عمار بن یاسر در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عمار بن یاسر است. عمار بن یاسر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عمار بن یاسر در تراجم و رجال - عمار بن یاسر در نهج البلاغه - پرسش مرتبط ندارد

عمار بن یاسر یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های اسلام و از بزرگان و سرشناس‌ترین اصحاب رسول خدا(ص) است. وی از مهاجرین به حبشه و مدینه و از نمازگزاران به دو قبله و حاضرشدگان در بدر و سایر جنگ‌ها در زمان پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) است. در حوادث پس از رحلت رسول اکرم(ص) همواره مدافع حقانیت امیرالمؤمنین(ع) و منتقد سیاست‌های خلفا از جمله عثمان بود. سرانجام عمار در جنگ صفین و به دست سپاه معاویه در ۹۴ سالگی به شهادت رسید.

مقدمه

عمار فرزند یاسر بن کنابة بن قیس عنبسی از قبیله مذحج، کنیه‌اش ابویقظان و هم پیمان بنی مخزوم بود. او از اصحاب و یاران مخلص پیامبر اسلام(ص) و امیرمؤمنان(ع) و یکی از ارکان اربعه به شمار می‌آید.

یاسر پدر عمار، و مادرش سمیه و جناب عمار هر سه از سابقین در اسلام بودند و پدر و مادر عمار از نخستین شهیدان صدر اسلام‌اند که پس از تحمل رنج و محنت فراوان زیر شکنجه‌های شکنندۀ قریش به درجۀ رفیع شهادت نایل آمدند.

عمار خود در سن سی و چند سالگی مسلمان شد و هفتمین نفری بود که اسلام آورد. او و پدرش یاسر و مادرش سمیه جزء اولین کسانی بودند که اسلام خود را اعلام و اظهار کردند و در راه اسلام و ایمانشان شکنجه‌های بسیار متحمل گردیدند. عمار نخستین مؤسس و اوّلین بنیانگذار مسجد در صدر اسلام بود، زیرا مسجد قبا را او تأسیس کرد و رسول خدا(ص) بین او [و] حذیفه یمانی عقد برادری خواند.

این خاندان پاک و با فضیلت به جرم ایمان و اسلام تحت شدیدترین شکنجه‌های کفار مکه قرار گرفتند تا سرانجام پدر و مادرش زیر شکنجه کفار قریش جان دادند ولی عمار با تظاهر به کفر و شرک در حالی که قلبش لبریز از ایمان بود، از مرگ نجات یافت و ایمان قلبی او به نص قرآن کریم مورد تأیید قرار گرفت.

عمار از جمله کسانی است که به حبشه هجرت کرد و به هر دو قبله نماز خواند و از نخستین مهاجران به مدینه بود، سپس در جنگ بدر و سایر جنگ‌های صدر اسلام و غزوه‌های رسول خدا(ص) شرکت جست. پس از رحلت رسول خدا(ص) او در جنگ یمامه هم حاضر شد و در آن جنگ پایداری کرد و یک گوش او نیز قطع شد.

عبدالله بن عمر می‌گوید: روز جنگ یمامه، عمار را دیدم که بر فراز صخره‌ای از کوه برآمده قرار گرفته و فریاد می‌زد: ای گروه مسلمانان، آیا از بهشت می‌گریزید، من عمار یاسرم پیش من آیید. در همان حال به گوش بریده او می‌نگریستم که روی زمین افتاده بود و می‌جهید. ابن عمر می‌افزاید: عمار شخصی بیش از اندازه کشیده قامت و دارای چشمانی شهلا و فراخ شانه بود و موهای سپید داشت و آن را رنگ نمی‌کرد.

عمار یکی از مخالفان سرسخت رفتار ظالمانه و خارج از اسلام خلیفه سوم عثمان بن عفان بود و جزء کسانی بود که بر او شورید و در قتل او کمک نمود و از اقرار بر این عمل باک نداشت و بر آن پای می‌فشرد.

وی همواره و از بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص) از یاران فدایی و جان نثار مولا امیرالمؤمنین(ع) بود و در جنگ جمل در رکاب حضرتش جنگید و در جنگ صفین شرکت نمود و در همان جنگ در ماه ربیع الآخر سال ۳۷ هجری در سن ۹۱ تا ۹۴ سالگی به دست سپاهیان معاویه به شهادت رسید. امیرمؤمنان(ع) او را در جامه‌هایش بدون اینکه غسل دهد، به خاک سپرد، روش حضرت با شهیدان در صفین همین بود که فقط بر آنان نماز می‌گزارد و دفن می‌کرد و غسل و کفن نمی‌نمود. از عمار، دو پسر یکی سعد و دیگری محمد به جای ماند و نیز ۶۲ حدیث در کتب روایی از او نقل شده است.

اسلام عمار

عمار دربارۀ اسلام خود چنین می‌گوید: من به قصد ملاقات پیامبر(ص) به خانه ارقم رفتم، صهیب بن سنان رومی را جلو درِ خانه منتظر دیدم، به او گفتم برای چه اینجا آمده‌ای؟ او هم به من گفت: تو برای چه آمده‌ای؟ گفتم: برای اینکه داخل خانه شوم و کلمات و سخنان پیامبر را بشنوم. او هم گفت: من نیز برای همین منظور به اینجا آمده‌ام، لذا با هم خدمت رسول خدا(ص) رسیدیم. حضرت ما را به اسلام دعوت کرد و ما هم پذیرفتیم و مسلمان شدیم، تا آخر آن روز در محضر پیامبر خدا(ص) بودیم و چون شب فرا رسید و تاریکی همه جا را فراگرفت با خوف و ترس به خانه‌های خود بازگشتیم.

خاندان عمار و تحمل شکنجه در راه خدا

عمار و پدر و مادرش همان طور که اشاره شد در راه اسلام رنج‌های طاقت‌فرسا و شکنجه‌های غیر قابل تحملی کشیدند و از این جهت این خاندان جزء نوادری به شمار می‌آیند که در راه ایمان و عقیدۀ خود دردها و مصایب توصیف‌ناپذیری به جان خریدند و دست از ایمان و اعتقاد خود برنداشتند.

این خاندان پاک‌نهاد با وجود همه مرارت‌ها و دشواری‌ها، صبر و تحمل را پیشه کردند تا اینکه سرانجام پدر و مادر عمار در همین راه به شهادت رسیدند و نام و یاد و خاطره‌های حماسی آنان برای همیشه در تاریخ حوادث تکان‌دهندۀ صدر اسلام جاودانه شد.

از رفتار ظالمانه و وحشتناک سران قریش در مکه این بود که تازه مسلمانانی که یار و پناهی نداشتند و بین آنها و مردم مکه فامیلی و خویشاوندی نبود و یا از گروه بردگان و کنیزان بودند، تحت سخت‌ترین شکنجه‌ها قرار می‌دادند تا دست از ایمان و اسلام خود بردارند و به کفر و جاهلیت بازگردند؛ خاندان یاسر نه تنها از جمله کسانی بودند که وابستگی قومی در مکه نداشتند بلکه از کنیزان و بردگان ابوحذیفه از قبیله بنی مخزوم بودند، لذا چنین افرادی چون بلال را بیش از دیگران تحت فشارهای جسمی و عذاب‌های بدنی قرار می‌گرفتند.

شکنجه خاندان یاسر یعنی یاسر و همسرش سمیه و فرزندش عمار، آن‌گاه به اوج خود می‌رسید که در ظهر روزهای تابستان حجاز که هوا به شدت داغ و زمین سوزنده بود، آنان را برهنه روی زمین می‌خواباندند و به این طریق آن خانواده بزرگوار را به جرم اسلام آوردن، شکنجه می‌دادند. پیامبر اکرم(ص) گاهی از کنار آنان می‌گذشت، با مشاهدۀ این منظرۀ فجیع در نهایت تأثر و اندوه آنان را به صبر و پایداری دعوت و به بهشت برین و وعده‌های صادق پروردگار نوید می‌داد و می‌فرمود: "ای خاندان یاسر، بر شما باد به صبر و شکیبایی که وعده شما بهشت است".

سرد شدن آتش بر عمار

در برخی روایات آمده است که: روزی رسول خدا(ص) بر عمار عبور کرد و دید که مشرکان او را در آتش افکنده و می‌سوزانند، حضرت با مشاهدۀ این حالت دلخراش، سخت تکان خورد و به قدرت غیبی، عمار را مورد عنایت قرار داد و چنین فرمود: "ای آتش، برای عمار خنک و گوارا باش، همان گونه که برای ابراهیم خلیل(ع) سرد و گوارا شدی"، به این ترتیب و با معجزۀ پیامبر خدا(ص) آتش قریش هیچ آسیبی به وی نرساند.

آیاتی در شأن عمار

برخی از آیات قرآنی در مقام والای عمار نازل شده است، از جمله آیۀ شریفه:

1. ﴿أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ﴾.
2. ﴿أَفَمَنْ وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَاقِيهِ...﴾.
3. ﴿إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ﴾.

عمار از دیدگاه پیامبر(ص)

عبدالله بن عباس از پیامبر خدا(ص) نقل می‌کند که حضرت فرمود: "همانا عمار از سر تا قدمش آکنده از ایمان است و ایمان در گوشت و خونش آمیخته است.

امیرمؤمنان علی(ع) از رسول خدا(ص) نقل می‌کند که فرمود: "خداوند از سر تا قدم عمار را با ایمان درآمیخته و ایمان را در گوشت و خونش مخلوط کرده است، به هر جا که حق برود، عمار به همان سو خواهد رفت و بر آتش روا نباشد که چیزی از پیکرش را در گیرد". عایشه مشابه همین حدیث را از رسول خدا(ص) نقل کرده است.

ابن سعد نقل می‌کند که رسول خدا(ص) فرمود: "همانا عمار با حق است و حق با عمار، حق به هر سو گراید عمار به همان سو خواهد ‌گرایید و قاتل عمار در آتش جهنم خواهد بود".

کشی از فضیل رسا نقل می‌کند که گفت: از ابو داود شنیدم بریده اسلمی از رسول خدا(ص) نقل کرد که می‌فرمود: "بهشت مشتاق سه تن است، در این موقع ابوبکر وارد شد، شخصی به او گفت: ای ابوبکر، تو صدیق امتی و یکی از دو نفری که در غار بودی، پس خوب است از رسول خدا(ص) سؤال کنی که این سه نفر که بهشت مشتاق آنان است، کیانند؟ اما ابوبکر ترسید سؤال کند، زیرا گفت: شاید من یکی از آن سه نفر نباشم و بنی تمیم آن را عار بدانند. در همین موقع عمر وارد شد، شخصی به او گفت: ای ابا حفص، تو فاروق امتی که فرشته به زبان تو سخن می‌گوید، از رسول خدا(ص) سؤال کن، این سه نفر که بهشت مشتاق آنان است، کیستند؟ او نیز حاضر نشد سؤال کند؛ زیرا گفت شاید نام من در بین این سه نفر نباشد و قبیله بنی عدی بر من عار بگیرند، در این لحظه حضرت علی(ع) وارد شد، شخصی به او گفت: ای ابوالحسن، رسول خدا چنین فرمود. شما سؤال کن که این سه نفر چه کسانی هستند؟ حضرت گفت: "من سؤال می‌کنم، اگر من یکی از آنان بودم، خدای را سپاس گزارم و اگر هم نبودم خدا را ستایش می‌کنم"، لذا علی(ع) خدمت پیامبر(ص) آمد و عرض کرد: "یا رسول الله، شما فرمودید: بهشت مشتاق سه نفر است، این سه تن که بهشت مشتاق آنان است، کیستند؟" پیامبر فرمود: "ای علی، تو یکی از آن سه نفری و تو اول آنانی، دیگر سلمان فارسی که کبر او اندک است و او خیرخواه توست و او را برای خودت یار بگیر و سومی عمار یاسر، او با تو در غیر از یک مورد از جنگ‌هایت شرکت می‌کند (یعنی در جمل و صفین و چون در جنگ صفین به شهادت رسید نتوانست در جنگ نهروان حضرت علی(ع) را یاری نماید)، او خیر زیادی دارد، نور او روشنایی دارد و پاداش او عظیم است"؛

در این حدیث از پیامبر خدا(ص) علاوه بر اینکه عمار از مشتاقان بهشت بشمار آمده به فضایل دیگر او اشاره شده است.

عمار و بنای مسجد قبا و مسجد مدینه

عمار یاسر در انجام کارهای دینی بسیار جدی و کوشا بود، و هنگامی که رسول خدا(ص) وارد قریه قبا شد، عمار گفت: باید جایی برای پیامبر(ص) تهیه کنیم تا هنگام نماز در آنجا جماعت برگزار نماید و نیز کارهای دیگر را در سایۀ آن انجام دهد، لذا عمار به تنهایی سنگ‌هایی آورد و مسجد قبا را تأسیس کرد. از این‌رو عمار نخستین مؤسس مسجد در اسلام است.

وی نه تنها خود مسجد قبا را بنا کرد بلکه در بنای ساختن مسجد مدینه، بیش از همه کار می‌کرد و به این کار عشق می‌ورزید. ابو سعید خدری می‌گوید: در بنای مسجد مدینه همه ما یک سنگ حمل می‌کردیم اما عمار یاسر به اندازه دو نفر سنگ حمل می‌کرد؛ سپس متوجه شدم که رسول خدا(ص) در حالی که خاک از سر و روی او پاک می‌کرد، فرمود: "ای پسر سمیه، مراقب باش گروهی ستمکار تو را به قتل می‌رسانند"؛

این همان حدیثی است که وقتی عمار در جنگ صفین به دست سپاهیان شام به شهادت رسید، تزلزلی در میان لشکریان معاویه ایجاد شد که آنها به فرموده پیامبر خدا(ص) مصداق گروه ستمکارند!.

عمار و بی‌توجهی به مقام دنیا

عمار شخصیّتی بود که مورد توجه خلفای راشدین بود، از این‌رو عمر بن خطاب خلیفه دوم، او را به امارت و استانداری کوفه برگزید، خلیفه در این انتصاب مقام عمار را بس بالا و شخصیت رفیع او را ارج را به نهاد و در نامه‌ای که به مردم کوفه نوشت در ضمن این که عبدالله بن مسعود را به معاونت عمار قرار داد، مقامشان را ستود و نوشت: من عمار یاسر را به عنوان والی و امیر شهر و ابن مسعود را به عنوان معلم و مربی به سوی شما فرستادم؛ اما بدانید که این دو از بهترین و برجسته‌ترین اصحاب حضرت محمد(ص) میباشند، از آنان اطاعت کنید و به ایشان اقتدا نمایید.

البته طولی نکشید که عمر بن خطاب، عمار را از امارت کوفه عزل و شخص دیگری را برای ادارۀ امور کوفه برگزید. عده‌ای از عمار پرسیدند: از اینکه از مقام خود برکنار شدی، ناراحت نیستی؟ عمار گفت: به خدا قسم، من در ابتدای امر از اینکه به امارت کوفه منصوب شدم خشنود نشدم تا برای از دست دادن آن متأسف شوم.

موضع‌گیری عمار به کارهای عثمان

عصر خلافت عثمان را باید عصر ترویج کارهای خلاف و ناپسند دانست؛ زیرا در عصر خلافت او قانون‌شکنی، امری عادی بود و بدعت‌گذاری شایع و باندبازی و گماردن ناصالحان بر حکومت مؤمنان رایج گردید، کار به جایی رسید که مردم لب به اعتراض گشوده و کارهای ناپسند او و اطرافیانش را زیر سؤال بردند. از جمله افرادی که به طور آشکار مقابل قانون‌شکنی‌های عثمان موضع گرفت و به رفتار او اعتراضِ کرد، عمار یاسر بود که در این راه هم بسیار آزار دید.

طبق نقل علامه امینی از بلاذری در انساب الاشراف می‌نویسد: در خزانه عمومی دولت کیسه‌ای از جواهرات و زیورآلات بود، عثمان مقداری از آن را برداشت و بعضی از افراد و خانواده‌اش را به آن آراست؛ مردم چون از این کار باخبر شدند، او را به باد انتقاد گرفتند و مطالب تندی درباره‌اش گفتند. وقتی عثمان از انتقاد مردم باخبر شدند، خشمگین گردید و در سخنی گفت: این اموال برای خداست، هر قدر احتیاج داشته باشم بر می‌دارم و به هر کس بخواهم می‌دهم، اگر چه عده‌ای را خوش نیاید و بینی‌شان به خاک مالیده شود.

در این هنگام، امیرمؤمنان علی(ع) که در آن مجلس حاضر بود، به عنوان اعتراض فرمود: در این صورت از این کارت جلوگیری خواهد شد و بین تو و بیت المال جدایی خواهد افتاد تا دست به آنها دراز نکنی.

عمار بلافاصله پس از امیرمؤمنان(ع) برخاست و گفت: ای عثمان، خداوند را شاهد و گواه می‌گیرم که من نخستین کسی باشم که بینی‌ام به خاک مالیده شود ـ کنایه از این که با این کار مخالفت خواهم کردـ.

عثمان از سخن امیرمؤمنان و عمار سخت ناراحت و خشمگین شد ولی خطاب به عمار گفت: ای پسر زن شکم گنده، با من گستاخی می‌کنی؟ بعد دستور داد که مأموران و جیره‌خواران حکومت، عمار را بگیرند و به دارالاماره ببرند، در دارالاماره دستور داد او را چندان بزنند که بیهوش شد و با همان حالت اغما و بیهوشی او را به خانه ام سلمه همسر پیامبر اکرم(ص) بردند و عمار در اثر بیهوشی نتوانست نماز ظهر و عصر و مغرب بخواند و زمانی که به هوش آمد، ابتدا نمازهایش را قضا کرد و سپس گفت: خدا را سپاس گزارم، این اولین روزی نیست که در راه خدا آزار و شکنجه می‌بینم.

اما چون خبر ضرب و شتم عمار و بیهوشی او به گوش مردم رسید، در گوشه و کنار شهر سر و صدا بلند شد و کار عثمان مورد اعتراض اصحاب و یاران پیامبر قرار گرفت که سبب خشم بیشتر عثمان گردید و در این ارتباط، ام سلمه و عایشه دو همسر پیامبر(ص) نیز لب به اعتراض گشودند و کردار عثمان را مورد مؤاخذه قرار دادند و از عمار دفاع کردند.

اما عمار دست از انتقاد و اعتراض به کارهای خلاف عثمان برنداشت و به افشاگری خود ادامه داد.

حکم تبعید عمار و اعتراض مردم

عثمان که از برخوردها و سخنان به حق عمار به ستوه آمده بود و دانست ضرب و شتم و حتی جرح او در خاموش نگه داشتن او مؤثر و کارگر نیست، بر آن شد که وی را تبعید کند، اما هر گاه در صدد اعمال تصمیم خود بر می‌آمد، با مخالفت اصحاب رسول خدا(ص) رو به رو می‌شد و از انجام این کار عاجز می‌ماند. تا اینکه خبر آمد ابوذر غفاری در ربذه (محل تبعیدگاهش) درگذشته است. در این موقع، عثمان میان مردم برای ابوذر طلب رحمت و آمرزش نمود، عمار که سخنان عثمان را شنید گفت: "آری، خداوند تعالی او را از دست ما نجات داد". عثمان دانست که لبۀ این کنایه متوجه اوست، لذا با عصبانیّت در حالی که پشت گردن عمار می‌زد، گفت: گمان می‌کنی من از تبعید کردن او نادم و پشیمانم، حال تو هم برو به جای او در ربذه. این تهدید را عمار جدی گرفت که عثمان قصد تبعید کردن او را دارد، مهیای حرکت به سوی ربذه شد، طایفه بنی مخزوم که هم پیمان سابق خاندان یاسر بودند، از امیرمؤمنان علی(ع) خواستند تا در این بین وساطت کند و عثمان را از تصمیم خود در مورد تبعید عمار منصرف گرداند. حضرت امیر(ع) در این مورد با عثمان ملاقات کرد و فرمود:"ای عثمان، از خدا بترس، قبلاً یکی از مردان صالح امت اسلام (ابوذر غفاری) را تبعید کردی تا در تبعیدگاه جان سپرد، اکنون می‌خواهی یکی دیگر نظیر و همانند او را تبعید کنی"

در این ملاقات، کلمات تندی میان عثمان و حضرت علی(ع) رد و بدل شد تا آنکه عثمان به حضرت جسارت کرد و گفت: تو بیش از او مستوجب تبعید شدنی! حضرت فرمود: "مانعی ندارد، اگر می‌خواهی مرا هم تبعید کن".

چون این خبر به مهاجران و انصار رسید دور عثمان گرد آمدند و از روی اعتراض به وی گفتند: "این چه روشی است در پیش گرفته‌ای، هر بار مردی با تو سخن بگوید و اعتراضی نماید، او را تبعید می‌کنی؟! این رفتار نادرست، پایدار نخواهد ماند".

عثمان که با موج اعتراض و انتقاد اصحاب رو به رو شد، از تصمیم خود منصرف شد و از تبعید عمار صرف نظر کرد.

کتک خوردن مجدد عمار در عمل به وصیت ابن مسعود

از مجموع اخبار و سیره درمی‌یابیم که عمار مکرر مورد ضرب و شتم خلیفه سوم عثمان قرار گرفته است؛ از جمله در مورد وصیت ابن مسعود است.

یعقوبی می‌نویسد: وقتی عبدالله بن مسعود صحابی معروف پیامبر خدا(ص) از دنیا رفت، عمار یاسر طبق وصیت او بر جنازه‌اش نماز گزارد و موضوع وفات ابن مسعود را از عثمان مخفی داشتند. وقتی کار تمام شد، عثمان قبر تازه‌ای دید، پرسید: این قبر کیست؟ گفتند: مزار عبدالله بن مسعود است. گفت: چه طور قبل از اینکه به من خبر بدهید، دفنش کردید؟ گفتند: وصی او عمار است و گفته که وصیت کرده به تو خبر ندهند. طبق نقل بلاذری عثمان از مخفی کاری عمار در وفات ابن مسعود سخت خشمگین شد و چنان لگدی به عمار زد که بر اثر آن دچار فتق گردید.

پایداری عمار در حمایت از ولایت امیرالمؤمنین(ع)

سوابق درخشان عمار یاسر، تنها به سر سپردگی مطلق در برابر مقام منیع رسالت محدود نمی‌شد، بلکه او پس از رحلت رسول خدا(ص) نیز لحظه‌ای از راه و روش نبوی عدول نکرد و کمترین انحراف و تبدیل و تغییری به خود راه نداد، و همواره شمیم نبوت و عطر دل‌انگیز رسالت را در وجود وصی و جانشین به حق آن حضرت، یعنی علی بن ابی طالب(ع) می‌جست، به همین جهت و با همین عقیده و ایمان، مصاحبت پیامبر خدا(ص) را با ملازمت امیرالمؤمنین(ع) تداوم بخشید، و در عصر خلفای سه‌گانه دست از حمایت آن حضرت برنداشت و در عصر نورانی و جاودانۀ خلافت امام(ع) از روز نخست در حمایت آن حضرت سخن گفت و گام برداشت. او در دو جنگ جمل و صفین در رکاب حضرتش شرکت جست و در روزهای آخر جنگ صفین، به دست اهل بغی و عدوان یعنی سپاه معاویه به شهادت رسید.

در فضیلت این بزرگ مرد تاریخ، همین بس که مرگ او موازنۀ جنگ صفین را به هم زد و بسیار از سپاهیان شام در موضع خود دچار تردید شدند و جمعی از آنان در نتیجه شهادت عمار و مشخص شدن قاتلان او، از اردوی معاویه فاصله گرفتند و بعضاً به سپاه امام علی(ع) ملحق شدند. در واقع خون سرخ او در این نبرد، معیار و تشخیص حق از باطل شد و نسل‌های بعدی هم که ممکن بود در خصوص گروه باایمان و فئه باغیه و تمیز آن دو، مردد گردند، به حقیقت امر واقف شدند و حق را به امیرالمؤمنین(ع) و یاران او دادند و معاویه و سپاهیانش را بر باطل انگاشتند. خلاصه اینکه او با پیکر نحیف و خون رقیق خود بزرگترین خدمت را به اسلام محمدی و مسلمین کرد و کوس رسوایی سپاه شام و شخص معاویه را در تمام تاریخ آورد و حقانیت امیرالمؤمنین علی(ع) را برای آنان که تردیدی به دل راه می‌دادند، روشن ساخت.

و برای همیشه تاریخ ثابت کرد راه امیرالمؤمنین(ع) حق و راه‌های دیگر بر باطل است. اینک به نمونه‌هایی از حمایت‌های عمار در راه ولایت امیرالمؤمنین(ع) اشاره می‌کنیم:

1. اعتراض به خلافت ابوبکر: دوازده تن از اصحاب برجسته رسول خدا(ص) وقتی متوجه شدند فرمان رسول خدا(ص) در امر امامت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) زیر پا گذاشته وارد عمل شدند و با صراحت در برابر مردم بر خلافت ابوبکر اعتراض کردند و هر کدام به نحوی و با منطقی این اعتراض را ابراز نمودند، از جمله این دوازده صحابی، عمار یاسر از مهاجران بود که برخاست و دلیل اعتراض خود را چنین اظهار نمود: "ای گروه قریش، و ای گروه مسلمانان، اگر شما می‌دانید چه بهتر و اگر نمی‌دانید، پس آگاه باشید که همانا اهل بیت پیامبرتان به او سزاوارتر و به میراث او اولی و احق‌اند، آنان به امور دین پا برجاتر و بر مؤمنان امین‌تر و بر ملت اسلام نگهبان‌تر و به امت پیامبر خیرخواه‌ترند. پس ابوبکر صاحب‌تان را بگویید پیش از آن‌که ریسمان وحدت شما مضطرب و امورتان ضعیف و پراکندگی وحدت شما آشکار و فتنه در میان شما زیاد گردد و نیز اختلاف در میانتان بیفتد و دشمنان بر شما طمع نمایند و پیش از این مشکلات و خطرها، حق را به اهل آن (که اهل بیت پیامبر است) برگردانید، ای مردم، شما آگاهید که بنی‌هاشم، بعد از خدا و رسول او ولیّ شماست، به مرور زمان برتری علی(ع) از راه پیامبر(ص) بر شما ظاهر شده است، از اینکه، پیامبر خدا(ص) تمام درهای شما را به مسجدش بست جز درِ خانه علی(ع) را و نیز کریمه خود فاطمه(س) را به علی ازدواج کرد و در حالی که شما خواستگاری کردید به شما نداد. و نیز او فرمود: "من شهر علمم و علی درِ آن است، پس هر کس بخواهد حکمت و دانش بیاموزد، باید از درِ آن وارد شود"؛ (یعنی کسی به کنه و ژرفای علم رسول الله(ص) نمی‌رسد مگر از طریق علم علی(ع)). و نیز شما در امور دین همواره مشکل داشتید و به او مراجعه می‌کردید ولی او همیشه از شما بی‌نیاز بود. بنابراین هیچ یک از شما نسبت به او افضل نیست؛ پس شما را چه شده که او را تنها گذاشته و حق او را از بین برده و دنیا را بر آخرت ترجیح داده‌اید ﴿بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا﴾. ای مردم، آنچه خدا بر او قرار داده (خلافت و جانشینی پیامبر را) به او عطا کنید و از او رو برنگردانید و به اعقاب و جاهلیت برنگردید: ﴿فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِينَ﴾. عمار با این سخنان قاطع و صریح حق ولایت را از آن علی(ع) بعد از رسول(ص) دانست و در جمع همگان اعلام کرد.
2. حمایت عمار از حق علی(ع) در شورا: پس از مرگ عمر که امر خلافت به دستور او به شورا گذاشته شد، عمار بسیار تلاش کرد تا امر خلافت به امیرالمؤمنین(ع) گردد، و نخستین کسی که در آن شورای شش نفره برخاست و از عبدالرحمان بن عوف خواست که به نفع علی(ع) کنار رود و با حضرت بیعت نماید، عمار یاسر بود. اما متأسفانه عبدالرحمان بن عوف طرف عثمان را گرفت و در نتیجه عثمان به خلافت رسید.
3. پس از قتل عثمان و تلاش عمار در بیعت مردم با امام(ع): ابو مخنف در کتاب الجمل می‌نویسد: پس از قتل عثمان، انصار و مهاجران در مسجد پیامبر(ص) جمع شدند تا ببینند چه کسی عهده‌دار خلافت آنان شود و چون مسجد مملو از جمعیّت شد، عمار یاسر، ابو الهیثم بن تیهان، رفاعة بن مالک، مالک بن عجلان و ابو ایوب انصاری بر این تصمیم گرفتند که حضرت علی(ع) را به خلافت بنشانند، در این میان عمار با ابو الهیثم بیش از همگان تلاش می‌کرد و خطاب به آنان گفت: ای گروه انصار، دیروز را دیدید که عثمان در میان شما چگونه عمل کرد و اینک هم اگر دقت نکنید و آنچه را که خیر شماست، مورد توجه قرار ندهید، باز هم ممکن است به همان مشکلات گرفتار شوید. بدون تردید علی(ع) به سبب سابقه و فضلش سزاوارترین مردم به حکومت است.

بلافاصله آن چند نفر دیگر مثل رفاعة بن مالک و ابوایوب انصای و... گفتند: ما به خلافت علی(ع) راضی و خشنودیم و سپس به دیگر مردمی که از انصار و مهاجران بودند، گفتند: ای مردم، ما به خواست خداوند متعال برای خودمان و شما از هیچ خیری فروگذار نیستیم و علی(ع) چنان است که خود به خوبی میدانید و ما جایگاه و منزلت هیچ کسی را مانند او نمی‌بینیم که بتواند این کار را بر دوش کشد و از او سزاوارتر باشد.

مردم حاضر همه گفتند: آری، ما راضی هستیم و علی(ع) در نظر ما همان است که گفتید، بلکه بهتر از آن است که گفتید لذا مردم همگان برخاستند و به خدمت علی(ع) رفتند و او را از خانه‌اش برای بیعت مردم با ایشان بیرون آوردند و طوری هجوم آوردند مثل هجوم شتران تشنه به آبشخور، به طوری که نزدیک بود برخی از آنان زیر دست و پا تلف شوند.

نقش عمار پس از خلافت علی(ع)

عمار نه تنها در رسیدن امیرالمؤمنین(ع) به مقام ولایت تلاش پیگیر داشت بلکه در ادامه و استقرار خلافت امام(ع) تا فدای جان خود پیش رفت و از این کار دریغ نورزید، اینک مواردی از جانفشانی عمار در جنگ جمل و صفین را یادآور می‌شویم:

1. نقش سازنده عمار در نیروهای کوفی و عزل ابوموسی اشعری: قبل از شروع جنگ جمل امیرمؤمنان(ع) از بین راه بصره، دو بار نامه برای ابو موسی اشعری حاکم کوفه نوشت و از او خواست مانع حرکت مردم برای کمک به آن حضرت نشود؛ اما ابو موسی توجهی نکرد و در جلوگیری حرکت مردم اصرار ورزید، لذا امام(ع)، عمار و فرزندش امام حسن را به همراه نامه‌ای به کوفه اعزام کرد و آن دو، نامه را برای مردم خواندند. آن‌گاه امام حسن(ع) خطبه‌ای خواند و دربارۀ مناقب پدرش امیرمؤمنان(ع) و لزوم حمایت از او سخن گفت. پس از آن حضرت، عمار یاسر برخاست و پس از حمد و سپاس الهی و درود بر پیامبر(ص) چنین گفت: "ای مردم، برادر پیامبرتان و پسر عموی او (امیرالمؤمنین(ع)) از شما می‌خواهد برای یاری دین خدا حرکت کنید، و اینک خداوند شما را در مورد دو چیز در بوته امتحان قرار داده: یکی در مورد حرمت و حق دین شما و دومی در مورد حق مادرتان (عایشه)، بدیهی است که حق دین شما واجب‌تر و رعایت حرمت آن بزرگتر است. ای مردم، بر شما باد ملازمت با امامی که لازم نیست به او آداب آموخته شود و فقیهی که لازم نیست به او فقه و دانشی تعلیم داده شود. او نیرومندی است که در جنگ درماندگی ندارد و کسی است که در اسلام دارای چنان سابقه‌ای است که هیچ کس را به آن راه نیست و اگر شما به حضورش روید، به خواست خداوند کار شما را برای شما روشن می‌سازد". آن گاه ابو موسی دوباره مردم را از رفتن به جنگ برحذر داشت اما با اعتراض عمار مواجه شد، وقتی خبر مخالفت مجدد ابوموسی به امیرمؤمنان(ع) رسید قبل از رسیدن به بصره، مالک اشتر را به کوفه فرستاد و او به دستور امام(ع) و حمایت امام حسن(ع) و عمار یاسر، ابو موسی را عزل و به همراه دوازده هزار نیرو از کوفه به امام پیوستند.
2. عمار و هلاکت ابن یثربی در جنگ جمل: عمار یاسر در جنگ جمل از نظر توان و قدرت ضعیف‌ترین کسی بود که در آن روز به جنگ آمده بود. شمشیرش از همه کوتاه‌تر، نیزه‌اش از همه باریک‌تر، ساق پایش از همه لاغرتر بود. در روز نبرد جمل، عمرو بن یثربی از دلاوران سپاه عایشه، چند نفر از یاران نزدیک و دلاور سپاه حضرت علی(ع) مثل علباء بن هیثم، هند بن عمرو جملی و زید بن صوحان را به شهادت رسانده بود و به کشتن این جمع اکتفا نکرد و مجدداً لگام شتر عایشه را رها کرد و برای چندمین بار به میدان آمد و هماورد ‌طلبید. در این نوبت عمار یاسر برای جنگ با او بیرون آمد و مردم استرجاع ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ می‌گفتند و از خداوند می‌خواستند که او به سلامت بازگردد. عمار یاسر با عمرو بن یثربی روبه‌رو شد و به یک دیگر حمله کردند. شمشیر عمرو بن یثربی در سپر عمار گیر کرد و دیگر نتوانست کاری بکند، در این موقع عمار چنان ضربه‌ای به سرش زد و او را نقش بر زمین کرد و بعد پای او را گرفت و کشان‌کشان بدن نیمه جانش را بر روی خاک کشید و به حضور حضرت علی(ع) آورد و به دستور امام(ع) او را به خاطر کشتن چند تن از یارانش به هلاکت رساندند.
3. عمار و پی کردن شتر عایشه: هنگامی که امیرمؤمنان علی(ع) دید، مردم کنار شتر (جمل) عایشه نابود می‌شوند و تا این شتر زنده است، دست‌ها بریده و جان‌ها به هلاکت می‌رسد (هفتاد نفر از قریش در کنار لگام شتر عایشه کشته شدند) لذا مالک و عمار یاسر را فراخواند و به آن دو فرمود: "شما دو نفر بروید و شتر عایشه را پی کنید (از بین ببرید) که تا آن زنده باشد آتش جنگ فرو نمی‌نشیند، زیرا آنها شتر را قبله خود قرار داده‌اند"

عمار به همراه مالک اشتر - به دستور امام(ع) - به شتر عایشه نزدیک شدند و شتر او را به هلاکت رساندند، در این موقع یاران عایشه گریختند و عایشه را تنها گذاشتند، امام(ع) به محمد بن ابوبکر که در خدمت سپاهیانش بود، فرمود: "خواهرت، عایشه را دریاب و پناه بده تا فتنه دیگری پیش نیاید". محمد بلافاصله به خواهرش عایشه نزدیک شد و او را در خانه عبدالله بن خلف خزاعی مسکن داد.

نقش جاودانه عمار در صفین

حضور عمار در رکاب امیرمؤمنان(ع) در صفین نه تنها باعث تقویت روحی سپاهیان اسلام و تضعیف و سستی در لشکریان معاویه بود، بلکه سخنان و کلمات به حق و حمایت‌های بی‌دریغ او از علی(ع) به سربازان و حتی فرماندهان لشکر عراق، نیرو و توان مضاعف می‌بخشید و خطبه‌های او در آغاز حرکت و در گرماگرم جنگ و به خصوص شهادت او در روزهای آخر جنگ صفین، چنان تزلزلی در سپاه شام ایجاد کرد که نزدیک بود کار آن سپاه یک سره شود و تاریخ اسلام در مسیر خود قرار گیرد؛ اما حیله‌های معاویه و عمروعاص به خصوص بالای نیزه کردن قرآ‌ن‌ها، معاویه را از شکست حتمی نجات داد و فتنه‌ای در سپاه نیرومند امیرمؤمنان(ع) به وجود آورد که مانع پیروزی قطعی سپاه امیرالمؤمنین(ع) گردید.

اینک به مواردی از حمایت‌های بی‌دریغ و فداکاری‌های مخلصانه عمار تا مرز شهادت او در این جنگ، می‌پردازیم:

1. حمایت از جنگ با شامیان: موقعی که امیرمؤمنان برای جنگ با شامیان آماده می‌شد، نخست موضوع را با مهاجران و انصار در میان گذاشت و از آنان مشورت خواست، یاران هر کدام سخنی گفتند و عمار یاسر در حمایت از جنگ با شامیان چنین گفت: "ای امیرمؤمنان، اگر می‌توانی یک روز هم درنگ نکنی، چنان کن و پیش از آنکه شعله آتش تبهکاران برافروخته شود و رأی آنان بر گریز و تفرقه استوار گردد، ما را به سوی آنان ببر و نخست آنان را به رسد و صلاح دعوت نما، اگر پذیرفتند، سعادتمند شده‌اند و اگر چیزی جز جنگ با ما را نپذیرند، به خدا سوگند که ریختن خون ایشان و کوشش در جهاد با ایشان مایۀ قرب به خداوند و کرامتی از سوی پروردگار است".
2. عمار، فرمانده بخشی از سپاه صفین: امیرالمؤمنین پس از پایان محرم سال ۳۷ هجری قمری و آغاز ماه صفر که رفت و آمد سران سپاه نزد معاویه و گفت‌وگوها به جایی نرسید سپاه خود را آرایش داد و منظم کرد و عمار یاسر را به فرماندهی و سالاری کل سواران و عبدالله بن بدیل بن ورقاء خزاعی را بر پیادگان سپاه گماشت و پرچم سپاه را به هاشم بن عتبه (هاشم مرقال) سپرد و اشعث بن قیس را بر میمنه و عبدالله بن عباس را بر میسره گمارد و سپس بر گروه‌های کوچکتر افراد مورد تأیید و دلاوران مطمئن را نیز فرماندهی بخشید.
3. عمار و جواب اعتراض‌ها: حبیب بن ابی ثابت نقل می‌کند: در هنگامه جنگ صفین مردی به عمار گفت: ای ابوالیقطان، مگر پیامبر خدا(ص) نفرمودند: "با مردم جنگ کنید تا اسلام آورند، و همین که مسلمان شدند خون‌ها و اموال خود را از من حفظ کرده‌اند -و دیگر کسی به جان و مال آنها متعرض نشود-". عمار به او گفت: آری، پیامبر خدا(ص) چنین فرمودند، اما به خدا سوگند، اینان مسلمان نشدند، بلکه به ظاهر تسلیم شدند و کفر را در سینه نهان داشتند تا برای اظهار آن یارانی پیدا کردند. عمار، هم چنین در ملاقاتی که با عمروعاص در بحبوحه جنگ داشت با استدلال‌های محکم از اقدام مردم در کشتن عثمان و جنگ علیه معاویه و شامیان، [[عمر