بحث:سقیفه بنی ساعده

مقدمه

پس از وفات پیامبر(ص)، امام علی(ع) و بنى‌هاشم در خانه و مشغول مقدّمات خاکسپارى آن حضرت بودند. تعدادى از انصار، چون مى‌دانستند که مهاجران قریشى به سبب کینه و حسد نخواهند گذاشت علی(ع) به خلافت برسد، در سقیفۀ بنى ساعده گرد آمدند تا شخصى را از میان خود برگزینند. تصمیمشان هم بر انتخاب سعد بن عباده بود که بعدا ترور شد. ابوبکر و عمر و ابو عبیدۀ جرّاح که باخبر شدند، خود را به سقیفه رساندند و کار را به سود ابوبکر فیصله دادند. در انتخاب خلیفه و اینکه از مهاجرین باشد یا انصار، بحث‌هاى طولانى بین حاضران درگرفت که در کتب تاریخ و حدیث آمده است. قرائن متعدّدى نشان مى‌دهد که به قدرت رساندن ابوبکر و کنار گذاشتن علی(ع) برنامه‌اى از پیش تعیین شده بود و مخالفان خلافت علی(ع) از مدّتها قبل براى آن برنامه ریزى کرده بودند. اینکه از پیوستن به سپاه اسامه سرباز زدند، از نوشتن چیزى توسّط پیامبر در آخرین روز حیاتش جلوگیرى کردند، در راه بازگشت از حجة الوداع، همدست شدند که دربارۀ ولایت امیر المؤمنین(ع) به توصیۀ پیامبر عمل نکنند، پس از رحلت پیامبر(ص)، اعلان کردن عمر به اینکه پیامبر نمرده است بلکه مثل حضرت موسى غایب شده است و حوادث دیگر نشان مى‌دهد که این توطئه، از قبل طرّاحى شده بود و چیزى شبیه کودتا به شمار مى‌رفت که رنگ مشروعیّت به آن زدند.(...).

آنچه در سقیفه گذشت، بدعتى نامشروع و اجتهاد در مقابل نصّ و بى‌اعتنایى به فرمان رسول خدا(ص) بود. البته کسانى هم مخالف تصمیم اتّخاذ شده در سقیفه بودند، ولى باند سقیفه بعضى را با تهدید و قتل و بعضى را با تطمیع و وعده، خاموش کردند. تلاش‌هاى امیر المؤمنین و حضرت زهرا(ع) هم در آن شرایط آشوب‌زده و غوغاسالارانه به جایى نرسید. حضرت على(ع) مصلحت را در سکوت دید و طبق برخى نقل‌ها تا فاطمۀ زهرا(ع) زنده بود، در خانه نشست و بیعت نکرد. بیشتر مخالفان جریان سقیفه در نهایت تن به بیعت دادند. اینگونه بود که در سقیفه، غصب خلافت على و محروم‌کردن امّت از امامت على(ع) و ائمه(ع) پایه‌ریزى شد و به عنوان سمبل ظلم به خاندان پیامبر در طول تاریخ، باقى ماند و ستم‌هاى بعدى نیز ریشه در همین ظلم نخستین داشت و حادثۀ تلخ کربلا هم یکى از میوه‌هاى تلخ سقیفه بود. در شعر باقلانى آمده است: إنّ الحسین اصیب فى یوم السّقیفة. آنچه در دعاها و زیارتنامه‌ها لعن و نفرین بر اولین ظالمى است که به آل محمد(ص) ظلم کرد اشاره به همین جریان شوم است. سقیفه، نمادى از ظلم است و در ادبیات عامیانه سقیفه‌بندى به دروغ‌پردازى و فریب گفته مى‌شود. این ستم در تاریخ صدر اسلام اتفاق افتاد. به روایت امام صادق(ع)، نزول آیۀ نجوى ﴿مَا يَكُونُ مِن نَّجْوَى ثَلاثَةٍ إِلاَّ هُوَ رَابِعُهُمْ...﴾ دربارۀ ابوبکر، عمر، ابو عبیدۀ جرّاح، عبد الرحمن بن عوف، سالم مولى ابى حذیفه و مغیرة بن شعبه نازل شد که جمع شدند و معاهده‌اى بین خود نوشتند و بر این امر توافق کردند که لئن مضى محمّد صلّى اللّه علیه و آله لا تکون الخلافة فى بنى هاشم و لا النّبوّة أبدا. این آیه، و آیۀ دیگرى که مى‌فرماید: ﴿أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم﴾ دربارۀ آنان و توطئه آن روزشان نازل شد. امام صادق(ع) مى‌فرماید به حضرت رسول(ص) این خبر رسید که گروهى از قریش مى‌گویند: محمد، حکومت را در خاندان خود محکم ساخته است. اگر بمیرد، خاندانش را از قدرت کنار مى‌زنیم و در غیر آنان قرار مى‌دهیم. امام صادق(ع) فرمود: "هیچ روزى جز روز کشته شدن امام حسین(ع)، شبیه آن روز توطئه نبود. خداى متعال هم پیشتر پیامبر عزیزش را از این واقعه آگاه ساخته بود که آن روز که آن معاهده‌نامه نوشته شد، حسین به شهادت رسید و حکومت از بنى هاشم بیرون رفت: إذا کتب الکتاب قتل الحسین(ع) و خرج الملک من بنى هاشم. و این، ماجرایى است شگفت! همان حقیقتى است که در شعر باقلانى آمده بود و ریشۀ حوادث عاشورا را در روز سقیفه نشان مى‌دهد. شهید پاک‌نژاد مى‌نویسد: سقیفه را در قلب غدیر خم فرو برید، تا همچنان‌که گریز و پرهیزهاى معشوق در دل عاشق محو مى‌شود و هرچه فاقد اتصال است فرومى‌ریزد، همه و همه در روحانیت غدیر فرو رود و بریزد و تطهیر شود و اگر سقیفه را در خلسه‌هایى از اشتباهات، از غدیر بزرگتر و مهمتر تصور کردید، غدیر را چون نشتر در قلب سقیفه فروکنید تا از این غدّۀ ملتهب هرچه ردّ پاى جاه‌طلبی‌ها و کهنه‌پردازیهاست بیرون ریزد.(...).

آنچه در سقیفه اتفاق افتاد، بناى کجى بود که آثار شومش تاکنون باقى است. چه نیکو گفته است شهید پاک‌نژاد: در سقیفه، ورشکستگى إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیکم اعلام گردید و برترى اشرافیت و دربارهاى اموى و عباسى تأیید شد. در سقیفه، منّا أمیر و منکم وزیر جاى منّا أهل البیت را گرفت. در سقیفه، ابوبکر، عمر، عثمان، ابو عبیده، عبدالرحمان بن عوف، سالم مولى حذیفه، خالد بن ولید، سعد وقّاص و معاویه غالب شدند و على، عباس، سلمان، ابوذر، مقداد، حجر، عمّار، میثم و صعصعه مغلوب گردیدند... در سقیفه، صدها اجتهاد در مقابل نصّ، شرعى شناخته گردید... در سقیفه گفته شد آن‌کس که خیبر را گشود، نگذاشتند سقیفه را بگشاید... در سقیفه گفته شد بنى هاشم و پیروان على بهتر است همان نبوت را بچسبند و خلافت از نبوّت جداست... در سقیفه به تصویب رسید، هرکس بر مسلمانان امیر شود، مشمول منّا أمیر بوده و اولو الأمر شناخته مى‌شود، ولو آنکه سبط نبىّ گرامى و تمام یاران و فرزندانش را گرسنگى و تشنگى دهد و به قتل برساند و زنانش را اسیر، شهر به شهر بگرداند... در سقیفه مى‌گویند ابابکر که تعیین جانشین کرد و نبىّ گرامى که جانشینى معین نکردند، هردو درست بوده است!... در سقیفه، این مطلب را وارد و جالب دانستند که نه سر فرماندهى اسامۀ جوان انتخاب خوبى بود، نه انتخاب‌کردن على جوان به خلافت کارى درست است!.

غصب خلافت

مقالهٔ اصلی: غصب خلافت

پس از پیامبر، توطئه‌ای در سقیفه شکل گرفت و امیر المؤمنین را از صحنه کنار زدند و با دیگری بیعت کردند و این نقطۀ انحراف، سبب شد که امامان معصوم از اهل بیت در دوره‌ها و قرن‌های بعدی هم مظلوم و از حق خود محروم شدند. امامان، پیوسته مدّعی این حق بودند و برای اثبات آن برای خود و غصب آن توسط دیگران احتجاج می‌کردند. حضرت علی (ع) در خطبه شقشقیه می‌فرماید: «اری تراثی نهبا» میراث خلافت را که از آن من بود، غارت‌شده می‌بینم. در جای دیگر می‌فرماید: «اجمعوا علی منازعتی أمرا هو لی» با من به منازعۀ حق و حکومتی برخاستند و هماهنگ شدند که از آن من است. در جای دیگر خود را به خلافت شایسته‌تر می‌داند و کوتاه آمدن خود را برای مراعات مصلحت مسلمین و حفظ وحدت می‌داند و در موردی اهل بیت را محور و مدار دین و رهبری و شایستۀ وصایت و وراثت معرفی کرده، و به خلافت رسیدن خویش را بازگشت حق به صاحب حق می‌داند.

غصب خلافت از آل پیغمبر، بزرگترین ظلمی بود که هم به اهل بیت شد، هم به امّت محمّدی، چراکه زیان آن به همۀ مسلمین رسید و مصالح اسلام و امّت در پای ریاست‌طلبی و قبیله‌گرایی عدّه‌ای قربانی شد. شیعه پیوسته بر ضدّ این غصب خروشیده و شاعران متعهد شیعی سقیفه را به محاکمه کشیده‌اند. حتی در خطبۀ حضرت زهرا (ع) در مسجد نبوی نیز از آن غصب و کنار نهادن علی (ع) انتقاد شده است. امام حسین (ع) نیز به نقل از رسول خدا که فرموده است «انّ الخلافة محرّمة علی آل أبی سفیان»، خلافت یزید را نامشروع می‌دانست و با او بیعت نکرد. خانه‌نشینی علی، آغاز یک تاریخ هولناک و خونین است و بیعت سقیفه، که آرام و هوشیارانه آغاز شد، بیعت‌های خونینی را به دنبال خواهد داشت و فدک، سرآغاز غصب‌های بزرگ و ستم‌های بزرگ فردا خواهد بود. فردا، سیاه و هولناک و خونین است و فرداها و فرداها و فرداها و غارت‌ها و قتل‌عام‌ها، و "خلافت‌های فردا" مصیبتی بزرگ برای اسلام، فاجعه‌ای سنگین برای بشریّت.

تشکیل سقیفه

عمر، ابوبکر و ابوعبیده جراح برای رقابت با انصار به سقیفه‌ای رفتند که انصار آن را تشکیل داده بودند. دو گروه مهاجران و انصار پس از مشاجره‌ای طولانی، با ابوبکر بیعت کردند. بیعتی که عمر بعدها آن را کاری بی‌پایه و اندیشه (فَلته) نامید و دستور داد اگر کسانی بخواهند در آینده با چنین شیوه‌ای خلیفه انتخاب کنند، آنان را بکشید.

آن حضرت در نکوهش تصمیم غلط قریش در سقیفه فرمود: خلافت را چون شتری ماده دیدند و هر کسی به پستانی از او چسبید و سخت دوشید، سپس آن را به راهی در آوردند که ناهموار و پر آسیب و جان آزار بود که رونده در آن، هر دم به سردر آید و پی‌درپی پوزش خواهد و از ورطه به در نیاید. به خدا سوگند که جامه خلافت را پوشیدید بدون اینکه اندامش بر آن مناسب باشد، در حالی که می‌دانستید، جز من کسی شایسته خلافت نیست. سپس درباره انتخاب خلیفه اول فرمود: کسی که می‌خواست خلافت را واگذارد، چون اجلش رسید کوشید آن را به عقد دیگری در آورد.

تراژدی سقیفه

زمین وسیعی را که در آن اختلافات افراد قبیله خزرج حل و فصل می‌شد و سایبانی از حصیر و شاخه‌های نخل داشت، و افراد قبیله بنی‌ساعده - تیره‌ای از خزرج - بیش از همه به آنجا مراجعه و تردد می‌کردند و ریاست آن را سعد بن عباده بزرگ خزرجیان به عهده داشت، سقیفه بنی ساعده می‌نامیدند. پس از درگذشت پیامبر، برای نخستین بار موضوع خلافت و پیشوائی مسلمانان در آنجا مطرح گردید، و مشاجراتی سخت و تند میان انصار و مهاجر در گرفت و در پایان جلسه دائره اختلاف و نزاع از حد سخن و گفتار تجاوز نمود و پس از بیعت با ابی‌بکر، سعد بن عباده رئیس خزرجیان و کاندیدای خلافت که به دعوت وی انصار در آنجا گرد آمده بودند، مورد اهانت قرار گرفت و گروهی بر سرش ریختند و آنچنان وی را زدند که عده‌ای تصور کردند که سعد زیر ضربات آنها کشته شد، و هدف از این اهانت این بود که موقعیت اجتماعی و سیادت او را بشکنند و آنچنان او را کوچک و کم شخصیت جلوه دهند که دیگر خود و یاران وی اندیشه مجدد بیعت را در دماغ خود نپرورانند و به فکر تجدید جلسه و اخذ بیعت نیفتند. بدبختانه این نزاع‌ها و درگیری‌های کوچک به مرور زمان به صورت جنگ‌های خونین و آتش‌های خانمانسوز و حوادث هولناک و غم‌انگیز و اختلافات عمیق درآمد و اگر بازیگران صحنه سیاست در سقیفه بنی‌ساعده به زد و خورد پرداختند، نسل‌های بعدی آنچنان به این اختلاف دامن زدند که اندیشه آشتی به‌صورت آرزوی امر محالی درآمد و اکنون که چهارده قرن از آغاز این اختلاف می‌گذرد، هنوز آثار شوم آن بر محیط زندگی ما حکومت می‌کند و بزرگان و مصلحان خیراندیش مسلمانان نتوانستند آثار شوم و مرگبار آن را محو کنند. اندیشه تعیین خلیفه، از طرف گروه بسیار محدودی عجولانه‌ترین تصمیمی بود که در ظرف چند دقیقه گرفته شد و یک چنین تصمیم خام و ناپخته و نابهنگام از نظر بینش اجتماعی و اصول دموکراسی بسیار بی‌ارزش بود.

هنوز جسد پیامبر اکرم(ص) در گوشه اطاق ف قرار داشت و پارچه‌ای بر روی او کشیده بودند و بنی‌هاشم و گروهی از شخصیت‌ها مانند: سلمان، ابوذر، عمار، مقداد و بزرگان دیگری در مسجد نشسته و منتظر بودند که بنی‌هاشم از غسل و تجهیز پیامبر فارغ گردند تا بر جسد مطهر پیامبرخود نماز بگزارند و اکثریت مسلمانان که در نقاط دور از مدینه زندگی می‌کردند و تقریباً سکنه شبه جزیره را تشکیل می‌دادند، از مرگ و درگذشت پیامبر بی‌اطلاع بودند. در این لحظه، گروهی در نقطه‌ای دور از اجتماع مسلمانان که همان مسجد رسول خدا بود، به فکر انتخاب و تعیین رهبر افتادند و با خشونت، یک نفر را برای رهبری انتخاب نمودند و شگفتا که اکنون با اعتراف به این اشکالات، گروهی مدعی هستند که باید یک چنین کاری را به رسمیت شناخت و همه مسلمانان جهان از آن پیروی کنند. به راستی یک چنین انتخابات در عقب‌افتاده‌ترین کشورها در خور پذیرش و ستایش نیست، تا چه رسد که آن را عالی‌ترین مرکز تجلی دموکراسی در اسلام بخوانیم. ما فعلاً کار نداریم که شخص منتخب، فرد صالح و و شایسته‌ای بود یا نه، بلکه سخن درباره شیوه انتخاب و انتقاد از نحوه تعیین خلیفه می‌باشد..

آغاز جریان

هنوز جسد مطهر پیامبر در گوشه اطاق قرار داشت، گروهی از مسلمانان مدینه که از فوت پیامبر آگاه شده، در مسجد و اطراف خانه پیامبر گرد آمده بودند و اندیشه‌ای جز غسل و کفن و نماز گزاردن و به خاک سپردن بدن پیامبر در مغزها نبود، در این موقع عمر از میان جمعیتی که در مسجد نشسته بودند، برخاست و گفت: گروهی از منافقان تصور می‌کنند که پیامبر درگذشته است، به خدا سوگند پیامبر خدا نمرده، بلکه بسان حضرت موسی از نظر ما غائب شده است و او باز می‌گردد و دست‌ها و پاهای کسانی را که تصور می‌کردند که او مرده است، می‌برد. مؤلف طبقات می‌نویسد: عمر و ابومغیره، اجازه گرفتند که وارد حجره شوند و از وضع پیامبر آگاه گردند، هر دو نفر پس از ورود، پارچه را از چهره پیامبر عقب زدند. عمر گفت: نمرده، بلکه از هوش رفته است، مغیره گفت: قطعاً در گذشته است. عمر برگشت و به او گفت: تو مردی هستی که فتنه ترا تحریک می‌کند (یعنی با این شایعه می‌خواهی فتنه‌ای برانگیزی) او نمی‌میرد تا منافقان را براندازد و دست و پای گروهی را ببرد.

او در گفتار خود به اندازه‌ای اصرار می‌ورزید و به قدری با خشم و تندی سخن می‌گفت که دهان او کف کرده بود. عباس، عموی پیامبر از جای برخاست و رشته سخن را به دست گرفت و گفت: مردم همانطور که شما پا به سن می‌گذارید، پیامبر نیز پیر می‌شود، او قطعاً در گذشته است. برخیزید و او را به خاک بسپارید و اگر خدا خواست، روزی او را از خاک بیرون می‌آورد. آیا سزاوار است که شما یک بار بمیرید و او دوبار جان بسپارد؟ ولی بدانید که او نمرده مگر اینکه رسالت خود را انجام داده و راه روشنی پیش روی شما گذارده و حلال و حرام خدا را بیان کرد. عمر با شنیدن سخنان وی باز تغییر عقیده نداد. چیزی نگذشت که ابوبکر که در نقطه دور از مدینه به نام سنح بسر می‌برد، از درگذشت پیامبر آگاه گردید و فوراً خود را به مرکز اجتماع رسانید و از نظر عمر آگاه گردید و با لحن خاصی گفت: آرام باش. سپس رو به مردم کرد و گفت: مردم! هر کسی محمد را می‌پرستید، محمد مرده است، هرکس خدای محمد را می‌پرستید او زنده است خدا می‌فرماید: ﴿إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُمْ مَيِّتُونَ﴾ و نیز می‌فرماید: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾.

عمر پرسید: آیا این آیه در کتاب خداست؟ وی گفت: بلی، در این موقع او تغییر عقیده داد و از نظر خود بازگشت. در این حادثه کوچک نکات جالب و آموزنده ایست که می‌تواند روشنگر تاریخ سقیفه و نحوه انتخاب خلیفه باشد؛ زیرا باید دید علت انکار عمر چه بوده است؟ آیا به راستی او مرگ را بر رسول خدا امری محال و ممتنع می‌دانست، و تصور می‌کرد که وی ابدی و جاودانی است؟ این احتمال بسیار بعید است و نمی‌توان آن را به یک فرد عادی، تا چه رسد به خلیفه دوم، نسبت داد. گذشته از این با کلام خود خلیفه سازگار نیست. یا اینکه انگیزه او بر انکار فوت، این بود که تصور می‌کرد هنوز پیامبر رسالت خود را پایان نرسانیده و قسمتی از کارها از آن جمله برانداختن منافقان را انجام نداده است. از این نظر درگذشت او را به شدت انکار می‌کرد و بنا به قولی می‌گفت: از هوش رفته و بنا به نقل دیگر می‌گفت که بسان موسی غیبت اختیار کرده است.

این نظر از جهاتی مردود است:

اولاً: آیاتی را که ابوبکر خواند، نباید سبب شود که او تغییر عقیده دهد؛ زیرا مفاد آیات جز این نیست که پیامبر نیز بسان مردم می‌میرد، در صورتی که خلیفه هرگز منکر امکان مرگ او نبود، بلکه او می‌گفت هنوز وقت مرگ وی فرا نرسیده است؛ زیرا هنوز کارهایی در زمین مانده است و رسالت‌هایی انجام نگرفته است.

ثانیاً: از نخستین روزی که پیامبر در بستر بیماری افتاده بود، علائم مرگ در گفتار و حرکات او نمایان بود، حتی روزی که حجره او مملو از یاران او بود و خود خلیفه نیز حضور داشت، دستور داد که قلم و دواتی برای او بیاورند تا چیزی برای آنان بنویسد که پس از او به گمراهی نیفتند. اینها گواهی می‌دهد که همه حاضران حتی خود خلیفه اعتقاد داشتند که زندگی رسول خدا به پایان رسیده است و شربت مرگ را در همین ایام می‌نوشد و خود خلیفه در آن جلسه از آوردن قلم و کاغذ جلوگیری نمود و گفت: بیماری بر پیامبر مستولی شده است. آیا گوینده این سخن حتمال می‌دهد که پیامبر برای مدت کوتاهی به معراج رفته و از دیده‌ها غائب گردیده است؟

ثالثاً: او و دوستان او از شرکت در ارتش اسامه و ترک مدینه سرباز می‌زدند، و می‌گفتند در این لحظه حساس که رحلت و درگذشت پیامبر نزدیک شده است، نباید مرکز را ترک گفت، چه بسا ممکن است حوادث ناگواری رخ دهد. اصولاً چگونه می‌توان گفت که از میانیاران رسول خدا فقط او آگاه بود که پیامبر هنوز رسالت خود را به آخر نرسانیده و هنوز کارهایی به زمین مانده است؟ اینجاست که می‌توان هدف از انکار و تکذیب درگذشت رسول خدا را فهمید. منظور از تکذیب جز بازداشتن مردم از هر نوع تصمیم درباره خلافت چیز دیگری نبوده است. مرگ پیامبر موقعی اتفاق افتاد که دوست همفکر او در نقطه‌ای دور از مدینه به نام سنح به سر می‌برد و چه بسا احتمال می‌داد تا رسیدن وی به مرکز اجتماع، تصمیمی درباره موضوع خلافت گرفته شود و او در برابر عمل انجام شده قرار گیرد، و لذا قدری مردم را سرگرم کرد تا ابوبکر خود را به میان جمعیت رسانید و با خواندن آیه‌ای او را خاموش ساخت. این حقیقت را از میان تاریخ‌نویسان، شارحان نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، به صورت دیگری بیان کرده و می‌گوید: او برای جلوگیری از هر نوع فتنه‌ای که امکان داشت از جانب انصار یا دیگران پیرامون خلافت برخیزد و برای ارعاب گروهی که اندیشه ارتداد و بازگشت از اسلام را در مغز خود می‌پرورانیدند، این مطلب را عنوان کرد و از بسیاری از تصمیم‌ها جلوگیری نمود و یک چنین دروغ مصلحت‌آمیز در هر آئینی مشروع می‌باشد.

این تاریخ نویس آزاد فکر تا حدی پرده را بالا زده است، ولی اگر نظر جلوگیری از ارتداد گروهی بود، چرا پس از آمدن ابوبکر فوراً تغییر عقیده داده و تسلیم شد. گواه دیگر: در این لحظه حساس که سیلاب اشک از دیدگانیاران رسول خدا سرازیر بود و فریاد زنان مدینه از شدت تأثر، مدینه را به لرزه درآورده بود که تا بدن رسول خدا را به خاک نسپرند، دنبال کاری نروند، ولی برخلاف انتظار در همین لحظات که ابوبکر از سنح بازگشته و آرامشی در مردم با اسکات خلیفه پدید آمده بود، هر دو نفر با گروهی در حجره رسول خدا نشسته و منتظر انجام مراسم غسل و کفن و... بودند. ناگهان دو نفر از مخالفان سعد بن عباده (کاندیدای خلافت برای انصار) از راه رسیدند و رو به ابوبکر کردند و گفتند که نطفه فتنه در حال انعقاد است و انصار در سقیفه بنی ساعده گرد آمده‌اند و می‌خواهند با سعد بیعت کنند. فوراً وی و عمر و ابو عبیده از جا برخاستند و خود را به سرعت به سقیفه رسانیدند و مشغول مذاکره و پرخاشگری شدند. دیگر مراسم غسل و کفن و نماز و دفن جسد پیامبر(ص) به دست فراموشی سپرده شد و پس از مدتی کوتاه خلیفه را در حالی که گروهی دور او را گرفته بودند، وارد مسجد کردند هنوز علی(ع) و عباس از غسل پیامبر فارغ نشده بودند که صدای تکبیر از مسجد به گوش آنان رسید علی(ع) از عباس پرسید: چه حادثه‌ای رخ داده است؟ عباس ماجرا را بیان نمود. آیا ترک حج حجره رسول خدا و فراموش کردن مراسم تجهیز پیامبر و شتاب به سوی سقیفه گواه بر این نیست که مقصود از تکذیب مرگ پیامبر مربوط به مسأله خلافت بوده است؟.

روحیات و بینش اجتماعی رأی دهندگان

انتخابات سقیفه را در صورتی می‌توانیم به خوبی ارزیابی کنیم که روحیات و پایه درک و بینش اجتماعی و طرز تفکر و مقدار واقع‌بینی رأی‌دهندگان را درست ارزیابی کنیم؛ زیرا هرگاه انتخاب خلیفه به دست افراد واقع‌بین، دوراندیش، پاک و پیراسته از روحیات بد و ناشایست، صورت بگیرد و در انتخاب خود انگیزه‌ای جز صلاح‌اندیشی و رعایت مصالح عمومی نداشته باشند، قطعاً یک چنین انتخاب، ارزش اجتماعی بیشتری پیدا نموده و اصول دموکراسی از آن پشتیبانی خواهد نمود، ولی هرگاه در روح و روان رأی‌دهندگان خودخواهی لانه گزیند و در انتخاب فرد انگیزه‌ای جز حفظ منافع شخصی نداشته باشند. چنین انتخابی در نظر یک فرد واقع‌بین و حقیقت‌جو، ارزش اجتماعی نخواهد داشت. گذشته از این، تعداد رای (نه مجریان رأی) در بالا بردن ارزش اجتماعی انتخابات تأثیر بسزائی دارد. انتخاباتی که بر اساس تعداد صاحب رأی و نظر صورت بگیرد و فردی بر اثر داشتن رأی زیاد به مقام رهبری انتخاب گردد، ارزش اجتماعی آن به مراتب بالاتر از آن خواهد بود که فردی در حقیقت با تصویب چند نفر روی کار آید و افراد دیگری که به ظاهر برای انتخاب رهبر رأی می‌دهند، دارای رأی و نظر نبوده، بلکه در حقیقت مجریان نظر چند نفر رئیس قبیله باشند که قبلاً تصمیمات خود را درباره رهبری فردی در نظر می‌گیرند و به آبادی و کارگزاران خود دستور می‌دهند که شخصی را برای مقام رهبری انتخاب نمایند. چنین انتخابات که بر مبنای تعداد آراء استوار نگردد، بلکه مقیاس در پیروزی، تعداد نفرات و فزونی مجریان رأی باشد، از نظر محاسبات اجتماعی بی‌ارزش خواهد بود. بنابراین بیعت در سقیفه را هم باید از نظر روحیات و پایه بینش اجتماعی رأی‌دهندگان هم از نظر تعداد رأی و فکر، مورد بررسی قرار داد سپس درباره ارزش آن داوری نمود..

ارزیابی بینش اجتماعی انصار

اجتماع سقیفه ترکیبی بود از اجتماع انصار و تعدادی از مهاجر که شماره آنان چنان‌که بعداً خواهیم گفت، از سه نفر تجاوز نمی‌کرد. اجتماع انصار را دو قبیله بنام اوس و خزرج تشکیل می‌داد. میان این دو قبیله که از چند صد سال پیش، از یمن کوچ نموده و در یثرب مسکن کرده بودند، به عللی که فعلاً مجال شرح آن نیست، از صد و بیست سال پیش از مهاجرت پیامبر، آتش جنگ روشن بود و آخرین نبرد آنان جنگ بعاث بود که شش سال قبل از مهاجرت پیامبر رخ داد.

این جنگ‌های دیرینه سبب شده بود که روح و روان آنان نسبت به یکدیگر، کانونی از بغض و عداوت و دشمنی باشد. هر چند که با طلوع اسلام در این سرزمین، از پایه دشمنی طرفین تا اندازه‌ای کاسته شد و از ابراز عداوت به طرز روشنی جلوگیری به عمل آمد. اما ناگفته پیداست که یک چنین عداوت ریشه‌دار که دست افراد هر یک از دو قبیله، سالیان دراز تا مرفق در خون پیر و جوان قبیله دیگر فرو رفته بود، در ظرف ده سال ریشه کن نمی‌گردد، بلکه باید چندین سال بگذرد و تحولات عمیقی در اجتماع آنان پدید آید، تا بازماندگان آنها خاطرات تلخ را به دست فراموشی بسپارند. درست است که اسلام، انقلاب عمیقی در شئون زندگی آنان پدید آورد، و روح حماسی و جنگجوئی آنان را به صورت فداکاری و جانبازی در راه خدا و گسترش و دفاع از اسلام تلطیف و رهبری نمود و شخصیت‌هایی را پرورش داد که نظیر آنان در تاریخ بشریت نادر و کمیاب است، ولی از یک اصل نباید غفلت نمود که این رهبر آسمانی بیش از ده سال در میان این دو قبیله نبود و هرگز روی موازین طبیعی تربیت ده ساله، آن هم در میان یک رشته بحران‌ها، نمی‌تواند رسوبات افکار دوران بت‌پرستی و جاهلیت را از ضمیر و روان اکثریت آنان پاک سازد و قلوب و ضمائر آنان را آنچنان شستشو دهد که اثری از رسوبات جاهلی و تعصب‌های کور در آن باقی نماند. اینک دو گواه تاریخی:

دو شاهد زنده تاریخی

1. در ساده لوحی و بغض و عداوت هر یک از افراد قبیله اوس و خزرج نسبت به یکدیگر همین بس که یک یهودی فتنه‌گر بنام شاس در انجمن اوس و خزرج توانست با تجدید خاطرات تلخ جنگ بعاث آتش فتنه را روشن سازد و آنچنان آنان را بر ضد یکدیگر تحریک نماید که افراد هر دو قبیله، دست به قبضه شمشیر بردند و نزدیک بود که تراژدی بعاث بار دیگر تجدید گردد که ناگهان گزارشگری پیامبر را از ماجرا آگاه ساخت. آن حضرت فوراً خود را به میان جمعیت رسانید و با سخنان حکیمانه خود، که در سایه اسلام باید تمام گذشته‌ها را به دست فراموشی بسپارند، آتش خشم را فرونشانید و بار دیگر پیوند آنان را با یکدیگر استوار ساخت.
2. عبدالله بن ابی از منافقین سرشناس و از دشمنان خاندان رسالت بود. روزی پیامبر بالای منبر به طور کلی بدون اینکه از او نامی ببرد، درباره او چنین سخن گفت:

کدام یک از شماها مرا درباره تأدیب مردی که خاندان مرا سخت ناراحت کرده است، معذور می‌دارد؟ در این لحظه سعد بن معاذ رئیس قبیله اوس برخاست و گفت: ای رسول خدا هرگاه آن مرد از اوسیان باشد، گردن او را می‌زنم و اگر از برادرانمان، از خزرجیان باشد، فرمان شما را درباره او اجرا می‌کنم. این سخن برای رئیس خزرج که سعد بن عباده بود، سخت گران آمد و برخاست به او چنین پاسخ داد: به خدا سوگند دروغ می‌گویی، تو او را نمی‌کشی در این گیر و دار اسید بن حضیر، که پسر عموی سعد بن معاذ بود و از سران اوس بشمار می‌رفت، برخاست و رو به فرزند عباده کرد و گفت: به خدا قسم تو دروغ می‌گویی، ما او را می‌کشیم و تو خود منافق هستی و از منافقان دفاع می‌کنی.

این گفتگوها سبب شد که بعضی از افراد دو قبیله به هم بریزند و نزدیک بود همدیگر را بکشند و برای جلوگیری از ادامه نزاع رسول خدا از منبر پایین آمد و آنان را از هم جدا ساخت. نه تنها قلوب افراد این دو تیره نسبت به یکدیگر صاف و پاک نشده بود، بلکه آثار جاهلی دیگری هنوز بر قلوب آنان حکمفرما بود. در غزوه بنی المصطلق هنگامی که میان دو نفر از مهاجر و انصار بر سر آب، جنگ و نزاعی درگرفت، هر یک از طرفین وابسته‌های خود را به کمک‌طلبید و نزدیک بود که آتش جنگ میان انصار و مهاجر شعله‌ور گردد، و اگر سیاست و تدبیر پیامبر نبود، کار به جای باریک می‌کشید. این رویدادها حاکیست که هنوز رسوبات افکار دوران جاهلی در قلوب آنان باقی بود و کینه‌ها و عداوت‌ها از ضمائر آنها به کلی زدوده نشده بود..

سقیفه بنی‌ساعده

علاوه بر خانه‌ها، مکان‌هایی عمومی نیز به صورت مسقف ساخته می‌شد تا رؤسای قبایل گردهم آیند و درباره مسائل جاری و روزانه قبیله به مشورت بپردازند. این مکان‌ها دارالشورا و مجلس مشورتی بود. در عصر جاهلیت در مکه دارالندوه، و در عصر مقارن ورود پیامبر(ص) به مدینه، سقیفه بنی‌ساعده از این نمونه‌ها است. هر قبیله‌ای برای خود سقیفه‌ای در مدینه داشت که چون مسقف بود آنها را سقیفه می‌نامیدند. یکی از آنها در تاریخ بسیار معروف شد و آن «سقیفه بنی‌ساعده» متعلق به قوم خزرج بود که در آن سرنوشت خلافت پس از رسول خدا(ص) تعیین شد و انتخاب ابوبکر در آنجا رقم خورد. این مکان، سایه‌بانی بود که نزدیک بئر بضاعه قرار داشته است. معمولاً سقیفه‌های معروف در باغ‌های مدینه ساخته می‌شد. موقعیت سقیفه بنی‌ساعده در سمت شمالی مسجدالنبی به فاصله ۵۰۰ متری آن قرار داشت. این سقیفه حدود سال ۱۳۶۰ شمسی که دیوارهای خشتی آن همچنان موجود بود تخریب و اکنون شهرداری مدینه به جای آن ساخته شده است. واقعه سقیفه یکی از مهم‌ترین و پردامنه‌ترین رویدادهای تاریخ اسلام و مذهب تشیع است. این واقعه سرمنشاء شقاق کبیری در تاریخ اسلام قرار گرفته و این دین الهی و خاتم ادیان آسمانی را، به دو فرقه بزرگ سنی و شیعی تقسیم کرده است.

سقیفه بنی‌ساعده متعلق به قبیله بنی‌ساعده بود، که سعد بن عباده رئیس آن طائفه برای مشورت در امور مهم قبیله خود با بزرگان در این مکان حضور می‌یافته است. در سال یازدهم هجری، بعد از رحلت پیامبر(ص) به اتفاق آراء و اقوال روز دوشنبه ۲۸ صفر سال ۱۱ هجرت، رحلت حضرت رسول پیش آمد، در حالی که حضرت علی(ع) و عباس و فرزندان و یاران آنها، پیکر پاک رسول خدا(ص) را برای تغسیل و تکفین آماده می‌کردند. سعد بن عباده به اتفاق انصار در این مکان به مشورت نشسته تا خلافت و جانشین پیامبر(ص) را به گروه خود منتقل سازند، ولی مهاجران و در رأس آنها ابوبکر، عمر و ابوعبیده جراح بدان جا شتافته و سرانجام این گروه بدون حضور اهل البیت(ع) و بنی‌هاشم در سقیفه اجتماع کرده و برای انتخاب جانشین حضرت به احتجاج پرداختند و در نتیجه با ابوبکر به عنوان جانشین پیامبر(ص) بیعت کردند. نهایتاً با انتخاب ابوبکر به خلافت در این مکان، سرنوشت جامعه‌ای که پیامبر(ص) رهبری منصوصی در غدیر خم را برای آن مشخص کرده بود، دگرگون شد و روز بعد با حضور ابوبکر در مسجد رسول اکرم(ص) و نشستن وی بر منبر آن حضرت، عده زیادی از مسلمانان مدینه با ابوبکر بیعت کردند. این پایمال کردن حق علی(ع) هم چنان ادامه داشت و آن حضرت را خانه‌نشین کرد، و مظالم آل ابی سفیان (امویان) و سپس عباسیان بر اهل البیت(ع) از قتل اولاد رسول خدا(ص) و اسارت آنها و غارت اموال‌شان، صفحات تاریخ اسلام را سیاه کرده، که این همه را از نتیجه تصمیم‌گیری اجتماع سقیفه و ظلم ایجاد شده دانسته‌اند، تا آن جایی که گفته‌اند: قتل الحسين بالسقيفة؛ «امام حسین(ع) در سقیفه کشته شد».

منابع

1. سبحانی، جعفر، پیشوائی از نظر اسلام
2. تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه