بحث:آیه اولی الامر

آیه ۵۹ سوره نساء، آیه اولی الامر یا آیه اطاعت نام دارد؛ زیرا مؤمنان را به اطاعت بی‌قید و شرط از خدا، پیامبر(ص) و اولی‌الامر فرمان داده‌ است. با توجه به اینکه اطاعت در آیه به صورت مطلق بیان شده است و نیز براساس روایات ذیل آن، بنا به حکم عقل، مصداق اولوالامر باید معصوم باشند؛ چراکه در غیر این صورت به تناقض منجر خواهد شد با این توضیح که از طرفی باید از اولوالامر غیر معصوم در انجام خطایش اطاعت کنیم و از طرف دیگر از انجام خطا نهی شده‌ایم. از این رو مصداق اولو الامر از نظر شیعه تنها امامان اهل بیت(ع) هستند. با این وجود اهل سنت مصادیق دیگری از جمله فرماندهان سپاه، عالمان دیدندار، امانت‌داران، اصحاب رسول خدا(ص)، فرمانروایان عادل، اجماع امت و... را برشمرده و معتقدند هر چند از سیاق آیه چنین استفاده می‌شود که اولوالامر باید شخص معصوم باشد اما به دلیل عدم فقدان معصوم در خارج، نهایتا باید اجماع امت را معصوم و مصداق این آیه دانست.

این آیه علاوه بر اینکه بر امامت اهل بیت(ع) دلالت دارد بر مرجعیت دینی ایشان، لزوم اطاعت از امام، ضرورت امامت و نصب الهی امام نیز دلالت می‌کند.

متن آیه

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾

شأن نزول آیه

بررسى شأن نزول این آیه در تبیین مفهوم و مصادیق «اُولِى الأمر» مؤثّر است.

به اعتقاد امامیه این آیه در شأن امام علی (ع) نازل شده؛ چنانکه گزارش شده که پیامبر اکرم(ص) براى نبرد تبوک، حرکت کرد و حضرت على(ع) را جانشین خود در مدینه قرار داد. فرصت طلبان،زبان به طعنه گشودند و گفتند: چرا پیامبر، على را همراه خویش نبرد؟! امام على(ع)خدمت پیامبر(ص) رسید و گفت: آیا مرا بر زنان و کودکان مى گمارى؟ پیامبر فرمود: «أما تَرضى أنْ تَکونَ مِنّى بِمَنزِلَةِ هارُونَ مِن مُوسى، حِینَ قالَ لَهُ: اُخلُفنِى فِى قَومِى وَ أصْلِحْ» «آیا دوست ندارى نسبت به من، همانند هارون نسبت به موسى(ع) باشى، آن زمانى که موسى به او گفت: «در میان بنى اسرائیل، جانشین من باش و اصلاح کن»؟ و خداوند درباره تو فرماید: ﴿وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. و در همین واقعه بود که «آیه اُولى الأمر» نازل شد و اطاعت از مولا علی(ع) را همتاى اطاعت از پیامبر(ص) دانست.

از این رو نخستین پیام آیه، آن است که در غیبت پیامبر، فرمانبَر کسى باشید که خداوند، او را صاحب امر و فرمان قرار داده است و همچون پیامبر، از هر گونه خطایى مبرّاست.

اگرچه شأن نزول این آیه، در باره امام على(ع) است، امّا اختصاص به ایشان ندارد و بنا بر مبانى شیعه، همه امامان معصوم(ع) در زمره «اُولِى الأمر» هستند؛ زیرا آنها در مواقع گوناگون، ولایت خویش را براى مردم باز مى‌گفتند و از آنان مى‌خواستند که براى رسیدن به سرچشمه زلال حقیقت، مطمئن‌ترین راه را برگزینند. امام على(ع)، هنگام ورود به شهر کوفه، به آنان فرمود: «عَلَیکم یا أهلَ هذا المِصرِ بِتَقوَى اللّهِ، وَ طاعَةِ مَن أطاعَ اللّهَ مِن أهلِ بَیتِ نَبِیکم، الّذِینَ هُم أولى بِطاعَتِکم فیما أطاعُوا اللّهَ فِیهِ مِنَ المُنتَحِلِینَ المُدَّعِینَ المُقابِلِینَ إلَینا.» «اى مردمشهر! بر شما باد پرواى از خدا و فرمانبرى از کسى که از خدا فرمان مى برد و از خاندانِ پیامبر شماست. آنها در آنچه از خدا فرمان مى برند، براى فرمانبرى شما شایسته‌تر هستند تا کسانى که دروغ پرداز و مدّعى اند و در برابر ما قرار دارند». .

با این حال برخی اهل سنت، شأن نزول‌های دیگری را بیان کرده‌اند. به عنوان نمونه: سیوطی به نقل از بخاری، مسلم، ابوداوود، ترمذی، نسایی، ابن جریر طبری و...، از قول ابن عباس می‌نویسد: آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ درباره عبدالله بن حذافة بن قیس نازل شد، هنگامی که حضرت رسول وی را به فرماندهی سپاهی گماشتند. .

ابن کثیر پس از نقل این شان نزول می‌نویسد: ترمذی این حدیث را حسن غریب می‌داند و گفته است آن را جز از طریق ابن جریج نمی‌شناسیم. .

شان نزول دیگری نیز برای آیه به نقل از «سدی» (از تابعین) نقل کرده‌اند. وی آیه را درباره خالد بن ولید که از ناحیه پیامبر خدا(ص) به فرماندهی سپاهی منصوب شد و با عمار یاسراختلاف پیدا کرد، می‌داند. ابن کثیر می‌گوید: «ابن مردویه از طریق سدی از ابو صالح از ابن عباس نیز این شان نزول را نقل کرده است». .

تبیین معنا و مصداق اولی الامر

معناشناسی

مقالهٔ اصلی: اولو الامر در لغت

اولو الامر از دو کلمه "أُولو" و "الأمر" ترکیب یافته است. کلمه اولوا به معنای صاحبان است و واژه «امر» نیز به معنای مختلفی به کار رفته است، مانند: أمر به معنای امور و کارها، به معنای دستور ضد نهی، به معنای فزونی و برکت و ... اما با بررسی اقوال مشخص می‌شود این واژه تنها می‌تواند به معانی کار (چیز) و طلب باشد؛ لذا با توجه به معنای لغوی الامر می‌توان برای اولوالامر این معانی را برشمرد: صاحبان دستور، صاحبان کار و صاحبان شیء.

مصداق‌شناسی

دیدگاه امامیه

1. امامان اهل بیت: علمای شیعه با توجه به آنکه مصداق اولی الامر را معصوم می‌داند لذا آن را منحصر در امامان اهل‌بیت (ع) دانسته است. آیات و روایاتی که بر عصمت اهل بیت و عترت پیامبر (ص) دلالت می‌کنند مصداق اولی الامر را روشن می‌سازند؛ مانند آیه تطهیر، آیه ولایت، حدیث ثقلین، حدیث سفینه و غیره. علاوه بر اینها در برخی از روایات اولوالامر به ائمه اهل‌بیت (ع) تفسیر شده است. از جمله کافی از ابوبصیر نقل کرده است که گفت: از امام صادق (ع) درباره سخن خدای عزوجل ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ پرسیدم: امام (ع) فرمود: این آیه درباره علی بن ابی طالب و حسن و حسین (ع) نازل شده است.... شرح کامل‌ترین مطلب و معنای واژه «اولوالامر» در حدیثی که از جابر ابن عبدالله انصاری نقل شده است بیان شده که در آن آمده است: پیامبر (ص) دوازده امام (ع) را معنی این واژه معرّفی فرمودند».
2. فقهای جامع الشرایط: برخی از مفسران شیعه امامان معصوم(ع) را مصداق بارز و روشن اولوا الامر می‌دانند و در عصر غیبت فقیهان جامع شرایط را نیز از مصادیق اولوا الامر می‌شمارند. . از منظر ایشان،اولوا الامر بنا بر مذهب حق در عصر حضور، ائمه طاهرین هستند امّا نیاز به حاکم و والی چیزی نیست که محدود به زمان خاص باشد و لزوم تشکیل حکومت و ضرورت حاکم، همیشگی است، ازاین‌رو ایشان با استدلال به ادله فراوان و از جمله آیه ۵۹ نساء [۳۹]فقیهان دارای شرایط لازم را در عصر غیبت به عنوان اولوا الامر می‌شناسد. . برخی دیگر از مفسران شیعه با همین نگاه وسیع به آیه گفته‌اند: اگر روایات، مصداق آن را فقط امامان معصوم(ع) شمرده است احتمال می‌رود این تعبیر، نوعی حصر اضافی باشد؛ یعنی در مقایسه با حکام جور و ستم پیشه‌ای که حکومت را به دست می‌گیرند امامان معصوم سزاوارند و به عبارت دیگر ائمه طاهرین(ع) قدر متیقن از آیه هستند؛ ولی التزام به آن،حکم را از دیگران سلب نمی‌کند. البتّه اطاعت از این گونه افراد، محدود و مقید به عدم معصیت حق است. .

دیدگاه اهل سنت

مقالهٔ اصلی: اولو الامر از دیدگاه اهل سنت

مفسران اهل سنت درباره مصداق اولی الامر آرای مختلفی دارند که مهمترین آنها عبارت است از: امام علی (ع) و اهل بیت (ع)؛ فرماندهان منصوب؛ عالمان و فقیهان؛ اصحاب پیامبر خدا (ص)؛ امانتداران؛ زمامداران مسلمان و عادل؛ اهل حل و عقد و ...، لکن این نظرات مورد نقد قرار گرفته و از آنجا که از آیه شرط عصمت برداشت می‌شود روشن می‌گردد که مراد از اولوالامر همانی است که شیعه بیان کرده است یعنی اهل بیت(ع).

1. زمامداران مسلمان و عادل: برخی مقصود از «اولی الامر» را زمامداران مسلمان و عادل می‌دانند. زمخشری این قول را برگزیده و گفته است: خدا و پیامبر(ص) از حاکمان جور بیزارند، بنابراین تنها اطاعت از حکامی را می‌توان در ردیف اطاعت از خدا و رسول قرار داد که عدالت پیشه بوده و حق را برگزینند. . طبری نیز این نظریه را اختیار کرده است. . بر این نظریه به حدیثی از امام علی(ع) نیز استدلال شده است که فرموده: «بر امام واجب است که به عدل حکم کند و امانت دار باشد و هرگاه چنین کند بر مسلمانان واجب است که از او اطاعت کنند». .
2. اصحاب رسول خدا: برخی معتقدند روایاتی است که دلالت می‌کند اولی الامر تمام اصحاب پیامبرند. این قول در عصر صحابه مطرح نبوده و در بین تابعان تنها از مجاهد و ضحاک نقل شده است. .
3. فرماندهان سپاه: برخی معتقدند مراد از «اولی الامر»، فرماندهان سپاه در سرایا یا همان جنگ‌هایی است که پیامبر اکرم(ص) در آنها حضور نداشتند، است، به دلیل اینکه پیامبر(ص)، درباره آنها فرمود: «هر کس، از فرماندهان من اطاعت کند مرا اطاعت کرده، و هر کس آنان را نافرمانی کند مرا نافرمانی کرده است». . سیوطی می‌نویسد: این آیه درباره عبدالله بن حذافة بن قیس نازل شد، هنگامی که حضرت رسول وی را به فرماندهی سپاهی گماشتند. . «سدی» (از تابعین) نیز این آیه را درباره خالد بن ولید که از ناحیه پیامبر خدا(ص) به فرماندهی سپاهی منصوب شد و با عمار یاسراختلاف پیدا کرد، می‌داند. ابن کثیر می‌گوید: «ابن مردویه از طریق سدی از ابو صالح از ابن عباس نیز این شان نزول را نقل کرده است». .
4. اجماع امت یا اجماع اهل حل و عقد: برخی معتقدند که مراد از «اولی الأمر» اجماع امت یا اجماع اهل حلّ و عقد است. این دیدگاه نخست توسط فخر رازی مطرح شده و سپس نیشابوری و شیخ محمد عبده نیز آن را برگزیدند. . فخر رازی از اطلاق امر به اطاعت از «اولی الامر» معصوم بودن آنان را نتیجه گرفته است، لکن مصداق آن را مجموع امت یا بعضی از امت (اهل حلّ و عقد) دانسته است؛ زیرا امر به اطاعت مطلق و بی‌قید و شرط از اولی الامر غیر معصوم، مستلزم اجتماع نقیضین خواهد بود.؛ چراکه اگر اولی الأمر معصوم نباشد چه بسا به معصیت فرمان دهد، در آن صورت اطاعت از آنان، هم واجب است و هم حرام ؛ از آن جهت که اطاعت از اولی الأمر به صورت مطلق واجب است، باید از دستور وی اطاعت کرد، و از آن جهت که به معصیتامر کرده و انجام معصیت حرام است، نباید از او اطاعت کرد. وی، آن گاه گفته است: مصداق اولی الامر معصوم یا مجموع امت است یا بعضی از امت، از آنجا که بعضی از امت را با وصف معصوم بودن نمی‌شناسیم، مصداق آن مجموع امت خواهد بود. بر این اساس، وی آن را دلیل حجیت اجماع دانسته است، گاهی از اجماع امت تعبیر آورده و گاهی از اجماع اهل حل و عقد. . شیخ محمد عبده نیز مصداق اولی الأمر در این آیه را اهل حل و عقد از مسلمانان دانسته و وجوب اطاعت از آنان را مشروط به این کرده است که حکمی که آنان بر آن توافق می‌کنند بر خلاف حکم خدا و پیامبر نباشد و مورد توافق آنان از مسائل مربوط به مصالح عمومی باشد، نه مربوط به عبادات و اعتقادات دینی، بدین جهت اجماع اهل حل و عقد از عصمت برخوردار است. .
5. عالمان دیندار: برخی «اولی الأمر» را بر علمای دین تطبیق کرده و به ذیل آیه مورد بحث استدلال کرده‌اند که فرمود: «اگر در چیزی اختلاف کردید آن را به خدا و رسول ارجاع دهید». روشن است که غیر از علمای دین، کسی به چگونگی استنباطحکم مورد نزاع از کتاب و سنت آگاه نیست. . بر این نظریه به آیه ۸۳ سوره نساء ﴿وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾ نیز استدلال شده است. . مطابق این آیه استنباط و اجتهاد عالمان اسلامی در موارد اختلاف، راهگشای مسلمانان به شمار آمده است.
6. امانت‌داران ، سلاطین امانت‌دار: برخی معتقدند: اولی الامر همان افرادی هستند که خداوند در آیه قبل دستور داده امانات را به آنان بسپارید و فرموده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا﴾ خداوند به شما دستور می‌دهد امانات را به اهلش بسپارید...». سیوطی به نقل از مکحول (م ۱۱۳ق) که از تابعین بوده است، روایتی را در این زمینه نقل می‌کند. وی می‌گوید: این آیه درباره حاکمان و کسانی است که امور مردم را به عهده دارند و در آیه قبل به آن اشاره شده است.(احتمال دارد «مکحول» مورد نظر در این روایت، مکحول الازدی العتکی باشد که متوفای ۲۱۰ق است) . طبری نیز به همین معنا حدیثی را از یکی دیگر از تابعین، زید بن اسلم (از تابعین م ۱۳۶ق) نقل می‌کند، وی اولی الامر رابه سلاطین معنا کرده است. .
7. صاحبان ولایت شرعیه: برخی مراد از اولی الامر را صاحبان دارای ولایت شرعیه دانسته‌اند. این قول دایره وسیع‌تری را درباره اولی الامر در بر می‌گیرد و آنان را شامل حاکمان، سلاطین، قاضیان و هر کس که ولایت شرعیه دارد، می‌داند. .
8. برخی از اهل سنت مصادیق دیگری همچون خلفای راشدین و قاریان قرآن و صاحبان قدرت را نیز در شمار مصادیق اولواالامر نام برده‌اند..

نکته ادبی

در ادبیات عرب، گاهی الف و لام به جای ضمیر مضاف الیه می‌نشیند که هنگام معنا باید متوجه آن بود و الا نمی‌توان معنای صحیح عبارت را فهمید.

به عنوان نمونه قرآن می‌فرماید: ﴿وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِۦ وَنَهَى ٱلنَّفْسَ عَنِ ٱلْهَوَىٰ﴾

در اینجا «الْمَأْوى» به جای «مأواه» آمده است. یعنی در اصل چنین بوده است: فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِی مأواه، بهشت جایگاه او است. ضمیر«ه» که مضاف الیه بوده برداشته شده و «ال» بر مضاف (مأوا)، آمده است.

بدون توجه لحاظ این نکته ادبی، معنای عبارت گویا نیست.

در آیه اولی الامر نیز همین قاعده به کار رفته است. ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. خدا را و فرستاده او را و صاحبان امر او از میان خودتان را اطاعت کنید.

در این آیه «الرسول» به جای «رسوله»: «رسول خدا» به کار رفته یعنی خدا و رسول خدا را اطاعت کنید. «اولی الامر» نیز به جای «اولی امره» به کار رفته است یعنی «صاحبان امر خدا»، بدین معنا که از افرادی که از طرف خدا فرمان ولایت را در دست دارند،اطاعت کنید. در نتیجه قرآن در این آیه امر به اطاعت از مطلق اولی الامر نمی‌کند، ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ﴾ یعنی «اطیعوا رسوله»، یعنی رسول الله، و «اولی الامر» یعنی «اولی امره»، کسی که امر ولایت را از خدا در دست دارد.

با توجه به این نکته ادبی، از این آیه نتیجه می‌گیریم که باید کسانی بعد از پیامبر اکرم(ص) باشند که خدا به آنها فرمان ولایت داده باشد؛ چراکه اولی الامر یعنی اولی امره، کسی که صاحب فرمان و ولایت از طرف خدای تبارک و تعالی است و مصداق آن هم کسی نیست جز امامان اهل بیت(ع) .

حکمت عدم تصریح به نام اهل بیت در آیه

استناد پیشوایان به «آیه أُوْلِى الْأَمْرِ»، پرسشى را پدید مى آورد که: چرا خداوند، نام‌هاى «أُوْلِى الْأَمْرِ» (امامان) را در قرآن فرو نفرستاد؟

کافی از ابوبصیر نقل کرده است که گفت: از امام صادق (ع) درباره سخن خدای عزوجل ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ پرسیدم: امام (ع) فرمود: این آیه درباره علی بن ابی طالب و حسن و حسین (ع) نازل شده است. به او گفتم: مردم می‌گویند: چرا نام علی و اهل بیتش (ع) در کتاب خدای عزوجل نیامده است؟ امام (ع) فرمود: به آنان بگویید: نماز بر پیامبر (ص) نازل شد، امّا خداوند نامی از این که سه رکعتی باشد یا چهار رکعتی به میان نیاورده است. تا آنکه پیامبر تنها کسی بود که کلام خدای تعالی (درباره نماز) را تفسیر کرد. هم‌چنین زکوة بر پیامبر (ص) نازل شد؛ امّا نامی از نصاب آنکه از هر چهل درهم یک درهم باید پرداخت شود نیامده است، تا آنکه پیامبر (ص) آن را شرح و تفسیر فرمود، و حج نازل شد، ولی به آنها (خداوند) نفرمود هفت شوط طواف کنید تا آنکه پیامبر (ص) آن را تفسیر کرده و روشن فرمود. و آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ نازل شد و (پیامبر تفسیر فرمود که) درباره علی و حسن و حسین (ع) نازل شده است و پیامبر (ص) درباره علی (ع) فرمود: هر که من مولای او بودم، پس این علی مولای او است..

این پاسخ، بسیار راهگشا و کاربردى است. قرآن، کتاب قانون است و کلّیات شریعت اسلام، در آن آمده است و تفسیر و بیان مصادیق آن، به مفسّر الهى کلامِ حق، یعنى پیامبر (ص) واگذار شده است. اوست که «اُولِى الأمر» را معرّفى مى کند و محدوده اختیارات آنان را تعیین مى فرماید.

دلالت آیه

دلالت بر عصمت

مقاله‌های اصلی: عصمت امام و عصمت اولی‌الامر

تقریر اول

هر گاه خداوند به اطاعت بی‌قید و شرط از کسی فرمان دهد، آن فرد معصوم خواهد بود؛ زیرا در این مطلب تردیدی نیست که خداوند انجام گناه را برای کسی روا نمی‌دارد و آن را نمی‌پسندد. به عبارت دیگر، گناه، مورد نهی خداوند است؛ نه مورد امر او.

از طرفی، اگر اولوالامر معصوم نباشد احتمال اینکه در امر یا نهی خود مرتکب خطا شوند و دیگران را به انجام گناه فرا خوانند وجود دارد. حال اگر چنین موردی پیش آید، از یک طرف باید از او اطاعت کرد؛ چون بر اساس آیه مورد بحث، اطاعت از اولوالأمر، بی‌قید و شرط، واجب است و از طرف دیگر نباید از او اطاعت کرد؛ چون مستلزم گناه است که مورد نهی الهی است و و این همان تناقض یا اجتماع امر و نهی در شیء واحد است که محال می‌باشد از این رو اولی الامر قطعا معصوم بوده و خطا، سهو، گناه و اشتباه نمی‌کنند.

تقریر دوم

در این آیه، اولی الأمر بر رسول عطف شده است؛ بدون اینکه فعل ﴿أَطِيعُوا﴾ تکرار شود. این مطلب گویای این حقیقت است که اطاعت از اولی الأمر با اطاعت از رسول هیچ‌گونه تفاوتی ندارد؛ یعنی همان‌گونه که رسول خدا بر جامعه ولایت دارد و اطاعت از او به دلیل ویژگی عصمت، بی‌قید و شرط، واجب است، اطاعت از اولی الأمر نیز بی‌قید و شرط واجب است؛ زیرا آنان نیز از ویژگی عصمت برخوردار هستند.

خداوند تعالی چون اطاعت اولی الامر را با اطاعت رسول و اطاعت خود مقرون کرد، چنان که قدیم تعالی منزه است از همه قبایح و رسول (ص) معصوم و مطهر از همه معاصی کبیره و صغیره، اولی الأمر نیز باید چنین باشند..

خلاصه اینکه در این آیه اطاعت از اولی الامر در سیاق اطاعت خداوند و اطاعت رسول قرار گرفته است، بدیهی است اطاعت از خدا و رسول به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی واجب است؛ بنابراین اطاعت اولی الامر هم علی‌الاطلاق و بدون قید و شرط واجب است. از سوی دیگر اطاعت مطلق مستلزم معصوم بودن اولی الامر از هر گونه خطا و اشتباه است زیرا پیروی و فرمانبرداری بی‌چون و چرا تنها از فردی واجب می‌‌شود که از هر گونه خطا و لغزش پاک و مبرا باشد و خداوند هرگز اطاعت از غیر معصوم را به صورت مطلق واجب نمی‌کند.

تقریر سوم

در این آیه، اطاعت از خدا و رسول واجب شمرده شده است. اطاعت از خدا که بالذات صاحب فرمان و صاحب همه امور و شؤون است، عمل به آموزه‌های قرآن می‌باشد و اطاعت از رسول (ص) در بیان جزئیات احکام و تفسیر آیات نیز (به نحوی) همان اطاعت از خدا خواهد بود؛ پس اطاعت ایشان در منصب رهبری و حاکمیت جامعه و داوری بین مردم و نیز اطاعت در احکامی است که از جانب خدا به پیامبر اکرم (ص) تفویض شده است. روشن است اطاعت حضرت که هم‌اکنون در قید حیات نیستند، عمل به سنت ایشان می‌باشد؛ سنتی که صحت آن احراز شده است. خداوند در این آیه، امر به اطاعت از خود را با تعبیر ﴿أَطِيعُوا﴾ و پس از آن، امر به اطاعت از اولی الامر را با عطف بر اطاعت از رسول تنها با یک تعبیر ﴿أَطِيعُوا﴾ (اطاعت کنید) بدون آنکه آن را تکرار کند، آورده است؛ از این‌رو، ابعاد، شرایط و آثاری که قرآن برای اطاعت از رسول برشمرده، برای اطاعت از اولی الامر نیز مطرح است. با بررسی اطاعت از رسول خدا در قرآن به این موارد بر می‌خوریم:

1. اطاعت از رسول خدا، اطاعت از خداست. قرآن می‌فرماید: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾.
2. یکی از اهداف رسالت پیامبران اطاعت از آنان است. قرآن می‌فرماید: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ...﴾.
3. اطاعت از رسول خدا (ص) در قرآن بر خلاف اطاعت‌های دیگر، مطلق و بدون هیچ قید و شرطی است. قرآن هر جا سخن از اطاعت از رسول دارد، آن را به طور مطلق بیان کرده است، حتی قرآن اطاعت ظاهری بدون همراهی دل را از پیامبر کافی نمی‌داند، بلکه تسلیم قلبی در برابر حکم پیامبر را شرط ایمان قرار داده، می‌فرماید: ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾.

دلالت بر ضرورت امامت

مقالهٔ اصلی: ضرورت امامت

وجوب اطاعت از اولی الامر در این آیه مقتضی وجوب تحقق آن است.

شاید اشکال شود که وجوب اطاعت از اولی الامر، مسئله‌ای است که مشروط شده به وجود ایشان؛ مانند وجوب زکات دادن که دال بر وجوب کسب مال نیست.

پاسخ: از قرینه سیاق، که ﴿وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ بر رسول، عطف شده است و نبوت، امری است قطعی، وجوب اولی الامر به دست می‌‌آید. همانگونه که نصب و تعیین پیامبر، فعل خداوند است، نصب و تعیین امام نیز، "علی الله" است. کلمه ﴿مِنكُمْ﴾ بعد از ﴿وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ نمی‌تواند به معنای وجوب "علی الناس" باشد، زیرا درباره نبوت نیز کلمۀ "مِنْ‏ أَنْفُسِهِمْ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" آمده است. مقصود از این‌گونه تعابیر، این است که پیامبر و امام، از جنس بشرند.

قرآن کریم، اطاعت و پیروی از "أُولی الأمر" را بر مسلمانان واجب کرده و فرموده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾.

سعدالدین تفتازانی در کتاب شرح المقاصد این دلیل را یادآور شده و گفته است: وجوب اطاعت از اولی الامر، مقتضی وجوب تحقق آن است.

محقّق طوسی نیز در تلخیص المحصّل، این آیه را به عنوان دلیل نقلی و شرعی بر وجوب امامت بر شمرده است.

ممکن است گفته شود: از وجوب فعلی بر انسان، نمی‌توان وجوب تحقق بخشیدن و تحصیل موضوع آن را استنباط کرد؛ همانطور که از وجوب زکات یا خمس، نمی‌توان وجوب کسب مال و ثروتی را که متعلّق زکات یا خمس است، نتیجه گرفت؛ بلکه چنین احکامی در حقیقت به صورت قضیه شرطیه‌اند که بر وجوب تالی در فرض وجود مقدّم، دلالت می‌کنند و نه بر وجود قطعی مقدّم؛ یعنی اگر کسی، اموالی که زکات به آن تعلّق می‌گیرد به دست آورد، باید زکات آن را بپردازد. در بحث ما نیز مفاد آیه، چنین خواهد شد که اگر اولی الامر، موجود باشد، باید از آن اطاعت کرد؛ امّا اینکه باید اولی الامر موجود باشد یا نه، از این آیه به دست نمی‌آید.

در پاسخ این اشکال، میتوان گفت: اگر چه مقتضای قاعده اوّلیه، همان است که گفته شد؛ ولی در اینجا، از قرینه سیاق، به دست می‌آید که وجود اولی الامر، مسلّم و مفروغ‌عنه گرفته شده است؛ زیرا اُولی الأمر، بر رسول، عطف شده است و می‌دانیم که نبوّت، امری است قطعی و در وجوب آن، سخنی نیست.

آری، از این آیه، به دست می‌آید که وجوب امامت "اولی الامر" وجوب کلامی است و نه فقهی؛ یعنی همانگونه که نصب و تعیین پیامبر، فِعل خداوند است، نصب و تعیین امام نیز، فِعلِ خداوند است..

دلالت بر نصب الهی امام

مقالهٔ اصلی: نصب الهی امام

قرآن کریم در آیه اولی الامر خطاب به مؤمنان می‌‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾. در این آیه کریمه اطاعت از اولی الامر در سیاق و ردیف اطاعت از خداوند تعالی و رسول (ص) قرار داده شده است و بدون تردید امتثال و فرمان برداری مطلق و بدون قید و شرط از دستورات خدا و رسول لازم و ضروری است بنابراین اطاعت از اولی الامر هم به صورت مطلق لازم و ضروری است. فخر رازی نیز ذیل آیه اولی الامر وجه ملازمه بین وجوب اطاعت مطلق و عصمت اولی الامر را تبیین می‌‌کند. و از آنجا که عصمت امر باطنی و مخفی است و راهی برای شناخت امام معصوم جز نصب الهی وجود ندارد، عدم نصب امام معصوم و عدم تنصیص و تعیین و ابلاغ، با وجوب اطاعت سازگار نیست زیرا در این صورت، وجوب اطاعت تکلیف بما لا یطلق خواهد بود که عقلاً محال است.

دلالت بر مرجعیت دینی امام

مقالهٔ اصلی: مرجعیت دینی

واژه "اولی‌الامر" به معنای صاحبان امر است؛ بدین معنا که آنها امر و مسئولیتی بر عهده دارند. چنین حقیقتی گویای آن است که از جانب خداوند، مسئولیت یا مسئولیت‌هایی بر عهده ایشان نهاده شده است؛ وگرنه فرمان به اطاعت از ایشان بیهوده بود. به دیگر سخن، خداوند متعال مقرر فرموده که مسئولیت‌هایی بر عهده ایشان باشد، و سپس مردم را به اطاعت از ایشان در حوزه آن مسئولیت‌ها فرمان داده است. این استظهار با توجه به مقارنت امر به اطاعت از اولی‌الامر با اطاعت از حضرت رسول (ص) روشن‌تر می‌شود؛ چراکه ایشان نیز از سوی خداوند مسئولیت‌هایی بر عهده دارند که مردم در آن حوزه مأمور به اطاعت از آنها هستند. از همین جا می‌توان به این گمان نزدیک شد که چون امر به اطاعت از این دو در کنار هم و تنها با یک امر بوده، مسئولیت‌های آن دو نیز یک‌سان است؛ مگر آنکه از خارج، دلیلی بر استثنای برخی مسئولیت‌ها اقامه شود؛ زیرا معنا ندارد که متکلم حکیم، از دو نفر که هیچ سنخیتی از جهت مسئولیت ندارند، امر به اطاعت از آنها را در کلامی واحد و با یک سیاق بیان کند. از‌این‌رو، مسئولیت‌های پیامبر متوجه اولی‌الامر نیز می‌شود. رسول اکرم (ص) مسئولیت‌های متعددی داشته که برخی از آنها عبارت‌اند از: دریافت و ابلاغ وحی: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَيْهِمْ وَأَحْصَى كُلَّ شَيْءٍ عَدَدًا﴾، تبیین معارف دینی: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾، داوری میان مردم: ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾، رهبری جامعه اسلامی، اجرای احکام: ﴿وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ و نیز: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾ و....

روشن است که تبيين معارف دینی همان آموزه‌ای است که به دنبال اثبات آن برای امامان هستیم. این شأن برای اولی‌الامر در جای دیگری از قرآن و روایات انکار نشده است؛ از‌این‌رو می‌توان آن را برای اولی‌الامر ثابت دانست.

دلالت بر وجوب اطاعت از امام

مقالهٔ اصلی: وجوب اطاعت امام

قرآن کریم در آیه اولی الامر خطاب به مؤمنان می‌‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ در این آیه کریمه اطاعت از اولی الامر در سیاق و ردیف اطاعت از خداوند تعالی و رسول (ص) قرار داده شده است و بدون تردید امتثال و فرمان برداری مطلق و بدون قید و شرط از دستورات خدا و رسول لازم و ضروری است بنابراین اطاعت از اولی الامر هم به صورت مطلق لازم و ضروری است..

دلالت بر امامت اهل بیت(ع)

در بخش مصداق‌شناسی اولوالامر، در همین مدخل، ثابت گذشت که بر اساس نص روایات، امامان اهل بیت، مصداق واقعی اولوالامر و معصوم از هر گونه گناه، خطا و اشتباهی هستند. بدیهی است که پس از روشن شدن مصداق آیه، با استناد به اطلاق امر اطیعوا، وجوب اطاعت از امامان معصوم، به اثبات رسیده و امامت آنها ثابت می‌گردد. از این رو این آیه از جمله آیاتی است که بر امامت امامان اهل بیت(ع) دلالت دارد.

تفسیر اجمالی آیه

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾. آیه فوق، جزو سوره نساء، آیه‌ای مدنی و بیانگر زعامت سیاسی و دینیِ امت اسلامی است. به دنبال آیه قبل: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ﴾ که وظیفه حاکمان را مشخص کرده و از آنان خواسته است دادگر باشند و امانت را به اهلش بسپارند. در این آیه وظیفه مردم را مشخص نموده و از آنان خواسته است نظام اسلامی را بپذیرند و از رهبران الهی پیروی کنند. نشانه ایمان واقعی آنان، این است که ضمن اطاعت بی‌قید و شرط از خدا و رسول و اولی الأمر، هرگاه در مسئله‌ای نزاع کردند، برای قطع ریشه نزاع، آن را به خدا و رسول ارجاع دهند. گویی ایمان به خدا و قیامت پشتوانه اجرایی احکام اسلام و موجب پرهیز از نافرمانی خدا و رسول است. آیه بعد نیز درباره انتقاد از کسانی است که طاغوت را به عنوان مرجع حل نزاع برگزیده و برای حل نزاع به طاغوت مراجعه می‌کنند: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ...﴾..

معنای واژه «آمنوا»

در عبارت ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ مقصود از ایمان آوردگان، صرفاً مؤمن به معنای خاص کلمه، یعنی کسی که افزون بر گفتن شهادتین، احکام اسلام را فرا گرفته، به آن اعتقاد پیدا کرده و به آن عمل کرده نیست، بلکه مسلمانی که شهادتین گفته و اسلام را پذیرفته، اما هنوز به آن اعتقاد راسخ پیدا ننموده و به آن عمل نکرده را نیز شامل می‌شود. دلیل این مطلب نیز آن است که پیروی از اولی الأمر وظیفه‌ای همگانی بوده و به مؤمنان اختصاص ندارد. ابوالفتوح رازی (م ۵۵۴ق) می‌نویسد: بدان که خدای به این آیت خطاب کرد با مؤمنان و اگرچه جز مؤمنان داخل‌اند در این تکلیف... برای آنکه همه مکلفان از مؤمن و کافر مکلفند به طاعت خدای و طاعت رسول و طاعت اولي الأمر. استاد جوادی آملی می‌نویسد: اطاعت دستور خدا، پیامبر و اولی الأمر معصوم(ع) بر همگان واجب است؛ لکن چون مؤمنان به آن متعهدند و عمل می‌کنند اینان مخاطب قرارگرفتند..

شمول همگانی آیه

نکته دیگری که از خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ استفاده می‌شود آن است که این خطاب، به مسلمانان عصر نزول قرآن اختصاص ندارد، بلکه همه مسلمانان را در همه زمان‌ها و مکان‌ها تا قیامت شامل می‌شود. دلیل این مطلب، عمومیت خطابات قرآن است. فخر رازی (م ۶۰۶ق) ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا...﴾ می‌نویسد: أنا عرفنا بالتواتر من دين محمد(ص) أن تلك الخطابات ثابتة في حق من سيوجد بعد ذلك الي قيام الساعة، فلهذه الدلالة المنفصلة حكمنا بالعموم.

ما با اخبار متواتری که از دین محمد(ص) در اختیار داریم، می‌دانیم که این خطابات قرآن شامل همه کسانی که بعدها تا قیامت خواهند آمد نیز می‌شود. حکم ما به عمومیت خطابات قرآن، به سبب دلایل منفصلی است که در اختیار داریم. ذیل آیه اول سوره نساء ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ...﴾ می‎نویسد: و اما الأصوليون من المفسرين فقد اتفقوا علي أن الخطاب عام لجميع المكلفين و هذا هو الأصح. مفسرانی که گرایش اصولی دارند، اتفاق نظر دارند بر اینکه خطاب در آیه عام است و همه مکلفین را شامل می‌شود؛ و نظر صحیح‌تر همین است. شیخ طوسی (م ۴۶۰ق) ذیل آیه فوق می‌نویسد: وهذه الآيه متوجهه إلي جميع الناس: مؤمنهم، و كافرهم، لحصول العموم فيها. إلا من ليس بشرائط التكليف من المجانين و الأطفال.

آیه به دلیل عام بودن آن همه مردم اعم از مؤمن و کافر را شامل می‌شود. فقط کسانی از آیه مستثنی هستند که فاقد شرایط تکلیف باشند، مانند دیوانگان و کودکان. طبرسی (م ۵۳۶ق) ذیل آیه یادشده نوشته است: هذا الخطاب متوجه إلى جميع الناس مؤمنهم و كافرهم إلا من ليس بمكلف من الأطفال و المجانين. معنای فوق، در عبارات برخی دیگر از مفسران نیز آمده است و بنای نظر فوق، بر عموم افرادی و اطلاق ازمانی آیه استوار است..

منابع

1. زینلی، غلامحسین، آیه اولی الامر