حسان بن ثابت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حسان بن ثابت است. حسان بن ثابت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حسان بن ثابت در قرآن - حسان بن ثابت در تاریخ اسلامی - حسان بن ثابت در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

وی فرزند ثابت بن منذر بن حرام از تیره بنی‌ عدی بن عمرو بن مالک بن نجار از قبیله خزرج است. تیره‌ای را که حسان بدان منسوب است بنومَغاله نیز گفته‌اند، از این‌رو که نام مادرشان مَغاله بنت فُهیرة بن بیاضه بود. ابوالفرج و علامه امینی به ترتیب تا نیای دوازدهم و سی‌ام حَسان را ثبت کرده‌اند. جد حسان، منذر، جایگاه برجسته‌ای میان یثربیان داشت، چنان‌که دو قبیله اوس و خزرج او را در نبردهایشان به داوری برگزیدند. مادر حسان، فریعه بنت خالد یا عمرو بن خنیس نیز خزرجی است.

برخی خالد را برادر فریعه می‌دانند نه پدر او، به هر روی، حسان را گاهی «ابن‌الفُرَیْعَة» خوانده‌اند. حسان از کسانی است که به دو کنیه مشهورند: ابوالولید و ابوحسام. ابوعبدالرحمن و ابوالمضرّب از دیگر کنیه‌های غیر مشهور اوست.

در منابع به تاریخ ولادت حسان اشاره‌ای نشده است؛ اما به استناد گزارش‌هایی که سالیان زندگی وی را ۱۲۰ می‌دانند که ۶۰ سال آن در جاهلیت و ۶۰ سال در اسلام بوده است، می‌توان تولد او را نزدیک ۷۳ سال پیش از هجرت دانست. درباره صفات ظاهری و شمایل حسان گفته شده است که موهای جلوی سرش میان دو چشمانش آویخته می‌شد؛ گویند وی تنها قسمتی از ریش خود را خضاب می‌کرد. از ویژگی‌های اخلاقی حسان ترسو بودن وی بود، از این‌رو در غزوه‌های رسول خدا (ص) در قالب رزمنده حضور نداشت. حسان از شعرای مشهور مُخضْرَمی (کسانی‌اند که جاهلیت و اسلام را درک کردند) است. وی را بهترین شاعر عصر خود دانسته‌اند. او دو تن از شاعران مشهور عصر جاهلی، به نام‌های نابغه ذبیانی و اعشی را درک کرد. اخبار از حسان در آن دوره تنها مربوط به مدح، ثنا و هجوهای اوست. وی در سروده‌های خود، ستایشگر عرب جنوبی (قحطانی) بود که خود به آنان نسب می‌برد. ملوک غسانی و آل منذر از جمله کسانی بودند که حسان آنها را مدح کرده، چنان‌که وی از نعمان بن منذر، حاکم دست‌ نشانده دولت ساسانی در حیره، به جهت سروده‌هایش صله فراوانی به دست آورد؛ نیز حسان، جبلة بن ایهم از پادشاهان غسان را بارها در سروده‌هایی تمجید و ستایش کرد، ازاین رو او را نوازش کرد و پاداش بسیاری برای وی فرستاد. حسان در افتخار کردن به قبایل یمنی که خود از ایشان بود و طرفداری از آنان بسیار تعصب داشت و در وصف تحولات اجتماعی روزگار خود، از جمله کوچ قبیله خزاعه به مکه و اوس و خزرج به یثرب و غسان به شام، اشعاری سرود. حسان به همان میزان که عرب جنوبی را در بُعد کلان می‌ستود، در اختلافات میان اوس و خزرج از زیرمجموعه‌های عرب جنوبی، مدافع سرسخت قبیله خود خزرج بود و مناقب و ایامشان را به نظم می‌کشید و در نکوهش اوسی‌ها و در مقابل شاعر آنان، قیس بن خطیم قرار داشت. از تشبیب و غزل‌سرایی حسان درباره برخی زنان ـ مانند شعثاء ـ در این دوره گزارشی داده شده است. برخی این زن را دختر سالم اسلمیه یا دختر سلام بن مشکم از رؤسای یهود دانسته‌اند.

حسان و پیامبر (ص)

برپایه برخی گزارش‌ها، حسان در کودکی از یهود یثرب، درباره تولد پیامبر (ص) در آینده سخنانی شنیده بود که در صورت درستی این گزارش، وی می‌بایست همچون دیگر یثربیان برای دعوت رسول خدا (ص) آمادگی ذهنی داشته باشد؛ نیز قرابت بنی‌هاشم با بنی‌نجار (ازدواج هاشم جد آن حضرت با زنی به نام سلمی از خزرج) می‌توانست از دیگر زمینه‌های آشنایی باشد. حسان به هنگام بعثت پیامبر (ص) ۶۰ یا ۶۱ سال داشت؛ لکن به رغم شهرتش به عنوان شاعر قبیله خود خزرج، در هر دو پیمان عقبه حضور نداشت؛ به خلاف برادرش، اوس که در عقبه دوم بود. درباره چگونگی اسلام و بیعت حسان با پیامبر (ص) تنها آمده است که پس از هجرت رسول خدا (ص) به یثرب، حسان نیز همانند دیگر مردم اسلام آورد و از آن پس در مدح آن حضرت اشعاری سرود. از خود حسان نقل شده که پیامبر (ص) از وی تمجید کرده و فرموده است: خدایا! او را به روح‌القدس تأیید فرما! حسان پس از مسلمان شدن، زبان و شعر خود را در خدمت اسلام به‌کار گرفت و به عنوان شاعر رسول خدا (ص) در مناسبت‌های گوناگون شعر می‌سرود. او همدلی انصار و مهاجران را به نظم کشید. به گزارش جاحظ، پیامبر (ص) شعر او بر ضد دشمنان را از تیر سهمناک‌تر می‌دانست.

هنگامی که شعرای قریش، همچون عمروعاص و ابن‌زبعری و ابوسفیان بن حارث، زبانشان را بر هجو مسلمانان گشودند، پیامبر (ص) از انصار خواست همان‌گونه که ایشان با اسلام خود، رسول الله را یاری کردند، با زبانشان نیز آن حضرت را کمک کنند. حسان آمادگی خود را برای هجو قریش اعلام کرد و پیامبر (ص) از او پرسید: چگونه به هجو قریش می‌پردازی، در حالی که من از آنان هستم؟ حسان عرض کرد که به‌گونه‌ای رسول خدا (ص) را از آنان جدا خواهد کرد که مو را از خمیر جدا می‌کنند، از این‌رو پیامبر (ص) به او اجازه داد و شرط کرد که حسان از ابوبکر که آشنا به نسب بود، نسب قریش را جویا شده؛ آن‌گاه به هجو ایشان اقدام کند. در پی آن، حسان به هجو شعرای قریش مانند ابوسفیان بن حارث پرداخت و در مثالب و عیوب قریش، هجویه‌هایی سرود. وی به تشویق پیامبر (ص) مشرکان قریش را هجو می‌کرد. به گزارش عایشه، در مسجد پیامبر (ص) حسان بر روی چهار پایه‌ای قرار می‌گرفت و به بیان برتری افتخارات پیامبر (ص) و هجو مشرکان می‌پرداخت. گویند: رسول خدا (ص) به او فرمود: در هجو مشرکان، مؤید به روح‌القدس هستی و وی به هجو کسان بسیاری از مشرکان پرداخت و هند، همسر ابوسفیان از کسانی بود که با این سروده که "هند، زنی خودخواه و مغرور است" مورد هجو قرار گرفت. گویند: به حسان گفته شد که تو در جاهلیت بهتر شعر می‌گفتی که جواب داد: در آن دوره شاعر قید و بندی نداشت و هر چه می‌خواست می‌سرود؛ ولی اسلام شاعر را از گفتن دروغ باز داشته است، در صورتی که شعر خوب خالی از مبالغه و دروغ نیست. چنان که گذشت، برخی رزمنده نبودن حسان در غزوه‌ها را نه به جهت ترسو بودن وی بلکه براثر عارضه‌ای در دستانش دانسته‌اند که برپایه گزارش برخی، صفوان بن معطل او را از آن‌رو که در ماجرای افک به صفوان نسبت ناروا داده بود، مجروح ساخت؛ اما پذیرفتن این گزارش از این جهت بعید به نظر می‌‌رسد که جریان افک مربوط به سال ۶ هجری است، در حالی که در غزوه‌های پیشین از ترسو بودن وی و عدم جنگاوری‌اش گزارش‌هایی در دست است. به گزارش ابن‌عبدالبر بیشتر اهل اخبار و سیره، حسان را از ترسوترین افراد دانسته و در این زمینه مطالبی نقل کرده‌اند که او از بیان آنها شرم دارد. سمعانی از حضور حسان در غزوه بدر سخن گفته است که به نظر می‌رسد حضورش برای جنگیدن نبوده است. او درباره فرار حارث بن هشام مخزومی در بدر سروده‌ای دارد. پس از قتل ابوازیهر از قبیله ازد از عرب جنوبی، به دست هشام بن ولید بن مغیره مخزومی از قریش که پس از نبرد بدر انجام شد و آتش اختلاف میان "مطیبین" و "احلاف" (همپیمانان) را روشن ساخت، حسان شعری سرود که در آمادگی برای رویارویی میان آنان کارساز افتاد؛ اما ابوسفیان که به تازگی از سفر برگشته بود، آنها را برای نبرد با پیامبر (ص) ترغیب کرد و نزاعشان را پایان داد. حسان درباره غزوه اُحد سروده‌هایی دارد؛ از جمله در مورد کشته شدن صوأب، آخرین پرچمدار قریش، نکوهش فراریان،. هجو مشرکان، سرایش در جواب ابوسفیان نیز در پاسخ ابن زبعری که خشنودی خود را از پیروزی قریش در نبرد و شهادت حمزه اعلام کرده بود. حادثه‌های تلخ سرایای رجیع و بئر معونه که به شهادت شماری از مبلّغان مسلمان انجامید، نیز حسان را وا داشت در رثای شهدای آنها شعر بسراید .

شعر حسان در نکوهش ابوبراء (بزرگ بنی‌عامر) در پی ناراحتی شدید رسول خدا (ص) از واقعه بئر معونه، رنجش ابوبراء را به دنبال داشت، از این‌رو یکی از پسران او به قصد کشتن عامر بن طفیل، عامل شهادت مبلّغان اسلام، اقدام کرد؛ اما تنها به مجروح شدن عامر انجامید. در غزوه بنی‌نضیر، حسان درباره قطع و آتش زدن نخلستان‌های یهود بنی‌نضیر سروده‌ای دارد؛ نیز هنگامی که پیامبر (ص) از حضور کعب بن اشرف یهودی در خانه ابی‌وداعه آگاه شد، حسان را فرا خواند و وی کسانی را که کعب پیش آنان بود هجو کرد تا کعب ناچار به بازگشت شد. حسان درباره غزوه بدرالموعد نیز که قریش به قرارگاه نیآمدند در نکوهش ابوسفیان که به وعده خود عمل نکرده بود شعر سرود. گویند: رسول خدا (ص) حسان و کعب را در نبرد خندق از گفتن شعر بازداشت؛ اما به نقلی وی در هجو عکرمة بن ابی‌جهل هجویه‌ای سرود که از ترس شمشیر علی (ع) نیزه خود را انداخته و پا به فرار گذاشته بود. در همین غزوه در گزارشی صفیه دختر عبدالمطلب همراه دیگر زن‌ها با حسان در برج‌ها مستقر بودند که تنی چند از یهود به سوی برج‌ها آمدند و به تخریب حصار پرداختند و صفیه از حسان کمک خواست؛ اما او سوگند یاد کرد که خودش را در معرض درگیری با آنان قرار نمی‌دهد. به گزارش یعقوبی، در نبرد اُحد، هنگامی که یک یهودی آمد و بر در برجی که زنان در آن بودند ایستاد، حسان بن ثابت با زنان بود. در پی بالا رفتن یهودی از برج، صفیه از حسان خواست به دفع او بپردازد؛ اما حسان گفت: اگر من جنجگو بودم با پیامبر (ص) در احد همراه می‌شدم. برپایه گزارش برخی مفسران، آیات ﴿وَالشُّعَرَاء يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لا يَفْعَلُونَ إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا وَانتَصَرُوا مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ﴾ درباره اوصاف شاعران گمراه نازل شده‌اند که سخنانشان در تقابل با سخن رسول خداست. خدا در این آیات، سه نشانه برای ایشان برشمرده است:

1. پیروان آنها گروه گمراهان هستند که با الگوهای پنداری از واقعیت‌ها گریزان‌اند.
2. آنان بی‌هدف‌اند و بر اثر هیجان‌ها به آسانی تغییر می‌یابند.
3. آنها سخنانی می‌گویند که به آنها عمل نمی‌کنند، در حالی که پیامبر (ص) در نقطه مقابل آنهاست و هیچ سنخیتی میان او و شاعران نیست. گویند: پس از نزول آیات یاد شده، حسان، ابن رواحه و کعب بن مالک (هرسه از شعرای انصارند) از نزول این آیات آگاه شدند که در نکوهش شاعران است و گریان نزد رسول خدا (ص) آمدند و آن حضرت با تلاوت آیه ﴿إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ ایشان را آرام کرد.

از آنجا که در میان شاعران، افراد پاک و هدفداری نیز پیدا می‌شوند که مؤمن و اهل عمل هستند، قرآن برای ضایع نشدن حق این افراد با یک استثنا صف اینان را از دیگر شعرا جدا کرده و می‌فرماید: مگر کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند. در این آیه ۴ صفتِ ایمان، عمل صالح، بسیار به یاد خدا بودن و در برابر ستم‌ها به پا خاستن و از نیروی شعر برای دفع آن کمک گرفتن بیان شده‌اند. برخی نزول این آیه را درباره حسان و دیگر شعرای یاد شده دانسته‌اند و این در حالی است که مشهور، سوره شعراء را از سوره‌های مکی دانسته؛ اما برخی مفسران به نقل از ابن عباس ۴ آیه پایانی این سوره را از آیات مدنی برشمرده‌اند؛ برخلاف برخی که همه آیات سوره را مکی می‌دانند، به هر روی، برخی این استثنا را بر حسان تطبیق کرده‌اند، از این رو که پیامبر (ص) را مدح می‌کرد. ابن کثیر مکی بودن سوره شعراء و این اشکال را پذیرفته است که چگونه شعرای انصار استثنا شده‌اند و خود به حل آن پرداخته و استثنای یاد شده را شامل شعرای انصار نیز دانسته؛ اما طبرسی تمام این شعرا جز یک تن را از قریش دانسته است که به گزاف مدعی بودند همانند پیامبر (ص) سخن می‌گویند: ﴿وَالشُّعَرَاء يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لا يَفْعَلُونَ إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا وَانتَصَرُوا مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ﴾..

حسان و داستان افک

هنگام بازگشت پیامبر (ص) از غزوه بنی‌مصطلق عایشه از سپاه بازماند و همراه صفوان بن معطل که او نیز عقب مانده بود خود را به کاروان رساند. این تأخیر، زمینه اتهام به وی را فراهم ساخت که از این داستان به حادثه "افک" تعبیر می‌شود. حسان را در شمار کسانی دانسته‌اند که به عایشه نسبت ناروا دادند. برپایه برخی گزارش‌ها در پی آن اتهام، آیات ﴿إِنَّ الَّذِينَ جَاؤُوا بِالإِفْكِ عُصْبَةٌ مِّنكُمْ لا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَّكُم بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُم مَّا اكْتَسَبَ مِنَ الإِثْمِ وَالَّذِي تَوَلَّى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِيمٌ لَوْلا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَيْرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْكٌ مُّبِينٌ لَوْلا جَاؤُوا عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاء فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاء فَأُولَئِكَ عِندَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ وَلَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فِي مَا أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذَابٌ عَظِيمٌ إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُم مَّا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَهُوَ عِندَ اللَّهِ عَظِيمٌ وَلَوْلا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُم مَّا يَكُونُ لَنَا أَن نَّتَكَلَّمَ بِهَذَا سُبْحَانَكَ هَذَا بُهْتَانٌ عَظِيمٌ ﴾ نازل شدند و بر پخش‌کنندگان این دروغ از جمله حسان حد قذف (نسبت دادن عمل منافی عفت) اجرا شد. به گزارش برخی، حسان را رسول خدا (ص) عفو کرد و حد قذف بر وی جاری نشد؛ یا حسان هیچ در زمره تهمت‌زنندگان نبود.

گفتنی است که براساس گزارش برخی از منابع شیعی، جریان افک درباره عایشه نبوده بلکه مربوط به ماریه قبطیه دیگر همسر رسول خدا (ص) بوده است. (افک) علامه طباطبایی نیز در روایات افک مناقشه کرده و تأمل برانگیز دانسته است که همه سندهای قضیه افک به خود عایشه بازمی‌گردد. در این آیات، خدای سبحان ضمن دلداری به مؤمنان که از بروز چنین اتهامی به شخص پاکدامنی سخت ناراحت شده بودند، این رخداد را از این رو که پرده از روی نیات برخی منافقان برداشت و رسوا شدند، مایه خیر دانست. مطابق گزارش‌هایی صفوان بن معطل که یک طرف داستان بود، به حسان به سبب این اتهام حمله و به شدت او را مجروح کرد؛ اما پیامبر (ص) از قصاص صفوان بر اثر سخن ناروای حسان در حق او گذشت. بر پایه روایت ابن‌اسحاق از محمد بن ابراهیم تمیمی، پس از آنکه حسان بهبود یافت و نزد پیامبر (ص) آمد، آن حضرت عوض ضربت صفوان، قطعه زمینی را به حسان بخشید که بعدها حسان سهم خود را به معاویه فروخت؛ گویا اعطای رسول خدا (ص) به حسان، نه به جهت ضربت صفوان، برای حمایت زبانی او از رسول خدا (ص) و هجو مشرکان بوده است. برخی بخشش یاد شده را کار ابوطلحه انصاری دانسته‌اند که چون وی از نزول آیه ﴿لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾ آگاهی یافت، نزد پیامبر (ص) آمد و زمین خود را انفاق کرد و آن حضرت به وی گفت آن را به نزدیکانت انفاق کن، از این‌رو ابوطلحه آن را میان حسان بن ثابت و ابی‌بن کعب قسمت کرد که با او خویشاوندی داشتند. از دیگر احسان‌های پیامبر (ص) به حسان، بخشیدن سیرین، خواهر ماریه قبطیه به او بود که از جمله هدایای ارسالی مقوقس حاکم اسکندریه به آن حضرت بود. گویند: ثمره این وصلت، عبدالرحمن بن حسان بود، از این‌رو ابراهیم فرزند رسول خدا (ص) با عبدالرحمن پسرخاله بودند.

حسان پس از داستان افک و به پیروی از عبدالله بن ابی که جعیل بن سراقع و جهجاء از فقراء مهاجر را دشنام داده بود در سروده‌ای آن دو را سرزنش کرد و گفت: مردم فرومایه و زبون فزونی یافتند و به عزت رسیدند، در حالی که پسر فریعه (حسان) تنها و بی پناه مانده است؛ گویا حسان، در پشیمانی از نسبت ناروا به عایشه اشعاری سروده که ابن‌اسحاق آنها را نقل کرده است. واقدی نیز از مدح عایشه از زبان حسان سخن گفته است. به گزارشی، هنگامی که برخی حسان را به سبب قذف عایشه دشنام می‌دادند، عایشه آنها را از بدگویی بر ضد حسان نهی کرد و با توجه به نابینا بودن حسان در این زمان، آن را عذابی بزرگ‌تر دانست؛ یا از آن رو که حسان از پیامبر (ص) حمایت می‌کرده است نباید مورد دشنام قرار گیرد. برخی، از اکرام عایشه به حسان یاد کرده‌اند.

حسان در جریان فتح مکه در سروده‌ای به تحریض مردم پرداخت و خود نیز در آن حضور داشت. او در پی فتح مکه، به ابن زبعری سهمی (از شعرای قریش و از هجوگویان پیامبر (ص)) که به نجران گریخته بود، در بیتی پیامی بدین مضمون به وی فرستاد: مردمی را که دشمنی با آنان تو را به زندگی سخت در نجران وا داشت از دست مده!

در جریان تقسیم غنایم نبرد حنین به اقدام رسول خدا (ص) برای تألیف قلوب برخی از تازه مسلمانان و قریش با دادن بخشی از غنایم، به خشم آمد و در گله‌مندی از عملکرد آن حضرت ابیاتی سرود؛ بدین مضمون که چرا قبیله سلیم که آبکش بودند بر قومی ترجیح یافتند که پناه دادند و یاری کردند. حسان در همین سال و در پی شهادت فرماندهان سپاه اسلام در غزوه مؤته، در رثای آنان اشعاری سرود. مطابق گزارش‌هایی در سال ۹ هجرت، هنگامی که وفد بنی‌تمیم به مدینه آمدند و رسول خدا (ص) را برای مفاخره دعوت کردند، آن حضرت، حسان بن ثابت و ثابت بن قیس انصاری را فرا خواند تا در مقابل خطیب و شاعر بنی‌تمیم پاسخگو باشند، از این‌رو پس از آنکه زبرقان بن بدر، شعری خواند که مضمون آن ذکر مفاخر تمیم بود، حسان به دستور پیامبر (ص) به پا خاست و به زبرقان در سروده‌ای مفصل در ستایش پیامبر (ص) و فضیلت مسلمانان جواب داد و در پی آن، اقرع بن حسان، بزرگ بنی‌تمیم گفت: به مرگ پدرم که این مرد[پیامبر (ص)] موهبت یافته است که خطیب وی از خطیب ما سخنورتر و شاعرش از شاعر ما سخن‌پردازتر و بانگشان از صدای ما بلندتر است. برخی منابع، ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾ از حسان یاد کرده‌اند که در پی شعر او وفد بنی تمیم مسلمان شدند. گویند: حسان خطاب به وفد بنی تمیم از آنان خواست با پذیرش اسلام از ریخته شدن خون و تقسیم مالشان جلوگیری کنند. در سال ۱۰ هجرت که وفد نجران به مدینه آمدند و پس از انصراف آنان از انجام‌دادن مباهله، پیمانی با پیامبر (ص) امضا کردند که حسان نیز از شاهدان آن میثاق بود.

حسان و غدیر خم

در حجه‌الوداع و در جریان غدیرخم که پیامبر (ص) طبق فرمان الهی و نزول آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ علی (ع) را جانشین خود به ده‌ها هزار نفر از مردم معرفی کرد، حسان خود یا به دستور رسول خدا (ص) برخاست و به این مناسبت اشعاری سرود که در شمار ابیات و الفاظ آن اختلاف است. در این اشعار، حسان در تقریر سخنان پیامبر اکرم (ص) در باره علی (ع) او را امام، ولی و هادی نامید که در زعامت و رهبری امت پس از خودش صراحت دارد و پذیرش ولایت او را در ردیف پذیرش ولایت خود دانست که بیت آغازین سرایش او چنین است: "ینادیهم یوم الغدیر بینهمبِخُمّ و اسمع با لرّسول منادیا" سروده حسان در غدیر را مشاهیر علما آورده‌اند: علامه امینی به استناد بسیاری از منابع اهل سنت، اشعار غدیریه حسان را نقل کرده است. یکی از طرق حدیث «مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ » حسان است. در پی رحلت رسول خدا (ص) حسان در رثای آن حضرت شعر سرود. وی از راویان حدیث آن حضرت بود. ابن‌حبان حسان را از ثقات برشمرده است. عبدالرحمن فرزند حسان، سعید بن مسیب و پسرش عبدالرحمن بن سعید از راویان حدیث اویند و برخی از محدثان اهل سنت در فضایل حسان، بابی به او اختصاص داده‌اند .

حسان، سقیفه و خلفا

بر پایه گزارشی، حسان در سقیفه حضور داشت. او در سروده‌ای ابوبکر را نخستین مسلمان برشمرد که سخن او را برخی نقد کرده‌اند. علامه مرتضی عاملی سخن حسان را به سبب انحراف شدید از امیرمؤمنان (ع) و دعوت به یاری معاویه و تحریک مردم بر ضد آن حضرت، حجت ندانسته است.حسان در حیات رسول خدا (ص) نیز در مدح ابوبکرشعر سروده بود، چنان که پس از مرگ این خلیفه در رثای او سروده‌ای دارد.

حسان در اختلاف میان برخی انصار و مهاجران، پس از بیعت با ابوبکر موضع ‌گرفت و در برابر سخنان تحریک‌آمیز کسانی مانند ولید بن عقبه و عمروعاص واکنش نشان داد و پس از آگاهی او از به نیکی یاد کردن علی (ع) از انصار در برابر هجو و مذمت ایشان از سوی برخی قریش، حسان در تمجید از موضعگیری آن حضرت سروده‌ای دارد که از سبقت او بر قریش، وصایت و برادری او با پیامبر (ص) و داناترین فرد به حضرت یاد کرده است. گویند: وقتی ابوبکر در جریان "رده" فرماندهان را از قریش برگزید و اعتراض ثابت بن قیس از انصار را برانگیخت، حسان به پا خاست و شعری بدین مضمون سرود: ای مردمان! یکی از سروران ما را هم در حل و عقد امور راه ندادند؛ نیز گفته شده است: حسان درباره نبردهای رده و ازدواج خالد بن ولید با دختر مُجاعه ابیاتی را برای ابوبکر فرستاد و او در نامه‌ای به خالد عتاب کرد.

از مناسبات حسان با خلیفه دوم، گزارش‌های اندکی در دست است. به گزارشی، عمر، از شعرخوانی حسان در مسجدالنبی جلوگیری کرد؛. اما چون حسان به او یادآور شد که رسول خدا (ص) سرودن شعر در مسجد را اجازه داده است، عمر وی را آزاد گذاشت. براساس گزارشی، این خلیفه، در پی شکایت زبرقان بن بدر از حطیئه که او را هجو کرده بود، برای تشخیص هجو بودن سخن یاد شده، حسان را داور برگزید و او نظر خود را اعلام کرد. با مرگ عمر، حسان در رثای وی اشعاری سرود.

حسان، موضعی عثمانی داشت و هنگام محاصره عثمان که به قتل این خلیفه انجامید، در حمایت از او شعر می‌سرود و جزء انگشت‌ شمارانی از انصارِ حامی عثمان بود. گویند: چون عثمان از علی (ع) خواست با قیام‌کنندگان مذاکره کند، حسان نیز همراه چند تن با آن حضرت در "ذوخشب" حضور داشت. پس از قتل عثمان، حسان در رثای او شعر سرود و گریست و به امام علی (ع) گفت: تو یاری خویش را از عثمان دریغ داشتی، از این‌رو در قتل وی شریکی. عثمانیه به شعر حسان برای اثبات مشارکت علی (ع) در قتل عثمان استناد کرده‌اند که برخی شخصیت حسان را نقد کرده، او را فاسق خوانده‌اند. حسان با داشتن چنین موضعی از بیعت با امیرمؤمنان (ع) خودداری کرد و به تعریض آن حضرت زبان گشود و مخالفت عملی خود را با رفتن به دربار معاویه نشان داد و ۱۰۰۰ دینار از او صله گرفت؛ حتی به سبّ امیر مؤمنان (ع) پرداخت.

برپایه روایتی پیامبر (ص) بعد از اشعار غدیریه حسان، وی را دعا کرد تا زمانی که زبانت در یاری و نصرت ما می‌چرخد، مؤید به روح‌القدس باشی. شیخ مفید، مشروط بودن دعای پیامبر (ص) بر حسان را حاکی از علم حضرت به عاقبت امر وی و مخالفت حسان با امیرمؤمنان (ص) دانسته است؛ گویا وی در شام توقف چندانی نداشته است، زیرا هنگامی که قیس بن سعد، پس از عزلش از کارگزاری مصر به مدینه بازگشت حسان وی را شماتت کرد و او را قاتل عثمان برشمرد و گفت: علی تو را عزل کرده و گناه عثمان بر گردن توست و حق‌شناسی ندیدی. قیس او را از خود راند و حسان را کوردل و کوردیده خواند و تهدید کرد اگر بیم آن نبود که میان عشیره من و تو جنگ افتد، گردنت را می‌زدم. برخی علت دوستی حسان با عثمان را هنگام هجرت عثمان به مدینه دانسته‌اند که او بر منزل اوس بن ثابت برادر حسان وارد شد؛ نیز عثمان با اوس پیمان برادری داشت؛ اما به نظر می‌رسد حسان، شاکر احسان‌های عثمان بود، از این‌رو به قدح امام علی (ع) پرداخته است. حسان در مدح ابن‌عباس نیز سروده‌ای دارد، از آن‌رو که وی نزد عمر یا عثمان از حسان به نیکی یاد کرده بود.

براساس نقلی، خواهرزاده حسان، بشیر بن عمرو، در رکاب امیرمؤمنان (ع) در نبرد صفین حضور داشت. حسان در سال‌های پایانی زندگی‌اش، نابینا بود. ابن‌حبیب از وی به "اشرف العمیان" یاد کرده است، از این‌رو شرح حال حسان در بخش مکافیف (نابینایان) آورده شده است. بیشتر منابع، عمرِ حسان را ۱۲۰ سال ثبت کرده‌اند که ۶۰ سال آن در جاهلیت و ۶۰ سال در عصر اسلامی سپری شده است. برخی نیز سن او را ۱۰۴ سال دانسته‌اند. گویند: پدر، جدّ و دیگر خویشاوندان حسان نیز در سنین بالا درگذشتند. ابن‌اثیر می‌نویسد: آنان نیز همچون حسان، ۱۲۰ سال عمر کردند و در عرب سراغ ندارند که ۴ نسل از یک صلب، هر یک به این مدت عمر کرده باشد.

به اعتقاد برخی در سن حسان مسامحه صورت گرفته و او نزدیک ۵۹۰ میلادی متولد شده و حدود ۶۶۰ کمی پیش از خلافت معاویه مرده است، چون قصاید حسان که پس از قتل عثمان سروده شده‌اند، گویای حماسه آتشین شخصی ۶۰، ۷۰ ساله‌اند.البته سال وفات حسان به اختلاف، در سال ۴۰ در خلافت امام علی (ع)، در همان سال در حکومت معاویه، نیز سال‌های ۵۰ و ۵۴ دانسته شده است. ابن‌کثیر قول صحیح را سال ۵۴ می‌داند. به نقل ابن‌قتیبه، حسان تا زمان خلافت معاویه زنده بود و چون سفیر او به دربار امپراتوری روم رفت، جبلة بن ایهم، حاکم پیشین غسان نیز آنجا بود و جویای حال حسان از فرستاده معاویه شد و وی در جواب از نابینایی و کهنسالی حسان یاد کرد. حسان فرزندانی داشت؛ از جمله عبدالرحمن از سیرین قبطیه که شاعر بود. نوه حسان، سعید بن عبدالرحمن را نیز از شعرا دانسته‌اند و همو بود که درباره کشته شدن زن مختار ثقفی به دست مصعب بن زبیر سروده‌ای دارد. گویند: حسان دختری نیز داشت که شاعر بود. چنان که خواهرش، فارعه نیز شاعر بود. به گزارش ابن‌حزم نوه حسان، اسماعیل بن عبدالرحمن در روز حرّه (سال ۶۳ هجرت) کشته شد.

قلقشندی، اعقابی برای حسان در منطقه‌ای از مصر یاد کرده است؛ اما برخی از انقراض نسل حسانسخن گفته‌اند. به نقل از ابوعبیده، فضل حسان نسبت به دیگر شعرا در سه چیز بود: شاعر انصار در جاهلیت؛ شاعر پیامبر (ص) در نبوت؛ شاعر یمن در اسلام دیوان حسان، مشتمل بر اشعار هجا، فخر، مدح و غزل است. اشعاری که در مدح قبیله خود گفته است، دربردارنده ذکر شجاعت، کرم، شرف و اصل و نسب آنهاست. مدایحی که برای کسب مال سروده است، بیشتر مربوط به دربار غسانی‌هاست. غزلیات وی تقلیدی از گذشتگان است. دیوان حسان در هند، تونس، مصر و انگلیس به چاپ رسیده است؛ گویا دیوان او به‌تدریج کم شده و اشعار او در مدح امیرمؤمنان (ع) و برخی دیگر از آن حذف شده است، زیرا هیچ‌یک از اشعاری که قدما از دیوان حسان درباره امیرمؤمنان (ع) نقل کرده‌اند در دیوان کنونی او دیده نمی‌شود.

از سروده‌های حسان در مدح اهل‌بیت (ع) می‌توان به این موارد اشاره کرد: مدح حضرت زهرا (س)، حدیث منزلت، خاتم‌بخشی امیرمؤمنان (ع) ردّ شمس، کندن دَرِ خیبر و ساقی و شفیع بودن علی (ع) در قیامت .

جستارهای وابسته

• عبدالرحمن بن حسان (فرزند)

منابع

• سامانی، سید محمود، مقاله «حسان بن ثابت انصاری»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰