اقتصاد در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اقتصاد است. اقتصاد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اقتصاد در لغت - اقتصاد در قرآن - اقتصاد در نهج البلاغه - اقتصاد در فقه اسلامی - اقتصاد در فقه سیاسی - اقتصاد در معارف دعا و زیارات - اقتصاد در معارف و سیره نبوی - اقتصاد در معارف و سیره علوی - اقتصاد در معارف و سیره سجادی - اقتصاد در معارف و سیره رضوی - اقتصاد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سامان دادن به مناسبات اقتصادی و تدارک منابع درآمد برای دولت، نیازمند شناسایی و تقویت توانایی استخراجی دولت از منابع اقتصادی و توانایی توزیعی منابع و امکانات در میان مردم است. بدون سیاست‌گذاری‌های روشن امکان برقراری نظام عادلانه اقتصادی ممکن نیست. همین امر می‌تواند تعادل نظام سیاسی و اجتماعی را بر هم زند، همان‌گونه که سخنان پیامبر اسلام مؤید آن است، آنجا که می‌فرماید: «كَادَ الْفَقْرُ أَنْ‏ يَكُونَ‏ كُفْراً» یا «مَنْ لا مَعاشَ لَهُ لا مَعادَ لَهُ».

اتخاذ سیستم‌های مالیاتی برای تنظیم مناسبات مالی جدید از ضرورت‌هایی بود که پیامبر اسلام با تکیه بر اوامر الهی به آن مبادرت ورزید. گرفتن زکات و خمس که مهم‌ترین منبع درآمد دولت به شمار می‌آمد، مبنای شکل‌گیری بیت‌المال و خزانه مالی دولت گردید. نحوه دریافت و مصرف این منابع مالی که به طور دقیق و قاعده‌مند در دستورهای وحی به پیامبر (ص) ابلاغ شد، به خوبی آشکار می‌ساخت که پیامبر قصد بر هم زدن ساختار و ترکیب اقتصادی جامعه مدینه را دارد.

در کنار الزام ثروتمندان و توانگران مسلمان به پرداخت مالیات اسلامی، اهل کتاب نیز که در پناه دولت اسلامی بودند موظف به پرداخت جزیه یا همان مالیات سرانه‌ای که به غیر مسلمانان تعلق می‌گرفت، گردیدند. منبع دیگری که بیت‌المال مسلمانان را تقویت می‌کرد، غنایم هنگفتی بود که پس از پیروزی در جنگ‌ها حاصل می‌شد.

مسئله دیگری که در نظام مالی دولت اسلامی اهمیت داشت نحوه تقسیم و توزیع بیت‌المال بود. با تشریع زکات، پیامبر سازمانی متشکل از سه گروه ایجاد کرد:

1. عاملان زکات (جباة) که کار جمع‌آوری زکات را بر عهده داشتند؛
2. حسابگران زکات (الخارصون) که کارشناسان محاسبه زکات و اعلام کالاها و موضوعات متعلق به زکات را شامل می‌شد؛
3. دفترداران زکات (الکتّاب) که وظیفه‌شان تعیین موارد مصرف زکات بود.

گرفتن سهام زکات در زمان پیامبر بسیار دقیق و منظم بوده است. اسناد تاریخی زیادی نشان می‌دهد که وضع دفتر دیوانی و ثبت‌نام زکات‌دهندگان و سهام‌گیرندگان دقیقاً مشخص بوده است.

افزون بر اقدامات فوق در حوزه اقتصادی، ساختار بازار نیز دگرگون گردید. در آن زمان به طور عمده بازار در اختیار یهودیان و تا حدی مشرکان بود و مسلمانان سهم قابل توجهی در بازار نداشتند. پیامبر با تمهیداتی که پیش آورد، به رونق بازار مسلمانان یاری رساند. در ابتدا محل‌های مناسبی را در اختیار بازاریان قرار داد و مقرر داشت از آنان مالیات نگیرند و به شیوه‌های گوناگون از آنان حمایت کرد و سرانجام از آنان خواست تا معاملات خود را بر مبنای قوانین شرع انجام دهند.

تشویق به فعالیت‌های اقتصادی بر اساس صلاحیت‌ها

نکته اساسی و مهم در این شاخصه، توجه به تخصص و تعهد افراد است. با توجه به آنچه گفته شد، اسلام بر کار و تلاش تأکید فراوان دارد. پیامبر اعظم (ص) در این باره می‌فرماید: کار و تلاش برای رفع نیازها، انسان را از رحمت و لطف خدا بهره‌مند و از عذاب قیامت ایمن می‌سازد و وی را در صف پیامبران قرار می‌دهد و ثواب پیامبران به او داده می‌شود.

البته آنچه در این زمینه مهم است، توجه به صلاحیت‌ها؛ یعنی برخورداری از تخصص و تعهد لازم است که این اصل در رشد کمّی و کیفی برنامه‌های اقتصادی نقشی اساسی دارد و در آموزه‌های پیامبر گرامی اسلام بر آن تأکید بسیاری شده است.

در اسلام، انسان متخصص و متعهد ارزشی والا دارد و محبوب خداست. «خداوند متعال، انسان حرفه‌ای متخصص و امانت‌دار و متعهد را دوست دارد». و از کسی که بدون داشتن این دو ویژگی مهم مسئولیت را می‌پذیرد، بیزار است. جامعه‌ای که افراد نالایق و غیرمتخصص، مسئولیت امور آن را برعهده می‌گیرند، به سقوط و نابودی می‌گراید، چنان که پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: امتی که غیرمتخصصی را به کار گمارد، درحالی که در میان آنها داناتر از وی باشد، پیوسته کارش رو به تنزل و سقوط است».

توجه به تخصص و تعهد در سپردن مسئولیت‌ها به افراد، موجب می‌شود شخص در انتخاب شغل به نیاز جامعه و صرفه اقتصادی عموم نیز توجه کند و از شغل‌های کاذبی که درآمدهای کلان شخصی دارد، ولی زیان‌های جبران‌ناپذیری بر اقتصاد جامعه وارد می‌کند، بپرهیزد. همچنین زمینه آبادانی و عمران جامعه را در پرتو کسب و تجارت و گسترش حرفه‌ها و مهارت‌ها فراهم آورد.

گفتنی است آنچه پیامبر اعظم (ص) برای پایه ریزی تمدن الهی ـ انسانی لازم و ضروری می‌دانست، عمران و آبادانی جامعه بر اساس ایمان و تقواست که در غیر این صورت، آبادی و رشد و توسعه جامعه پایدار نخواهد ماند. در آیات گوناگونی از قرآن کریم به این موضوع اشاره شده است. خداوند در آیه‌ای از قرآن می‌فرماید: ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾ و در آیه‌ای دیگر می‌خوانیم: ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ﴾.

توجه قرآن به سرگذشت امت‌های گذشته مانند هود، صالح، شعیب، نوح، لوط، موسی و عیسی (ع) به منظور عبرت آموزی از زندگی واعمال آنهاست. در حقیقت، این توجه بیان گر این نکته است که رشد و بالندگی اقتصادی و رفاه در سایه کسب و کار و تجارت محض نیست، بلکه انسان افزون بر پیشرفت‌های عادی، باید در زمینه معنوی نیز رشد کند تا به سعادت حقیقی دست یابد که اگر به یکی از این دو جنبه کمتر توجه شود، تعالی این جهانی و آن جهانی انسان امکان‌پذیر نیست.

اقتصاد و معیشت

انسان برای زندگی مادی خود نیازمند کسب روزی و کار و تلاش اقتصادی است و در این اصل کلی، تفاوتی میان افراد عادی و انسان‌های متعالی و معنوی - حتی برترین آنها - وجود ندارد. اما آنچه منشأ تفاوت در رفتار اقتصادی میان انسان‌هاست، نوع رفتار آنان در کسب روزی و درآمد و چگونگی مصرف آن است.

در اخلاق اقتصادی رسول خدا(ص) اصولی به چشم می‌خورد که برای هر مسلمانی درس‌آموز و قابل تبعیت است. بی‌تردید رفتارهای اقتصادی رسول خدا(ص) در حیات فردی و اجتماعی آن حضرت نمود داشته، اما از آنجا که اخلاق اقتصادی پیش از نمود اجتماعی، دارای نمود فردی است و انسان‌ها - حتی با صرف‌نظر از زندگی جمعی- نیازمند کار و تلاش برای کسب روزی‌اند، در این بخش اصول مربوط به اخلاق اقتصادی رسول خدا(ص) مطرح می‌شود، هرچند بخشی از این اصول، مربوط به اخلاق اجتماعی است. این اصول در دو بخش کلی درآمد و مصرف در خور بررسی است.

کار و تلاش برای کسب روزی

نگاهی از ابتدا تا انتهای زندگی پیامبر اکرم(ص) گواه این مدعاست که سرتاسر زندگی آن حضرت همراه با تلاش برای کسب روزی از طرق مشروع بوده است. میزان اهتمام حضرت به کار و تلاش اقتصادی به قدری بود که بنا به نقل ابن عباس وقتی ایشان از فردی خوشش می‌آمد، ابتدا می‌پرسید: «آیا شغلی داری؟» اگر می‌گفت بیکار است، می‌فرمود: «از چشمم افتاد!» هنگامی که سبب را می‌پرسیدند، می‌فرمود: «زیرا مؤمن وقتی بیکار باشد، دین خود را اسباب معیشت قرار می‌دهد». نیز می‌فرمود: «خداوند بنده مؤمنِ دارای حرفه و شغل را دوست دارد».

اینکه پیامبر اکرم(ص) بیکاری را زمینه ارتزاق از راه دین شمرده، می‌تواند بدان معنا باشد که نبودِ شغل و حرفه از سویی، و نیازمندی مادی از سوی دیگر ممکن است رفته‌رفته فرد را به سوی مایه گذاشتن از دین برای رسیدن به مقاصد مادی سوق دهد.

گزارش‌های تاریخی گویای آن است که رسول خدا(ص) به مشاغل متعارف آن زمان، یعنی چوپانی، زراعت و تجارت اشتغال داشته است؛ آن‌گونه که می‌توان نخستین حرفه حضرت را چوپانی دانست. در روایاتی از امام صادق(ع) می‌خوانیم: خداوند هیچ پیامبری را مبعوث، نفرموده، جز آنکه از او چوپانی گوسفندان را خواسته است تا بدین وسیله تربیت مردم را بیاموزد.

خداوند از میان کارها، زراعت و چوپانی را برای پیامبران دوست داشته تا از بارش آسمان اکراه نداشته باشند.

از خودِ پیامبر اکرم(ص) نیز نقل شده که فرمود: «خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرده، جز اینکه آن پیامبر گوسفندچرانی کرده است». پرسیدند: شما نیز چنین کرده‌اید؟ فرمود: «آری، من نیز گوسفندان را در منطقه قراریط - که از آنِ اهل مکه بود- می‌چراندم».

از روایات یادشده می‌توان چنین دریافت که رسول خدا(ص) پیش از بعثت به نبوت همچنان چوپانی می‌کرده است، اما این روایات نافی چوپانی حضرت پس از بعثت به نبوت نیست. از دیگر مؤیدات چوپانی حضرت قبل از بعثت روایتی است که بر اساسِ آن، از جمله اموالی که از عبدالله - پدر گرامی رسول خدا(ص)- به آن حضرت به ارث رسید، تعدادی گوسفند بود و بدیهی است که آن حضرت، خود گوسفندانش را به چرا می‌برده است.

رسول خدا(ص) ضمن اهتمام به کار و فعالیت اقتصادی، از اصول اخلاقی کار نیز غافل نبود. برای نمونه، در روایتِ عمار بن یاسر چنین می‌خوانیم: من و محمد(ص) گوسفندان اهلِ خود را می‌چرانیدیم. روزی من به ایشان عرض کردم: آیا مایلید به سرزمین فخ برویم؟ من زمینی سرسبز در آنجا یافته‌ام. فرمود: «آری». فردا هنگامی که من به آنجا رفتم، دیدم او پیش از من در محل قرار حاضر شده، ولی گوسفندان را از ورود به آن زمین منع می‌کند. هنگامی که مرا دید، فرمود: چون با تو وعده داشتم، نخواستم که پیش از تو گوسفندانم را بچرانم.

رسول خدا(ص) به دلیل داشتن تجربه زیاد در چوپانی، گیاهان صحرایی را به خوبی می‌شناخت. در روایت جابر بن عبدالله انصاری می‌خوانیم: همراه رسول خدا(ص) مشغول جمع کردن میوه‌های گیاه اراک بودیم فرمود: نوعِ سیاه آن را بچینید که نیکوتر است. پرسیدیم: آیا شما نیز گوسفند چرانیده‌اید؟ فرمود: آیا پیامبری هست که گوسفند نچرانیده باشد؟ گفته شد که رسول خدا(ص) به جز، چوپانی تجارت نیز کرده است. در ۲۵ سالگی آن حضرت با سرمایه‌ای از خدیجه(س) برای تجارت (از گونه مضاربه) راهی شام شد و از این سفر با سود خوبی به مکه بازگشت. امانتداری او نسبت به اموال خدیجه(س) موجب علاقه‌مندی بیشتر وی به پیامبر اکرم(ص) شد. البته کار تجاری آن حضرت منحصر به این مورد نبوده است. برای نمونه، در یک مورد آن حضرت با خریدن کالاهای کاروانی تجاری که از شام آمده بود، به سود خوبی دست یافت و با آن سود، افزون بر اینکه بدهی‌اش را پرداخت، مقداری نیز بین بستگان خود تقسیم کرد.

از برخی روایات برمی‌آید که رسول خدا(ص) از میان فعالیت‌های اقتصادی، تجارت را ترجیح می‌داده و از ده جزء برکت، نه جُزء را در تجارت و یکی را در چوپانی می‌دانسته است.

به جز چوپانی و تجارت که قبل از هجرت به مدینه انجام شده، از آنجاکه در مدینه - برخلاف مکه - زمینه زراعت وجود داشت، پیامبر اکرم(ص) به کشاورزی می‌پرداخت. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که امیر مؤمنان(ع) و رسول خدا(ص) به اتفاق یکدیگر زراعت می‌کردند؛ بدین ترتیب که امیرمؤمنان(ع) بیل می‌زد و پیامبر(ص) نیز هسته‌های خرما را با آب دهان خیس کرده و درون زمین می‌نهاد و بلافاصله سبز می‌شد. امام صادق(ع) در نقلی دیگر فرمود: رسول خدا(ص) برای آنکه آب را به سوی زمین زراعی‌اش هدایت کند، سنگی را در مسیر آن قرار داد.

اهتمام رسول خدا(ص) به کار و تلاشِ فردی، در خاندان معصومش نیز پی گرفته شد. در روایتی می‌خوانیم هنگامی که امام کاظم(ع) در زمین زراعی‌اش به سختی مشغول بیل زدن بود، مورد اعتراض علی بن ابی‌حمزه بطائنی قرار گرفت. وی به امام عرض کرد: پس مردان (کارگران) کجایند؟ امام(ع) فرمود: «ای علی! آنان که از من و پدرم بهتر بودند، با دستشان روی زمین کار کردند؛ یعنی رسول خدا(ص) و امیرمؤمنان(ع) و دیگر پدرانم}}.

جلب روزی از راه‌های معنوی

از منظر پیامبر اکرم(ص) تلاش مادی و جسمانی تنها راه کسب درآمد نیست، بلکه راه‌های بسیارِ معنوی برای جلب روزی وجود دارد. طبیعی است اینکه از راه‌های مادی همچون تجارت بتوان درآمد کسب کرد، برای همه انسان‌ها شناخته شده است، اما راه‌های معنوی جز برای فرستادگان الهی شناخته‌شده نیست. از این رو، پیامبر اکرم(ص) پاره‌ای از این راه‌ها را معرفی کرده و خود نیز بدان ملتزم بوده است.

پیش از هر چیز، توکل بر خدا وسیله‌ای برای جلب روزی معرفی شده است. آن حضرت در این‌باره فرموده: اگر آن‌سان که باید، بر خدا توکل کنید، خداوند همان‌گونه که پرندگان را روزی می‌دهد، شما را روزی خواهد داد؛ چنان‌که پرندگان با شکم‌های خالی [شب را] صبح کرده و با شکم پر روز را به شب می‌برند.

دعا و درخواست از محضر الهی نیز از راه‌های بسیار مهمِ جلب و افزایش روزی است. در روایتی چنین می‌خوانیم که روزی پیامبر اکرم(ص) در جمع اصحاب، دست به دعا برداشت و عرض کرد: «خدایا! ما آن فضل و رحمتت را که جز تو کسی آن را مالک نیست، خواهانیم». در این هنگام یک گوسفند بریان‌شده برای پیامبر اکرم(ص) هدیه آورده شد. و حضرت رو به اصحاب کرد و فرمود: «بگیرید که این از فضل الهی است و ما منتظر رحمت اوییم».

از برخی سخنان پیامبر(ص) برمی‌آید که استغفار و توبه در کنار ذکر خداوند، از دیگر راه‌های معنوی جلب روزی است. در روایتی از آن حضرت چنین نقل شده: هر آن‌کس که خداوند نعمتی او را عطا کرده، حمد خدای تعالی گوید، و آن کسی که روزی‌اش به کُندی به او رسید، از خداوند طلب مغفرت کند. در روایتی دیگر فرمود: آن‌که روزی‌اش به تأخیر افتاد، زیاد تکبیر گوید و آن‌که همّ و غمّش زیاد است، زیاد استغفار کند.

همچنین حضرت تعدی به حقوق دیگران را موجب محرومیت از برکت در روزی معرفی فرمود، مگر آنکه فرد توبه کند. ایشان کثرت استغفار را نیز موجب جلب روزی می‌دانست.

از منظر پیامبر(ص)، صدقه و نیز اطعام به دیگران، راهی دیگر برای جلب روزی به شمار می‌رود؛ چنان که در روایتی، بسیار صدقه دادن سبب کسب رزق معرفی شده است. در روایت دیگری نیز می‌خوانیم: رزق و روزی به کسی که اطعامِ طعام می‌کند، سریع‌تر می‌رسد تا اثر چاقو در کوهان شتر.

پیامبر اکرم(ص) امانتداری و ترک خیانت را نیز موجب جلب رزق، و خیانت را موجب فقر معرفی فرموده است.

از دیگر اسباب معنوی جلب روزی در نگرش پیامبر اکرم(ص) همیشه وضو داشتن و دائم الطهارة بودن است. همچنین ازدواج در نگاه آن حضرت از اسباب جلب روزی بوده است.

در پایان این بخش مناسب است به روایتی از امام رضا(ع) اشاره شود که می‌فرمود آن حضرت اگر از راهی به جایی می‌رفت، در مراجعت از راه دیگری بازمی‌گشت. امام رضا(ع) در ادامه، خود را نیز پایبند به این سیره دانسته و آن را مؤثر در جلب روزی معرفی کرده است. این امر ممکن است ناشی از پیدایش زمینه ملاقات با برادران دینی در مسیر جدید و یا صله ارحام باشد که خود موجب ازدیاد روزی است.

اهتمام به حلال بودن درآمد

در نگرش پیامبر اکرم(ص) کسب حلال، خود عبادت و بلکه برترین عبادت است؛ چنان‌که ایشان به نقل از خداوند چنین فرموده: «عبادت را ده جزء است که نُه جزء آن طلب حلال است».

آن حضرت، کسی را که شب را در جستجوی حلال به صبح آورد، مشمول غفران الهی می‌دانست و می‌فرمود: «خداوند دوست دارد بنده‌اش را در زحمتِ طلب حلال مشاهده کند».

حضرت طلب حلال را بر هر زن و مرد مسلمان واجب می‌دانست. در فصل اول، ذیلِ بحث از حلال بودن غذا به روایتی اشاره کردیم که از پرهیز رسول خدا(ص) از لقمه شبهه‌ناک حکایت داشت.

از جمله بیانات بسیار مؤثر پیامبر اکرم(ص) در این زمینه، شرح مشاهدات آن حضرت در شب معراج در مورد حرام‌خواران است. در آن شب، پیامبر اکرم(ص) در چهره باطنی عالم ماده، مردم حرام‌خوار را چنین دید و تعریف کرد: ... به گروهی برخوردم که در مقابل ایشان هم گوشت طیب و حلال و هم گوشت ناپاک و حرام بود، اما آنان گوشت ناپاک را خورده و گوشت پاک و طیب را وا می‌نهادند. هنگامی که پیامبر اکرم(ص) از جبرئیل می‌پرسد: اینان کیستند، پاسخ می‌شنود: «اینان کسانی‌اند که حرام‌خواری کرده و حلال را وامی‌نهند».

قرض و عاریه‌گیری به وقت ضرورت

در سیره نبوی(ص) روایاتی به چشم می‌خورد حاکی از آنکه رسول خدا(ص) در صورت ضرورت و بروز اضطرار، نیاز اقتصادی خود را هرچند با قرض گرفتن، مرتفع می‌ساخته است. در روایتی از امام صادق(ع) می‌خوانیم که رسول خدا(ص)، امام حسن و امام حسین(ع) هنگام رحلت بدهکار بودند. بعید نیست مقصود حضرت، در گرو بودن زره پیامبر(ص) نزد یکی از یهودیان مدینه در قبال دریافت بیست پیمانه جو باشد که برای تأمین نیاز خانواده‌اش گرفته بود و در حالی از دنیا رفت که زره همچنان در گروِ آن یهودی بود. اینکه رسول خدا(ص) یا امیرمؤمنان(ع) گاه از فردی یهودی قرض می‌گرفتند، ناشی از وضع مناسبِ مالی یهودیان و وضعیت نامناسب اقتصادی مسلمانان بود. از این‌رو با این عمل، جواز اقدام به این کار را در صورت اضطرار، برای مسلمانان آشکار کرده‌اند.

شایان ذکر است که براساس اصل استثناناپذیرِ عزت‌طلبی در سیره معصومان(ع)، این‌گونه اقدامات هیچ‌گاه به معنای زیرپا نهادن اصل یادشده نیست؛ ضمن آنکه بنا بر شواهد تاریخی، این قرض‌گیری‌ها معمولاً همراه با رهن و گروگذاری یک کالا بوده است، از این رو اگر پیش از ادای قرض از دنیا می‌رفتند، کالای به گروه نهاده‌شده ذمه ایشان را بری می‌کرد. مؤید این مدعا، روایتی است حاکی از آنکه رسول خدا(ص) از صفوان بن امیه هفتاد زره به عاریه گرفت و فرمود: «اینها به عنوان عاریه مضمونه نزد ماست».

جالب آنکه در برخی موارد، این قرض‌گیری‌ها و نوع رفتار پیامبر(ص) در برابر فردِ قرض‌دهنده، موجب هدایت وی به اسلام شده است. برای مثال بنا به نقل امیرالمؤمنین(ع) فردی یهودی برای دریافت طلب خود به نزد پیامبر اکرم(ص) آمده بود و با آنکه حضرت اظهار داشت در آن لحظه توان پرداخت بدهی را ندارد، آن یهودی به اصرار خود ادامه داد و قریب به یک شبانه‌روز حضرت را رها نکرد و حتی با وجود تهدید وی از سوی برخی اصحاب، پیامبر اکرم(ص) همچنان در کنار وی ماند و اصحاب را از آن کار منع می‌فرمود. در روز بعد، یهودی اظهار داشت: «من این کار نکردم، جز برای اینکه صفات تو را با آنچه در تورات آمده، تطبیق کنم؛ چراکه تو در تورات به عنوان کسی که درشتخو و اهل فحش و ناسزا نیست، معرفی شده‌ای». سپس آن یهودی اسلام آورد و شهادتین گفت و اموالش را در اختیار پیامبر اکرم(ص) نهاد.

اقدام پیامبر اکرم(ص) به قرض‌گیری، گاه با حرکت اخلاقی جالب توجهی نیز همراه بوده است. برای مثال، در یک مورد هنگامی که فقیری از پیامبر اکرم(ص) کمک خواست، آن حضرت مقداری آذوقه از یکی از انصار قرض کرد و به وی داد. پس از مدتی، هنگامی که آن فرد انصاری به طلب خود نیاز پیدا کرد، پیامبر اکرم(ص) از فردی دیگر دو برابر آن مقدار را قرض کرد و به فرد انصاری داد.

هرچند تا حد امکان باید از قرض‌گیری اجتناب کرد، روح انفاق و سخا در پیامبر(ص) گاه آن حضرت را به استقراض برای تأمین این امر سوق می‌داده است؛ چنان که گفته‌اند پرداخت مبلغی اضافه بر میزانِ بدهی به صورت داوطلبانه از سوی بدهکار، از مستحبات است و روایت یادشده نیز گویای تقید پیامبر اکرم(ص) بدین امر است.

مصرف

قناعت و ساده‌زیستی

امروزه مصرف‌گرایی را یکی از آفات در اقتصاد جوامع به شمار می‌آورند. معمولاً جوامعی که از توان تولیدی بالا و از اعتدال در مصرف برخوردارند، از پیشرفت بهتری بهره‌مند هستند. در اصول نظری اقتصاد اسلامی نیز بر این اصل تأکید شده و سیره معصومان(ع) نیز در راستای عمل به این اصل بوده است. اصل یاد شده به ویژه آنگاه که جامعه در تنگنای اقتصادی است، از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود. در صدر اسلام، به لحاظ وجود تنگناهای اقتصادی برای مسلمانان، پیامبر اکرم(ص) روش بسیار ساده‌ای را در حیات اقتصادی خود برگزیده بود.

خوراک آن حضرت همچون خوراک مردمِ عادی بود و غالباً از نان و خرما - آن‌هم نه در حد سیری۔ تشکیل می‌شود.

در دوران سختی اقتصادی، گاه خانواده حضرت چند شب متوالی شامی برای خوردن نداشتند و نان آنان نیز اغلب از جو بود. بنا به نقل عروة بن زبیر از عایشه، گاه یک ماه می‌گذشت، اما در خانه پیامبر(ص) آتشی برای طبخ غذا روشن نمی‌شد. هنگامی که عروه از عایشه پرسید: ای خاله! پس چگونه زندگی می‌کردید؟ گفت: با اَسوَدین، یعنی خرما و آب. به گفته برخی صحابه، گاه در طول روز حتی خرمایی پست نمی‌یافت تا پیامبر اکرم(ص) شکمش را سیر کند.

شایان ذکر است که فقر و زهد پیامبر اکرم(ص) در زندگی فردی و خانوادگی، حرکتی عامدانه بود که از اظهار هم‌صدایی با فقرا و همچنین از تواضع در برابر خداوند ناشی می‌شد. این حقیقت در بیان امام باقر(ع) نیز باز آمده: پیامبر(ص) سه روز پیاپی - از هنگام بعثت تا رحلت - از نان گندم نخورد، نه بدان خاطر که نمی‌یافت؛ چراکه گاه به یک نفر صد شتر عطا می‌کرد. بنابراین اگر می‌خواست، می‌توانست بخورد. جبرئیل نیز کلیدهای گنجینه‌های زمین را تا سه نوبت برای حضرت آورد و او را مخیر کرد که آن را بپذیرد، بدون اینکه از اجر آخرت او چیزی کم شود، اما او تواضع در برابر پروردگارش را برگزید.

لباس حضرت ساده و غیر متنوع بود و وسایل خانه و زندگی‌اش نیز بسیار ساده و مختصر و گاه غیر کافی بود. فرشی که حضرت استفاده می‌کرد، یا عبا بود و یا قطعه حصیری که گاه هنگام خوابیدن روی آن، اثرش بر بدن می‌ماند. بالش حضرت نیز از پوستی پر شده از لیف خرما بود و محل خواب ایشان نه بر روی جایگاهی مخصوص، بلکه روی زمین بود.

روح قناعت در آن حضرت به حدی بود که چیزی برای آینده ذخیره نمی‌کرد و پس از رحلت نیز درهم و دیناری به ارث نگذارد. روشن است که آن حضرت اگر می‌خواست، امکان تهیه یک زندگی مرفه برایش فراهم بود، اما – چنان‌که گذشت - او مسیرِ فقر عامدانه را برگزیده بود.

فضیلت یادشده در دعاهای آن حضرت نیز آمده است؛ چنان‌که به نقل از امام صادق(ع) می‌خوانیم که پیامبر اکرم(ص) از خداوند برای محمد و آل محمد عفاف و کفاف (دارایی به اندازه حفظ آبرو و کفایت زندگی) را طلب می‌کرد.

عدالت و احتیاط در مصرف بیت المال

احتیاط به معنای عمل کردن به گونه‌ای فراتر از مقتضای عدالت است. پیامبر اکرم(ص) در تقسیم بیت المال اصل «عدالت» را مبنای عمل قرار داد، اما در مصرف شخصی خویش بر اساس اصل «احتیاط» عمل می‌کرد. از جمله شواهد عملکرد حضرت بر مبنای عدالت، جریان تقسیم غنایم جنگ حنین بود. از آنجا که آن حضرت در تقسیم غنایم در این غزوه، به برخی از تازه‌مسلمانان سهم بیشتری اختصاص داد (به منظور تألیف قلوب و تأمین مصالح)، با اعتراض یکی از اصحاب مواجه شد که گفت‌: «‌ای محمد! عدالت پیشه کن!» در این هنگام آن حضرت در پاسخ فرمود: «ويحك! فمن يعدل إن لم أعدل؟» وای بر تو! اگر من عدالت نورزم، دیگر چه کسی به عدالت رفتار خواهد کرد!؟

ممکن است این پرسش به ذهن آید که شرط عمل بر اساس عدالت، تقسیم بیت المال به صورت مساوی است؛ چنان‌که پیامبر اکرم(ص) در دیگر موارد این‌چنین می‌کرد و امیرالمؤمنین(ع) نیز در یکی از خطبه‌هایش بدان اشاره فرمود و خود نیز در این زمینه به پیامبر اکرم(ص) تأسی می‌کرد. بدین ترتیب، اینکه پیامبر اکرم(ص) در تقسیم غنایم جنگ حنین به برخی از تازه‌مسلمانان سهم بیشتری داده است، چگونه قابل توجیه است؟

در پاسخ باید گفت اولاً – چنان‌که علامه مجلسی نیز احتمال داده- این امکان هست که مقدار اضافه را پیامبر اکرم(ص) از سهم خویش و یا سهم خمس داده باشد. دوم اینکه تقسیم بالسویة در صورتی است که مصلحتی برتر در میان نباشد. از این رو، تقسیم به اقتضای عدالت باید که تأمین کننده مصالح باشد؛ زیرا عدل، قرار دادن هر چیزی در محل مناسب آن است. عدل چه بوَد وضع اندر موضعش ظلم چه بوَد وضع در ناموقعش

چنان که گفته آمد، پیامبر اکرم(ص) در بهره‌مندی شخصی از بیت‌المال بر اساس احتیاط عمل می‌کرد و این روحیه به گونه‌ای در توقعات آن حضرت از اطرافیان نیز تجلی می‌یافت. عملکرد محتاطانه آن حضرت درباره بیت‌المال آن‌گونه بود که جز به قدر نیاز یک ساله خویش (آن هم از نوع غیر مرغوبِ اجناسِ موجود در بیت‌المال) برنمی‌داشت و بخشی از آن را نیز انفاق می‌کرد؛ تا آنجا که خود پیش از پایان سال نیازمند می‌گشت. ایشان در تقسیم بیت‌المال به قدری حساس و محتاط بود که پیش از پایان روزی که مالی به دستش رسیده بود، تمامی آن را تقسیم می‌کرد.

با توجه به این روحیه محتاطانه، آن حضرت اطرافیان خود به ویژه ائمه(ع) را به همین منوال تربیت می‌کرد؛ تا بدان پایه که حتی بهره‌مندی دخترش فاطمه(س) از گردنبندی که از سهم شوهرش از بیت‌المال تهیه شده بود و نیز آویخته شدن پرده‌ای به خانه ایشان را برنمی‌تافت. اکراه آن حضرت موجب شد فاطمه(س) نیز از سهم حلال خویش از این مظاهر مادی، چشم بپوشد.

پرهیز از اسراف و تبذیر

اسراف به معنای «تجاوز از حد در هر کاری» است و تبذیر نیز «تضییع مال و مصرف کردن آن در مسیر غیر مناسب» است. این دو خصلتِ رفتاری را می‌توان از آفات و آسیب‌های نظام مصرفی - به ویژه در جهان امروز – برشمرد. در قرآن کریم، هر دو واژه به کرّات به کار رفته و تعابیر تندی نیز نسبت به اهل اسراف و تبذیر به چشم می‌خورد؛ به گونه‌ای که مُسرفان اهل آتش، و مبذّران نیز برادران شیاطین معرفی شده‌اند.

در سیره اقتصادی پیامبر اکرم(ص) بهره‌مندی از نعمت‌های الهی به شکل مطلوب و مناسبِ هر نعمت، دیده می‌شود آن حضرت حتی به هنگام تناول خرما از دور ریختن هسته‌های آن پرهیز و آنها را به درستی مصرف می‌کرد؛ چنان‌که مثلاً در یک مورد، پس از صرف خرما هسته‌های آن را خوراکِ یک گوسفند کرد. در موردی دیگر، تکه نانی را که در حجره همسرش (عایشه) بر زمین افتاده و نزدیک بود پایمال شود، برداشت و میل کرد. سپس به او فرمودند: ای عایشه! نعمت‌های الهی را پاس دار که اگر نعمت‌ها از قومی -به علت کفران نعمت - گرفته شد، سخت است که بازگردد.

روحیه پرهیز از تبذیر نیز در آن حضرت تا حدی بود که به هنگام صرف غذا به حداقل میزانِ مورد نیاز برای بدن از نظر (کمّی و کیفی) بسنده می‌کرد. روزی پیامبر اکرم(ص) در دهکده قبا حضور داشت و چون هنگام افطار رسید، حضرت نوشیدنی طلب کرد و برای ایشان شیر و عسل آوردند. حضرت فرمود: دو نوشیدنی که به یکی از آنها می‌توان بسنده کرد؛ نه آن را می‌نوشم و نه تحریمش می‌کنم، ولکن در پیشگاه الهی تواضع می‌کنم که هرکس تواضع کند، خداوند او را رفعت بخشد و هر آن کس که تکبر ورزد، خداوند او را فرود آورد و هر آن کس که در زندگی، اهل میانه‌روی باشد، خداوند روزی‌اش دهد و هر آن کس که اهل تبذیر باشد، خداوند محرومش سازد و هر آن کس که یاد مرگ بسیار کند، خداوند دوستش دارد.

انفاق در راه خدا

مصرف درآمد در تأمین نیازهای خود و خانواده، مطابق با اصول فطری و طبیعت بشری است، اما مصرف درآمد برای رفع نیاز مادی دیگران - آن هم نه با چشم‌داشتِ مادی و تنها برای رضای الهی - برآمده از روحی متعالی است. به گواه تاریخ، بخشی از درآمد مالی پیامبر اکرم(ص) برای تأمین نیازهای مادی دیگران مصرف می‌شد، اعم از انفاق به افراد فقیر و تنگدست و یا پرداخت بدهی‌ها و دیونِ بدهکاران بی‌چیز.

حرص و رغبت آن حضرت در مسیر انفاق به حدی بود که گاه به مرز بی‌چیزی و تنگدست شدن ایشان می‎رسید. از این رو، خداوند در قرآن برای تعدیل این روح متعالی خطاب به آن حضرت فرمود: ﴿وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا﴾.

با توجه به این تربیت الهی بود که آن حضرت در انفاق حدی معتدل و میانه داشت و اهل زیاده‌روی نبود.

روزی فردی از آن حضرت تقاضای کمک کرد. ایشان در پاسخ فرمود: اکنون چیزی ندارم، لکن همراهم باش تا اگر چیزی رسید به تو دهم. در این هنگام عُمَر رو به آن حضرت کرد و گفت: ای رسول خدا! خداوند تو را بر آنچه بدان طاقت نداری، مکلّف نساخته! در این هنگام مردی از انصار - برخلاف سخن عمر- به حضرت عرض کرد: «انفاق کن و از صاحب عرش خوفِ کاستی نداشته باش». پیامبر اکرم(ص) با شنیدن این سخن تبسمی کرد و شادی در چهره‌اش نمایان شد و فرمود: «خدایم به این امر کرده است».

آن حضرت تلاش داشت که اصحاب خویش را نیز بر همین سیره تربیت کند. بدین لحاظ، در یک مورد هنگامی که ملاحظه فرمود بِلال حبشی مقداری خرما ذخیره کرده و اندک اندک بر میهمانان پیامبر(ص) عرضه می‌کند، به او فرمود: آیا نمی‌ترسی که برایت در آتش دوزخ حرارتی قرار داده شود؟! انفاق کن و از ناحیه صاحب عرش، خوف کاستی نداشته باش.

توجه پیامبر اکرم(ص) به رفع مشکلات مادی افراد نیازمند تا بدان پایه بود که هرگز سائلی را بدون پاسخ رد نکرد که البته گاه نیز آن پاسخ - به دلیل نبودِ امکان مالی - سخنی نرم و شیرین بود. بخشی از مصارف مالی پیامبر اکرم(ص) نیز مربوط به پرداخت دیون و بدهی‌های افرادی بود که از دنیا رفته بودند و وارثان توان پرداخت آن را نداشتند. از آن حضرت نقل شده که فرمود: کسی که دَین یا عیالی [نیازمند] از خود برجای نهد، [تأمین آن] بر عهده من است. البته ناگفته پیداست که این تعهد ناشی از حاکم اسلامی بودن آن حضرت بوده است.

پرسش مستقیم

• سیره اقتصادی پیامبر خاتم چه بود؟ (پرسش)

منابع

1. زهیری، علی رضا، مقاله «کارویژه‌های دولت نبوی»، سیره سیاسی پیامبر اعظم
2. صمیمی، سید رشید، اصول و شاخصه‌های تمدن نبوی
3. جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم