و رای شما و دیگران پیدا نکردم هنوز حکمی پیش نیامده که آن را ندانم و نیاز به مشورت شما و برادران مسلمان خود پیدا کنم. اگر چنین پیشامدی می‌‌شد از شما و دیگران روی گردان نبودم. اما (اعتراض) شما در مورد اینکه (چرا بین شما و سایر مسلمانان) به تساوی رفتار کرده ام این حکمی نبوده که من به رای خود صادر کرده و بر طبق خواستهدلم انجام داده باشم، بلکه من و شما می‌دانیم که این همان دستور العملی است که پیامبر(ص) آورده و انجام داده است و در آنچه خداوند سهم بندی آن را مشخص نموده و فرمان آن را صادر کرده، به شما نیازی نداشتم. پس به خدا سوگند نه شما و نه دیگری نمی‌تواند به من اعتراض داشته باشد...».

دو سپاه روز پنج‌شنبه دهم جمادی الاولی سال ۳۶ برابر هم صف‌آرایی کردند. تعداد نیروهای سپاه جمل را سی‌هزار و تعداد سپاهیان امام(ع) را بیست‌هزار نفر ذکر کرده‌اند. پرچم‌دار سپاه امام(ع) محمد بن حنفیه بود که امام(ع) سخنانی خطاب به وی دارد. سمت راست سپاه عبدالله بن عباس و سمت چپ "عمر بن ابی‌سلمه" بودند و امام نیز در قلب سپاه حضور داشت. بنابر بعضی اقوال، از جمله نقل مفید، عمار یاسر در سمت راست و مالک اشتر در چپ، امام در قلب و عبدالله بن عباس در مقدمه سپاه بودند. جنگ آغاز و به‌شدت ادامه یافت و جمع زیادی از دو طرف کشته شدند. به پای طلحه نیز تیری اصابت کرد که گویند بر اثر همان از دنیا رفت. افراد زیادی در کنار شتر عایشه مقاومت کردند تا اینکه امام(ع) دستور داد شتر را پی کنند و به محمد بن ابی‌بکر فرمان داد مواظب عایشه (که خواهر او بود) باشد. بعد از پی کردن شتر، امام(ع) فرمود هر کس سلاح بر زمین بگذارد یا به خانه‌اش برود، در امان است. امام(ع) توانست ناکثین را شکست دهد و این فتنه را خاموش کند. کشتگان جمل را برخی ده‌هزار نفر، نیمی از هر دو سپاه یا کمتر و بیشتر دانسته‌اند. سخنان متعددی از امام(ع) در ارتباط با این نبرد و پس از آن نقل شده است.

پس از نبرد و تقسیم غنایم

پس از پایان نبرد، جنگجویان سپاه امام(ع) خواستار غنایم بودند. امام(ع) فقط آنچه را که در میدان جنگ به‌دست آمده بود، تقسیم کرد و از تقسیم دیگر غنایم و اسارت زنان و مردان خودداری کرد. این موضوع باعث اعتراض گروهی از سپاهیان شد که چگونه ممکن است خون آنان بر ما حلال، اما مال آنان حلال نباشد. امام(ع) در پاسخ فرمود: کدام‌یک از شما ام‌المؤمنین را جزء غنایم در نظر می‌گیرد." آنان قانع شدند. امام(ع) پس از جنگ جمل در بصره عفو عمومی اعلام کرد.

ارسال نامه‌ها و خبر پیروزی

امام(ع) پس از نبرد جمل، نامه‌ای به‌وسیله عمرو بن سلمه ارجبی به کوفه فرستاد و خبر این پیروزی را به مردم کوفه رساند. اندکی از این نامه در نهج البلاغه آمده است. در نامه‌ای دیگر این خبر را به اطلاع کارگزار خود در مدینه و مردم آنجا رساند. نامه‌ای عمومی نیز به تمام کارگزاران خود نوشت. نامه‌ای نیز به خواهرش ام‌هانی نوشت و خبر شکست ناکثین و کشته شدن طلحه و زبیر و شهادت جمعی از یاران خود، مانند دو فرزند صوحان، یعنی زید و سبحان را داد. امام(ع) وقتی به جنازه طلحه و عبدالرحمان بن عتاب برخورد از غربت طلحه (ابومحمد) در این مکان و مرگ قریشیان بسیار متأسف شد.

فرستادن عایشه به مدینه

امام(ع) پس از نبرد، عایشه را با احترام کامل روانه مدینه کرد. امام(ع) چهل زن را با لباس مردانه و عمامه بر سر همراه او فرستاد. عایشه در مسیر از امام(ع) بد می‌گفت که عده‌ای مرد نامحرم را با من همراه کرده است. اما در مدینه، وقتی متوجه شد آنان زن بودند، از امام(ع) تجلیل کرد. امام(ع) پس از نبرد جمل، مقر خلافت را از مدینه به کوفه تغییر داد، زیرا می‌دانست جنگ‌های سختی در راه است و بدون نیروی جنگجو امکان ادامه حکومتی با ثبات نیست.

نکاتی چند از جنگ جمل

1. طلحه و زبیر هنگام جنگ به مردم بصره، اعلام کردند: اگر علی(ع) پیروز شود همه را خواهد کشت و تمام حرمت‌ها را هتک خواهد نمود، بچه‌ها را می‌کشد و زن‌ها را اسیر مینماید، پس برای حمایت از حریم خود بجنگید و مرگ را بر رسوائی ترجیح دهید! و از طریق این دروغ وحشتناک مردم را بر ضد حضرت شوراندند.
2. علی(ع) نزد طلحه و زبیر کس فرستاد که چه می‌جوئید و چه می‌خواهید؟ گفتند خون عثمان را می‌خواهیم. علی(ع) گفت: «لَعَنَ اللَّهُ قَتَلَهُ عُثْمَانَ » «خدا قاتلان عثمان را لعنت کند» اصحاب علی(ع)، نیز به صف ایستادند پس به آنان فرمود: «تیری نیندازید و نیزه به کار نبرید و با شمشیر نکشید، اتمام حجت کنید» پس مردی از لشکر دشمن تیری انداخت و شخصی از یاران امام(ع) را کُشت و کشته او را نزد علی آوردند. پس گفت: خدایا گواه باش (سپس مردی دیگر تیراندازی کرد و به «عبدالله بن بدیل بن ورقاء خزاعی» رسید و او را کُشت، پس برادرش جنازه‌اش را برداشت و نزد امام(ع) آورد. پس گفت: اللهم اشهد سپس جنگ آغاز شد.
3. امام(ع) به «زبیر» فرمود: «ای ابوعبدالله نزدیک من‌ای تا سخنی را که من و تو از پیامبر شنیده‌ایم به یاد تو آورم» زبیر به علی(ع) گفت در امانم؟ علی فرمود: آری در امانی. پس زبیر نزد وی آمد و علی(ع) آن سخن را به یاد آورد. زبیر گفت: «خدایا من جز در این ساعت این را به یاد نداشتم» و عنان اسب خود را برگرداند تا بازگردد. پس عبدالله به او گفت: کجا؟ گفت: علی سخنی را که پیامبر خدا فرموده بود به یاد من آورد، گفت: نه چنین است، بلکه شمشیرهای برنده بنی‌هاشم به دست مردانی دلاور چشم تو را خیره کرد. گفت: وای بر تو آیا مانند من به بددلی سرزنش می‌شود؟ برای من نیزه‌ای بیاورید پس نیزه را گرفت و بر یاران علی حمله برد. علی گفت: «أَفْرِجُوا لِلشَّيْخِ فَإِنَّهُ مُحْرَجٌ» (برای پیرمرد راه را باز کنید که او را به حرج افکنده‌اند). پس میمنه و مسیره و قلب را شکافت، سپس بازگشت و به پسرش گفت: ای بی‌مادر، آیا بد دل چنین کاری می‌کند؟ زبیر از معرکه کنار گرفت و گذرش به «احنف بن قیس» افتاد پس گفت مانند این مرد ندیدم ناموس رسول خدا را تا به اینجا کشانید و حجاب پیامبر خدا را از او فروهشت و ناموس خود را پوشیده داشت، سپس او را واگذاشت و کناره‌گیری کرد... .
4. در روز جنگ جمل اطراف شتر عایشه را قبائل مختلف در میان گرفته و به سختی از او دفاع میکردند، جمعیتی زیاد کشته شدند. امام(ع) برای پیشگیری از کشتار زیاد فریاد زد: شتر را پی کنید که شیطان است و گرنه جمعیت عرب را به کشتن خواهد داد هنگامی که شتر کشته شد، لشکر هزیمت نمود.
5. طلحه بن عبیدالله در معرکه کشته شد مروان ابن حکم تیری به سوی او انداخت و او را از پا درآورد و گفت: به خدا سوگند پس از این، خون عثمان را نخواهم خواست و من او را کشتم. پس طلحه چون بیفتاد گفت: به خدا سوگند هرگز مانند امروز پیرمردی از قریش را بی‌چاره‌تر از خود ندیدم من به خدا سوگند هرگز در موقفی جز این موقف نایستادم مگر آنکه جای پای خود را در آن شناختم.
6. علی(ع) پس از پیروزی همه را عفو کرد و منادی فریاد نمود: زخم‌داری کشته نشود و فراری را دنبال نکنند و به روی پشت کننده‌ای نیزه نزنند و هر کس سلاح را بیندازد در امان است و هرکس در خانه‌اش را ببندد در امان است. سپس سیاه و سرخ را امان داد و ابن عباس را نزد عایشه فرستاد و او را فرمود که باز گردد. چون ابن عباس بر او وارد شد، گفت: ای پسر عباس دو مرتبه در سنت خطا کردی: بدون اجازه به خانه‌ام وارد شدی و بی‌آنکه اجازه بدهم به روی فرشم نشستی. گفت: سنت را ما به تو آموخته‌ایم، همانا این خانه تو نیست، خانه تو همان است که پیامبر خدا ترا در آن به جای گذاشت و قرآن تو را فرمود که در آن قرار گیری. و میان آن دو سختی پیش آمد.
7. عایشه در خانه عبدالله بن خلف خزاعی بود که علی(ع) نزد وی آمد و گفت: «ای حمیراء مگر از این سفر نهی نشدی؟» گفت: یا ابن ابی‌طالب قدرت فاسجح! ای پسر ابوطالب، اکنون که دست یافته‌ای ببخش. فرمود: «برو به مدینه و بازگرد به همان خانه‌ات که پیامبر خدا تو را فرموده است که در آن آرام گیری» گفت: می‌کنم. پس ۷۰ زن از عبدالقیس در لباس مردانه همراهش فرستاد تا او را به مدینه رسانیدند.
8. پس از پیروزی امام علی(ع) به میان کشتگان آمد و جسد «کعب بن سور» قاضی بصره را روی زمین دید، دستور داد وی را نشانیدند، به او فرمود: وای بر تو! علم داشتی اما نفعی به تو نبخشید! پس از آن دستور داد جسد «طلحه» را نیز از زمین بلند کردند به او نیز فرمود: وای بر تو! در اسلام سابقه خدمت داشتی ولی برای خود نگه نداشتی شیطان تو را فریفت و به سرعت به دوزخ کشانید!
9. بلوای «جمل» نشان داد که عایشه بعد از وفات پیامبر(ص) حرمت او را نگه نداشت و برخلاف سایر زنان آن حضرت از فرمان خدا و رسولش سرپیچی نمود و با آن افتضاح در انظار عمومی در میدان جنگ ظاهر شد و در مقابل خلیفه و وصی پیامبر ایستاد و باعث ریخته شدن خون هزاران نفر گردید و لکه ننگی بر تاریخ اسلام نهاد که به هیچ چیز پاک نمی‌شود. و بعضی کلماتی که بعد از جنگ جمل از او نقل شده به نظر می‌آید که او از این حادثه پشیمان شده بود. مثلا ابن سعد در طبقات روایت کرده هر موقع عایشه این آیه را ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ﴾ می‌خواند آن قدر اشک می‌ریخت که روسریش خیس می‌شد.

«محمد بن المنکدر» از عایشه روایت کرده که گفت: «ای کاش نباتی از نباتات زمین می‌شدم و چیز قابل ذکری نبودم».

در «موده القربی» از خود عایشه نقل نموده که گفت: رسول اکرم(ص) فرمود: «خداوند با من عهد کرده هر کس بر ضد علی(ع) قیام کند او کافر و در آتش است» وقتی به او گفتند که چرا با شنیدن چنین کلامی از پیامبر بر علی(ع) خروج نمودی، عذر آورد و گفت: «فراموش کردم این حدیث را در روز جمل تا اینکه در بصره یادم آمد» .

بعضی‌ها این نوع اظهارات عایشه را دلیل بر توبه او گرفته‌اند ولی این معنی ادعای محض است قیام و جنگ و کشتار مسلمانان پیش همه ثابت است ولی توبه او معلوم نیست زیرا اگر توبه عایشه صحت داشت و از جنگ با امیرالمؤمنین پشیمان گردیده بود، پس چرا وقتی شهادت آن حضرت را شنید سجده شکر به جای آورد اگر واقعاً او توبه کرده و پشیمان شده بود، پس چرا از خبر شهادت امیرالمؤمنین علی(ع) اظهار فرح و خرسندی نمود؟.

منابع

1. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
2. الهامی، داوود، صحابه از دیدگاه نهج البلاغه