کربلا

کربلا

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

کربلا در حدیث - کربلا در تاریخ اسلامی - کربلا در معارف و سیره حسینی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل کربلا (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

کربلا شهر مقدسی در سرزمین عراق است که مدفن امام حسین(ع) در آنجاست، سرزمینی در نزدیکی رود فرات. کربلا شهری با فضیلت است و زیارت قبر امام حسین(ع) مورد تأکید فراوان ائمه بوده است.

مقدمه

کربلا شهر مقدسی در سرزمین عراق است که مدفن امام حسین(ع) در آنجاست، سرزمینی در نزدیکی رود فرات. امام علی(ع) پس از جنگ صفّین، هنگام عبور از کربلا همراه برخی همراهان، چشمانش پر از اشک شد و فرمود: اینجاست محلّ فرود آمدنشان... و اینجاست شهادتگاه عاشقان بی‌نظیر که در گذشته و آینده، نمونه ندارند: «مَصَارِعُ عُشَّاقٍ شُهَدَاءَ لاَ يَسْبِقُهُمْ مَنْ كَانَ قَبْلَهُمْ وَ لاَ يَلْحَقُهُمْ مَنْ بَعْدَهُمْ...» و به همین خاطر، "کربلا" سمبل ایثار و جانبازی و شهادت‌طلبی و شوق و شور حماسی شناخته شده است و در طول تاریخ نیز، کانون عشق‌های برتر بوده و همچون مغناطیسی، دل‌های مشتاق و شیدای معرفت را به سوی خود کشیده است.

در روایات آمده است که سید الشهدا(ع) نواحی اطراف قبر خویش را از اهل نینوا و غاضریّه به مبلغ شصت هزار درهم خریداری کرد و به خود آنان صدقه داد و با آنان شرط کرد که مردم را به جایگاه قبرش راهنمایی کنند و هر که را به زیارت آن حضرت آید، سه روز مهمان نمایند و پذیرایی کنند..

علت نام‌گذاری

در این که "کربلا" یعنی چه و ریشۀ لغوی آن چیست و از چه گرفته شده، بحث‌های مفصّلی انجام گرفته است. طبق برخی نقل‌ها، این نام از ترکیب "کرب" و "ال" ساخته شده است، یعنی حرم الله، یا مقدّس الله، "کرب" در لغت سامی به معنای "قرب" در عربی است (کرب: قرب). اگر"ال" هم به معنای "الله" باشد، کربلا به معنای محلّی است که نزد خدا، مقدّس و مقرّب است، یا "حرم خدا" است. برخی هم آن را ترکیب یافته از "کور بابل" دانسته‌اند، یعنی مجموعه‌ای از آبادی‌ها و روستا‌های بابل. موقعیّتی که کربلا در آن قرار دارد، در بین النهرین است. این منطقه در گذشته‌های دور، مهد حوادث و احیانا تمدن‌ها بوده است و بخش‌های گوناگونی از این ناحیه، نام‌های مختلف داشته است. کربلا، کور بابل، نینوا، غاضریّه، کربله، نواویس، حیر، طفّ، شفیه، عقر، نهر علقمی، عمورا، ماریه و... که بعضی از اینها نام روستاها و آبادی‌هایی در این منطقۀ وسیع بوده است.

بلا هم به معنای رنج و محنت و گرفتاری است، هم به معنای آزمایش و امتحان. اغلب، رنج‌ها و گرفتاری‌ها مایه آزمون انسان‌ها در زندگی و در طریق دینداری است. کربلا (کرب و بلا) نیز آمیخته‌ای از عظیم‌ترین رنج‌ها و محنت‌ها بود و هم بزرگترین آزمایش تاریخی برای اهل حق و باطل، تا موضع خویش را مشخص سازند. وقتی سید الشهدا(ع) به این سرزمین رسید، پرسید: اینجا چه نام دارد؟ گفتند: کربلا، چشمان آن حضرت پر از اشک شد و پیوسته می‌فرمود: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْكَرْبِ وَ الْبَلَاء» و یقین کرد که شهادتگاه خود و یارانش همین جاست و فرمود: «هَذَا مَوْضِعُ كَرْبٍ وَ بَلَاءٍ هَاهُنَا مُنَاخُ رِكَابِنَا وَ مَحَطُّ رِحَالِنَا وَ مَقْتَلُ رِجَالِنَا وَ مَسْفَكُ دِمَائِنَا ».

امام حسین (ع) و کربلا

امام حسین(ع) وقتی در سال ۶۱ هجری به دعوت مردم کوفه و برای مبارزه با حکومت یزید، عازم این شهر بود، پیش از رسیدن به کوفه، در این سرزمین در محاصره نیروهای یزیدی قرار گرفت و خود و یاران و فرزندانش به شهادت رسیدند. از آن پس، کربلا مورد توجه و زیارت شیعیان قرار گرفت و شهری آباد گشت و به مرور زمان، بزرگان و عالمان و فقیهان از این شهر برخاستند. کربلا شهری با فضیلت است و زیارت قبر امام حسین(ع) مورد تأکید فراوان ائمه بوده است. از این رو همواره دل‌های فراوانی به عشق زیارت کربلای حسین(ع) می‌‌تپیده است. کربلای امروز، بیش از ۱۰۰ هزار جمعیت دارد و از شهرهای زیارتی عراق به حساب می‌‌آید و در روزهای خاصی همچون عاشورا، اربعین، نیمه شعبان و... بسیار پرجمعیت می‌‌شود.

زیارت امام حسین (ع) در کربلا

برای زیارت هیچ امامی، به اندازه زیارت حسین بن علی(ع) در کربلا تأکید نشده است. حتی برای زیارت رسول خدا(ص) هم آن همه سفارش و دستور نیست. گاهی در روایات، زیارت کربلا، از زیارت کعبه هم برتر و بالاتر به حساب آمده است و برای زیارت سیدالشهدا(ع)، پاداشی برابر ده‌ها و صدها حج و عمره بیان شده است.

از انبوه روایات گوناگون، به چند نمونه اشاره می‌کنیم:

1. امام صادق(ع) در دیدار با یکی از اصحاب برجسته‌اش به نام ابان بن تغلب از وی می‌پرسد: ای ابان کی به زیارت قبر حسین رفته‌ای؟ ابان گفت: مدتی است طولانی که به زیارتش نرفته‌ام. امام فرمود: سبحان الله!... تو از بزرگان و رؤسای شیعه‌ای و در عین حال، حسین(ع) را رها کرده و به زیارتش نمی‌روی؟....
2. امام باقر(ع) از یکی از شیعیان پرسید: فاصله میان شما و حسین(ع) چقدر است؟ گفت: بیست و شش فرسخ (یا: شانزده فرسخ) حضرت فرمود: آیا به زیارت قبرش می‌روید؟ گفت: نه! آنگاه حضرت فرمود: چقدر جفاکارید!....

ساخت مرقد امام حسین (ع)

به نوشته تواریخ، عمارت مرقد حسین(ع) از همان زمان شهادت سیدالشهدا(ع) و اصحابش در سال ۶۱ هجری شروع شد. چون بنی اسد شهدا را به خاک سپردند، بر قبر آنان نشانه‌هایی گذاشتند که محو نشود و مختار بن عبید، آن مشهد را استوار ساخت و روستای کوچکی در اطرافش بنا نهاد و آن مزار در عهد بنی امیه آباد بود و دو درب داشت، شرقی و غربی که مسلمانان و مؤمنین به قصد زیارت، آهنگ آنجا را می‌کردند. در عهد هارون الرشید ـ خلیفه عباسی ـ آنجا را ویران کردند ولی در زمان مأمون، به دستور وی تجدید بنا شد، زیرا نسبت به علویون ابراز نزدیکی و دوستی می‌کرد. ولی در دوره متوکل، دیزج یهودی به دستور متوکل آن ساختمان را ویران کرد و از زیارت مردم جلوگیری نمود»....

ظالمان و ممانعت از زیارت قبر امام حسین (ع)

ستمگران و حکام جور و پیروان باطل، وقتی با یک فکر و ایمان و گرایش معنوی نتوانند مبارزه و مقابله کنند، به مظاهر و نمودها و سمبل‌های آن تفکر و باور حمله می‌کنند. در ماجرای کربلای حسین(ع) و عشق به سیدالشهدا(ع) نیز چنین بود. شور شهادت‌طلبی را که در سایه محبت به اهل بیت(ع) و عشق به امام حسین(ع) پیدا می‌شد و در تجمع بر قبر آن حضرت و عزاداری بر سر خاک آن سالار شهیدان تجلی می‌کرد، می‌خواستند با محدود کردن مردم و فشارها و تضییقات و تخریب قبر مطهر و ممنوع ساختن زیارت، از بین ببرند و این شعله را خاموش سازند. غافل بودند که آن جلوگیری‌ها از زیارت و آن تخریب‌ها و اهانت‌ها نسبت به مزار شریف امام، آن شوق را مشتعل‌تر می‌کند. ایجاد فراق و جدایی، محبت و اشتیاق را می‌افزاید. چه اهانت‌ها و ممانعت‌ها نسبت به قبر سیدالشهدا(ع) انجام گرفت. ولی مگر مردمِ کربلایی و حسینی دست کشیدند؟ هرگز! کمی تاریخ بخوانیم (که تاریخ، سراسر درس و عبرت است). شیخ طوسی در "امالی" نقل کرده است: یحیی بن مغیره می‌گوید: نزد "جریر بن عبدالحمید" بودم. مردی از اهل عراق آمد. جریر از اوضاعِ مردم در عراق سؤال کرد. گفت: هارون الرشید را در حالی پشت سر گذاشتم که قبر حسین(ع) را خراب کرده و دستور داده بود که درخت سدری را که در آنجا بود ـ به عنوان نشانه قبر برای زوار، و سایه بانی برای آنان ـ قطع کنند. جریر دست‌هایش را بلند کرد و گفت: الله اکبر! در این باره خبری از پیامبر(ص) به ما رسیده بود که آن حضرت، سه بار قطع کننده درخت سدر را لعنت کرده بود. ما تاکنون متوجه معنای این حدیث نبودیم. اینک علت نفرین و لعن کردن آن حضرت را می‌فهمیم! زیرا هدف از بریدن درخت سدر، دگرگون ساختن شهادتگاه و محل دفن حسین(ع) است، تا مردم جای قبر او را ندانند و پیرامون آن توقف نکنند..

متوکل و تخریب قبر امام حسین (ع)

اوج این سخت‌گیری‌ها نسبت به زائران و تخریب و اهانت نسبت به قبر حسین(ع) در زمان خلیفه سفاک، متوکل عباسی بود. متوکل، پاسگاهی را برای سپاه خود در نزدیکی کربلا قرار داده و به افراد خود فرمان اکید داده بود که هرکس را یافتید که قصد زیارت حسین(ع) را داشت، او را بُکشید. این دستور قتل نسبت به زائران حسین(ع) اوج خباثت و کینه‌توزی متوکل را می‌رساند. به امر متوکل هفده مرتبه قبر حسین(ع) را خراب کردند و بعد از متوکل هم خلفای دیگر عباسی مانند مسترشد و راشد نسبت به قبر و زیارت و زائرین، سخت‌گیری‌هایی داشتند. این نمونه نیز شنیدنی است و خواندنی! متوکل، ابراهیم دیزج را که یک یهودی است، به عنوانِ مأموریت تغییر و تبدیل قبر حسین(ع) به کربلا اعزام می‌کند. به همراه او نامهای هم به قاضی "جعفر بن محمد بن عمار" می‌نویسد. در این پیام کتبی، به او خبر می‌دهد که ابراهیم دیزج را برای نبش قبر حسین(ع) فرستاده‌ام. وقتی نامه مرا خواندی، مراقبت کن که آیا دیزج، دستور مرا اجرا کرد یا نه؟ دیزج می‌گوید: جعفر بن محمد عمار مرا از مضمون نامه مطلع ساخت و سپس، من طبق دستور او برای انجام مأموریت رفتم و چنان کردم. وقتی برگشتم، پرسید: چه کردی؟ گفتم: آنچه را دستور دادی انجام دادم ولی چیزی ندیدم و نیافتم. گفت: مگر عمیق نکندی؟ گفتم: چرا! ولی در عین حال، در قبر چیزی نیافتم. آن قاضی صورت جلسه را به متوکل گزارش می‌دهد و اضافه می‌کند که به ابراهیم دیزج دستور دادم که آن محل را آب ببندد و با گاو، زمینش را شخم کند. ابراهیم دیزج، بعداً قضیه را برای شخصی به نام "ابو علی عماری" که از او واقعیت جریان را می‌پرسد، چنین تعریف می‌کند: من با غلامان مخصوص خودم به سراغ قبر رفتم. قبر را که کندم، به حصیری برخوردم که بدن حسین بن علی(ع) در آن بود و از آن بوی مُشک می‌آمد، آن بوریا و حصیر و بدن حسین بن علی(ع) را به همان حال گذاشتم و به غلامان گفتم که خاک بر آن بریزند و آب بر آن ریختم و دستور دادم که با گاو، آن زمین را شخم بزنند ولی گاو، وقتی به آن محل می‌رسید، قدم پیش نمی‌گذاشت و از همانجا بر می‌گشت. من غلامانم را با سوگندهای سخت و به خدا قسمشان دادم که اگر این صحنه را به احدی نقل کنند آنها را خواهم کشت!..

کربلا سرزمین خاطره‌ها

اگر چه تمام این عالم و همه زمین‌ها و دریاها به ظاهر یکی هستند و با هم تفاوتی ندارند؛ اما برخی از اماکن و یا زمین‌ها به واسطه اختصاص به یک امر معنوی یا به برکت یک شخصیت بزرگ، جایگاه خاصی پیدا می‌‌کند و مورد توجه قرار می‌‌گیرد. هم چنان که اگر محلی یا مکانی اختصاص به کار زشت قبیحی پیدا کند از چشم‌ها می‌افتد و مردم به دیده بد به آن می‌‌نگرند. این مسئله اختصاص به اسلام و یا ادیان الهی دیگر ندارد. امروز در جهان مراکزی را به عنوان محل دفن سربازان گمنام نام‌گذاری می‌کنند و سرانن و بزرگان دیدار کننده بر آن، گل نثار می‌کنند و برای آن احترام خاصی قائلند و اگر کسی بر آن بی‌احترامی کند، مورد مواخذه قرار می‌گیرد.

در اسلام نیز از این درست موارد بسیار است؛ مثل زمین‌های مساجد و حسینیه‌ها، امام‌زاده‌ها و زمین‌های زیارتگاه ائمه(ع) و قبور پیامبران(ع) همه مورد احترام هستند و طبق نص قرآن کریم، نخستین خانه‌ای که بنا شد کعبه در مکه مکرمه است ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾ و از همین رو قبله مسلمانان و مطاف حاجیان و از سرزمین‌های بسیار مقدس عالم است و بیت المقدس نیز از سرزمین‌های مورد احترام ادیان الهی است.

همان طوری که از برخی روایات به دست می‌آید، سرزمین کربلا مورد عنایت خدای تعالی و توجه بسیاری از انبیای الهی بوده و ارزش و تکریم آن به تاریخ خلقت انسان می‌رسد.

کربلا و عبور آدم ابوالبشر

زمانه که حضرت آدم(ع) از بهشت رانده شد و به زمین نزول کرد، حوا را ندید. در جست و جوی حوا بود که به سرزمین کربلا رسید، بدون سبب غمی جانکاه وجودش را برگرفت، به زمین افتاد و از پایش خون جاری شد، سرش را بلند کرد و عرضه داشت: «پروردگارا! آیا گناه دیگری از من سر زده که مرا مستحق کیفر دیدی، من همه زمین را سیر نمودم، ولی چنین ناراحتی برایم حاصل نشد که در این جا حاصل شد»

خطاب آمد، ای آدم! از تو گناه جدیدی سر نزده است، اما در این سرزمین فرزندت حسین را به ظلم و ستم خواهند کشت و خون پای تو، به خاطر خون حسین جاری شد.

آدم عرضه داشت: پروردگارا! آیا حسین از پیامبران است. خطاب آمد: نه، او سبط (نوه دختری) محمد،- پیغمبر اسلام(ص) - است؛

سپس پرسید: «قاتل او کیست!» وحی آمد: «قاتل او یزید است که ملعون أهل آسمان و زمین است». سپس آدم از جبرئیل سؤال کرد: «من در اینجا چه عملی انجام دهم»: جبرئیل گفت: «قاتل او را لعن کن». آدم به دستور جبرئیل، چهار مرتبه یزید را لعن کرد و از سرزمین کربلا عبور کرد تا به سرزمین عرفات رسید و همسرش حوا را در آنجا پیدا کرد.

توقف کشتی نوح در کربلا

زمانی که حضرت نوح بر کشتی نجات سوار شد، تا از عذاب الهی در امان بماند تمام زمین را سیر نمود تا به سرزمین کربلا رسید، همین که به آنجا رسید، کشتی از حرکت ایستاد. نوح و از ترس اینکه مبادا در این مکان غرق شود، گفت: پروردگارا! همه دنیا را گشتم، هیچ هراسی همچون ترسی که در این سرزمین بر دلم افتاد، مرا فرا نگرفت

جبرئیل به امر پروردگار نازل شد و گفت: «ای نوح! سبط محمد، خاتم انبیا و پسر خاتم اوصیا در این جا کشته می‌‌شود».

نوح سؤال کرد: «قاتل او کیست!»

جبرئیل گفت: «قاتل او ملعون اهل هفت آسمان و زمین است». نوح چهار مرتبه قاتل او را لعن کرد. آنگاه کشتی به حرکت درآمد تا به محل جودی رسید و در آنجا مستقر شد.

عبور ابراهیم خلیل(ع) از کربلا

حضرت ابراهیم در حالی که سوار بر اسب بود، از کربلا گذشت؛ اما همین که به سرزمین کربلا رسید، اسب لغزید و ابراهیم به زمین افتاد و سر مبارکش شکست.

حضرت تصور کرد این حادثه بر اثر گناه بوده؛ لذا عرضه داشت:خدایا! چه گناهی از من سر زده که چنین شد؟!

جبرئیل بر او نازل شد و گفت: «ای ابراهیم! گناهی از تو سر نزده؛ بلکه این زمینی که در آن هستی، محل کشته شدن سبط خاتم پیامبران و پسر خاتم اوصیا است، خون تو برای همراهی با خون او جاری شده است.

ابراهیم گفت: ای جبرئیل، «قاتل او کیست؟» جبرئیل در پاسخ او گفت: «قاتلش ملعون اهل آسمان‌ها و زمین است».

ابراهیمدست به دعا بلند کرد و قاتل او را بسیار لعن نمود.

آگاهی سایر پیامبران از شهادت حسین در کربلا

حضرت اسماعیل از سرزمین کربلا عبور کرد و پس از آنکه از شهادت حسین(ع) آگاه شد، بسیار گریست؛ و نیز حضرت موسی بن عمران از کربلا می‌‌گذشت که پایش در اثر خارها زخم و خون جاری شد و از کشته شدن سبط پیامبر اسلام و فرزند علی مرتضی آگاهی یافت. حضرت سلیمان هنگامی که بر فرش خود سوار بود بر اثر تند بادها در کربلا فرود آمد و آگاه شد که این سرزمین محل شهادت امام حسین(ع) است و حضرت عیسی نیز از کربلا عبور کرد و با لعن بر قاتل حسین نیز از آنجا گذشت.

عبور امیرمؤمنان(ع) از کربلا

جویریة بن مسهر عبدی می‌‌گوید: هنگامی که با امیر مؤمنان و سپاهیانش از کوفه به جانب صفین در حرکت بودیم در مسیر راه به سرزمین کربلا رسیدیم. حضرت علی(ع) در ناحیه‌ای از سپاه ایستاد و کمی درنگ کرد و به طرف راست و چپ آنجا نگاه کرد؛ سپس لختی گریست و چنین فرمود: «به خدا سوگند! این سرزمین محل پیاده شدن و موضع شهادت آنهاست»

و سپس فرمود: «اینجا کربلاست، گروهی در آن کشته خواهند شد که بدون حساب وارد بهشت می‌شوند»

جویریه می‌‌گوید: حضرت این جمله را فرمود و به راه خود به جانب صفین - ادامه داد .

و هرثمة بن سلیم همین داستان را چنین نقل می‌‌کند که وقتی در مسیر صفین به سرزمین کربلا رسیدیم پس از نماز دیدم حضرت علی مقداری از خاک کربلا برداشت و آن را بویید، سپس به آن اشاره کرد و فرمود: «وَاهاً لَكِ أَيَّتُهَا التُّرْبَةُ لَيُحْشَرَنَّ مِنْكِ قَوْمٌ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسٰابٍ».

کربلا محل نزول فرشتگان

طبق برخی روایات، سرزمین کربلا و قبور مطهر امام حسین(ع) و شهدای کربلا محل رفت و آمد فرشتگان است.

از امام صادق(ع) روایت شده است که خطاب به شیعیان فرمود: «چرا به زیارت قبر حسین(ع) نمی‌روید، همانا چهار هزار فرشته کنار (قبر) او تا روز قیامت می‌‌گریند!»

و در حدیث دیگر دارد: «بین قبر حسین تا آسمان هفتم، محل رفت و آمد فرشتگان است» ؛

و مشابه این روایت بسیار است. از مجموع روایات در این باره و آنچه گذشت به خوبی روشن می‌‌شود که سرزمین کربلا از روز نخست مورد توجه پروردگار بوده است و سرگذشت این سرزمین آکنده از یاد و نام کسانی است که در سوگ فرزند فاطمه زهرات اشک ریخته‌اند و در غم او و اصحاب باوفایش زانوی ماتم بغل گرفتند.

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا
2. محدثی، جواد، فرهنگ زیارت
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
4. ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام حسین

پانویس