شناخت در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث شناخت است. "شناخت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

شناخت در قرآن | شناخت در حدیث | شناخت در نهج البلاغه | شناخت در معارف دعا و زیارات | شناخت در کلام اسلامی | شناخت در اخلاق اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل شناخت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

واژه‌شناسی لغوی

• واژه "شناخت" اسم مصدر از شناختن و برابر عربی آن "معرفت" است. شناخت از مفاهیم بدیهی و بی‌نیاز از تعریف است، از این‌رو تعریف‌های شناخت لفظی‌اند، نه حقیقی. بی‌نیازی شناخت از تعریف به معنای بی‌نیازی آن از تحلیل نیست. در تعریف شناخت گفته‌اند دریافت چیزی از راه حواس یا از راه دیگر و حصول تصور آن، یا آگاهی به واقعیت و راه یافتن به آن است . به نظر برخی، علم و معرفت فرق دارند، زیرا معرفت، آگاهی تفصیلی به ذات چیزی است، برخلاف علم که آگاهی اجمالی به چیزی از راه دانستن حالات آن است. به تعبیری، معرفت، ادراک جزئی و علم، ادراک کلی است.
• برخی از دانشمندان میان علم و معرفت تفاوتی نگذاشته و یکی را به جای دیگری به کار برده و علم را دارای مراتبی می‌دانند که برترین مرتبه آن معرفتی‌است که با مشاهده جمال و جلال عالم هستی، ایمان اطمینان بخش و پویایی را در درون انسان به وجود آورده و حیات وی را هدفدار می‌سازد.
• مراد از شناخت حقیقی و مورد نظر قرآن همین مرتبه است که از آن به "یقین" نیز تعبیر کرده است، زیرا مقصود از یقین، شناخت مصون از اشتباه و دگرگونی است. به هر تقدیر، این مقاله در پی تبیین شناخت حقیقی و اختیاری از هستی، همراه با روشنایی درونی است .

شناخت در قرآن

• قرآن کریم به این نکته مهم تصریح می‌کند که شناخت‌های اصیل و اهل آن همواره در اقلیت‌اند: ﴿مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾ حق در آیه اشاره به هدف صحیح آفرینش و آزمایش انسان‌ها و قانون تکامل و اصول عدالت است؛ ولی بیشتر آنان این حقایق را نمی‌دانند. نادر بودن شناخت‌های اصیل به سبب آفات فراوانی است که در مسیر آن قرار دارند و این ندرت در حوزه‌های شناخت انسان، جهان و مبدأ و معاد، در همه تاریخ و همه جوامع مشهود است.
• در دوره معاصر با هجوم افکار مارکسیستی و مادیگرا و مطرح شدن مطالعات و اصطلاحات نو، مانند جهان‌بینی و ایدئولوژی رئالیسم و ایده‌آلیسم، شناخت‌شناسی به مثابه مسئله‌ای بنیادی در مباحث و مناظرات مورد توجه قرار گرفت و نواندیشان دینی از حوزه و دانشگاه برای رویارویی با مادی‌گرایی، شناخت را از نگاه اسلام و قرآن بررسی کردند تا برای اثبات وجود خدا و توحید مبنا قرار گیرد.
• در قرآن کریم مشتقات واژه معرفت فراوان درباره آگاهی‌های مشخص به کار رفته‌اند؛ مانند ﴿وَلَوْ نَشَاءُ لَأَرَيْنَاكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيمَاهُمْ وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمَالَكُمْ﴾؛ همچنین واژگان بسیار دیگری را در ارتباط با شناخت می‌توان بررسی کرد؛ واژگانی مانند:

• علم ﴿عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ﴾،
• تفکّر ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾،
• تعقل ﴿فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾،
• تدبّر ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا﴾،
• تبیّن ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾،
• تذکّر ﴿وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾،
• هدایت ﴿وَأَهْدِيَكَ إِلَى رَبِّكَ فَتَخْشَى﴾،
• رشد ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا بِهِ عَالِمِينَ﴾
• حکمت ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾،
• فقه ﴿قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ﴾،
• رؤیت ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ﴾،
• نظر ﴿مَا الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَأُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كَانَا يَأْكُلَانِ الطَّعَامَ انْظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الْآيَاتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾،
• یقین ﴿وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾،
• نور ﴿أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾،
• بصیرت ﴿قَدْ جَاءَكُمْ بَصَائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِيَ فَعَلَيْهَا وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ﴾،
• شعور ﴿يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ﴾،
• اولواالالباب ﴿أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾،
• اولواالنُّهی ﴿كُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِأُولِي النُّهَى﴾

• و دو واژه: شک ﴿وَحِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ كَمَا فُعِلَ بِأَشْيَاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا فِي شَكٍّ مُرِيبٍ﴾ و ظن ﴿قَالَ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا أَنْزَلَ هَؤُلَاءِ إِلَّا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ بَصَائِرَ وَإِنِّي لَأَظُنُّكَ يَا فِرْعَوْنُ مَثْبُورًا﴾ که بر شناخت‌های نامعتبر دلالت دارند.

امکان شناخت

• معرفت از لحاظ مفهوم در نهایت روشنی و از جهت کُنْه و ژرفای آن، در نهایت ابهام است، از این‌رو درباره امکان شناختِ وجود یا عجز از آن در فلسفه بحث شده است؛ به این معنا که آیا انسان توان ادراک حقایق را دارد و به راستی و درستیِ دانسته‌هایش مطمئن می‌شود، یا آنکه توان معرفت ندارد و شناخت حقایق برایش ممکن نیست یا شناخت او در حدّ شک است.
• گروهی مانند سوفسطائیان منکر شناخت واقعیت‌اند، زیرا اصل واقعیت را منکرند. مادیون نیز شناخت را به امور مادی منحصر دانسته و آن را در ماورای ماده ناممکن می‌دانند. در برابر، کسانی دامنه شناخت را افزون بر امور مادی، شامل غیب و مجردات نیز دانسته‌اند.
• قرآن کریم به صراحت یادآور می‌شود که انسان در دوران جنینی و هنگام ولادت، هیچ نمی‌داند؛ ولی برای کسب آگاهی، ابزار لازم در اختیار وی قرار می‌گیرد تا به خوبی از آنها بهره گیرد: ﴿وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ بر این اساس، انسان پس از ولادت، به نیروی شناخت مجهز است و تصویر اشیای خارجی را از راه حواس به ذهن و عقل خود وارد می‌کند و عقل، آنها را تجزیه و تحلیل و از آنها نتیجه‌گیری و کلیاتی را از آنها انتزاع می‌کند. و در این فرایند است که خداوند شناخت را به انسان عطا می‌کند: ﴿عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾؛ همچنین خداوند قدرت شناخت خوب و بد و گام نهادن در مسیر تربیت صحیح را به انسان داده است: ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ﴾؛ ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾ شماری از آیات نیز انسان را موجودی مکلف می‌دانند. براساس این آیات، انسانی می‌تواند مکلف باشد که توانایی تشخیص زشت از زیبا، خوب از بد و خیر از شر را داشته باشد. خدا هرگز انسان را به کاری که توان شناخت و انجام دادن آن را ندارد، وانمی‌دارد: ﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ ﴾. آیه ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾ و آیات مشابه به این حقیقت اشاره دارند که انسان نسبت به تکالیف اختیار دارد و لازمه آن، وجود نیروی شناخت صحیح در بشر برای انجام تکلیف است.
• آیاتی که به تسخیر آنچه در زمین و آسمان‌هاست برای انسان تصریح کرده‌اند نیز گویای امکان شناخت‌اند: ﴿وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مِنْهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ تسخیر بدین معناست که خداوند آسمان‌ها و زمین را برای بهره‌برداری انسان رام کرده است. روشن است که برای تسخیر، انسان باید اجزای عالم را بشناسد؛ همچنین آیات فراوانی درباره زمینه‌ها، ابزارها و آفات شناخت در قرآن هستند که امکان شناخت از آنها برداشت می‌شود .

ترغیب به شناخت

• آیات قرآن در ترغیب به شناخت چند دسته‌اند:

1. آیاتی که مستقیماً انسان را به شناخت تشویق می‌کنند: ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِّأُولِي الأَلْبَابِ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ مقصود از ﴿خَلْقِ﴾، چگونگی وجود، آثار و حرکت و سکون و تغییر و تحول است که همه از آیات الهی‌اند و انسان به شناخت آنها فرمان یافته است و {{متن قرآن| روشنفکرانی هستند که تنها به ظاهر جهان آفرینش نمی‌نگرند، بلکه به حقیقت آن دست می‌یابند که آفریدگاری خدا و ربوبیت او بر عالم است. آنان در پی تفکر ژرف در آفرینش، در حال قیام و قعود، خدا را یاد می‌کنند و به این حقیقت می‌رسند که حیات و جهان، باطل و بی‌هدف نیست. ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ "نظر" به معنای اندیشه‌ورزی در پدیده‌های آسمانی و زمینی که از نشانه‌های خداوندند، از مطالبات قرآن از بشر است: ﴿قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا تُغْنِي الْآيَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ تفکّر ﴿إِنَّمَا مَثَلُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ وَالْأَنْعَامُ حَتَّى إِذَا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّيَّنَتْ وَظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَيْهَا أَتَاهَا أَمْرُنَا لَيْلًا أَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِيدًا كَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ و تعقّل ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ نیز از واژگان پرکاربرد در قرآن‌اند و خداوند از انسان‌های خردمند و فرزانه و دارای شناخت حقیقی با عناوین "بصیر" و "اولواالالباب" یاد می‌کند.
2. آیات توبیخ ‌کننده کسانی که به شناخت ملک و ملکوت اهمیت نمی‌دهند، یا از آن رویگردان‌اند: ﴿أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ وَأَنْ عَسَى أَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ﴾ و آنان را به "بدترین جنبندگان" وصف کرده‌اند: ﴿إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾ آنان شناخت درستی از حق و باطل و خیر و شر و هدایت و گمراهی ندارند و تفاوت آنها را نمی‌دانند؛ گویا حواس خود را از دست داده و تعصب جاهلی بر عقلشان پرده افکنده است. آنان که حواس و عقل خود را به کار نمی‌گیرند مردگان ﴿وَمَا يَسْتَوِي الْأَحْيَاءُ وَلَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشَاءُ وَمَا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ﴾ و کوران و کران‌اند که گویی چشم دیدن و گوش شنیدن حق را ندارند: ﴿أَفَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِي الْعُمْيَ وَمَنْ كَانَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ البته به یقین دیده‌هایشان نابینا نیست، بلکه آنان کوردل‌اند: ﴿أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ﴾
3. آیاتی که انسان را به پیروی از بهترین گفته‌ها فرمان می‌دهند: ﴿وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَن يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الأَلْبَابِ﴾؛ ﴿وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِينًا﴾ مقصود از "گفتار بهتر"، گفتار برخاسته از اندیشه بهتر و نیکوتر، یعنی شناخت مطابق با واقعو گفتاری است که به حقّ نزدیک‌تر و برای انسان سودمندتر باشد؛ همچنین آیاتی که از پیروی گفتار خلاف حقّ و دروغ که به شناخت غیر واقعی و نادرست می‌انجامد برحذر داشته‌اند. ﴿ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَكُمُ الْأَنْعَامُ إِلَّا مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾
4. آیاتی که به مطالبه دلیل سفارش و سخن بی‌دلیل را محکوم می‌کنند. ﴿وَقَالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ از این آیات برداشت می‌شود هر ادعایی باید همراه دلیل و برهان باشد تا شناخت درست محقق شود.
5. دسته‌ای از آیات از ترفیع درجات عالمان خبر داده و دلیل امکان شناخت‌اند﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ و تأکید کرده‌اند که هرگز بی‌تکیه بر علم سخنی نگویید و سخنی را نشنوید و نپذیرید: ﴿وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا﴾. قرآن با مخاطب قراردادن یهود و نصارا آن دسته از احتجاجات آنان را تأیید می‌کند که بر اساس علم و آگاهی است و آنان را از استدلال بدون علم برحذر می‌دارد: ﴿هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾.
6. آیاتی که یقین (شناخت قطعی استوار و مطابق با واقع و مصون از اشتباه) به اموری را تشویق می‌کنند ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾.

اهمیت و ارزش شناخت

• گرچه همه اجزای آفرینش آفریده خدایند، تأکید خاص بر استناد پدیده شناخت به خدا: ﴿عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾؛ نیز ﴿وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ جایگاه ارزشمند شناخت را نشان می‌دهد. نعمت شناخت، پس از خلقت در میان نعمت‌ها برترین جایگاه را دارد و همان‌گونه که خدا در آفرینش انسان ﴿ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾ است. در تعلیم و اعطای نعمت شناخت نیز بزرگوار و بخشنده است: ﴿اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ﴾.
• نخستین آیاتی که بر پیامبر اکرم نازل شده‌اند، از علم و شناخت و قلم سخن گفته‌اند. ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾ زندگی بشر جز با شناخت سامان نمی‌پذیرد. شناخت باارزش‌ترین فعل انسان و پدیده‌ای است که با همه حواس و روح و عقل و فطرت انسان پیوند دارد. میزان اهمیت شناخت‌های انسان به اهمیت متعلق آنهاست. امور مهمی موضوع و متعلق شناخت‌اند؛ از جمله وجود انسان که خلیفه خداست، آسمان‌ها و زمین، فرشتگان، وحی، غیب و شهود، قیامت و برزخ، دنیا و آخرت، دین، بهشت و جهنم، پاداش و کیفر و از همه فراتر خداوند ربّ العالمین.
• صدرالمتألهین با الهام‌گیری از آیه ﴿أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ از شناخت به "نور الهی در قلب" تعبیر کرده و قوّه مدرکه (شناخت) را برترین قوه دانسته است، زیرا خدای متعالی و فرشتگان و آفرینش با آن شناخته می‌شوند. وی گفته است: لذت حاصل از شناخت، برترین لذت است. البته مراتب این لذت با متعلق شناخت برتر می‌شود، از این‌رو شناخت خداوند و فرشتگان و ملکوت آسمان‌ها فراتر و باارزش‌تر از شناخت امور مادی و معمولی است. پاداش شناخت خداوند، راهیابی به همه گستره ملکوت آسمان‌ها و زمین است. درجات اهل معرفت به اندازه شناخت و قدرت تفکر و نفوذ معرفتشان بالا می‌رود. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾. اهمیت شناخت از تأثیر آن بر جهان‌بینی نیز روشن می‌شود: نوع شناخت بر جهان‌بینی و جهان‌بینی بر تربیت اثر می‌گذارد. کسی که شناخت را به حواس محدود می‌داند، به انکار امور مجرد و غیب می‌رسد. این‌گونه شناخت و جهان‌بینی مترتب بر آن نمی‌تواند تربیتی‌الهی و حقیقی را در پی داشته باشد؛ امّا کسی که دایره شناخت را از محدوده حواس گسترده‌تر می‌داند، به امور مجرد و غیب نگاه مثبت دارد و به این حقیقت می‌رسد که جهان آفرینش بر اساس نظم و هدفی معقول پدید آمده و دارای آغاز و انجامی است و آفریدگاری حکیم و قادر بر آن حکمفرماست و بشر در این میان دارای نقش و مسئولیت است و در جهان آخرت پای میزان حساب حاضر خواهد شد و این جهان‌بینی بر رفتار و اعمال و تربیت او اثر می‌گذارد، از این‌رو مخالفت با شناخت و معرفتْ ظلم دانسته شده است. بنی‌اسرائیل با اینکه می‌دانستند معجزات موسی از جانب خداست، برخلاف آن شناخت و یقین، از روی عناد و لجاجت آن را تکذیب و ردّ می‌کردند. ﴿وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ﴾ خدای سبحان هرگز از بندگان خود ایمان و بندگی کورکورانه را نخواسته، بلکه از آنان خواسته تا ایمانشان بر پایه تفکّر و تدبّر و در نتیجه شناخت حقیقی و درست استوار باشد: ﴿أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾ و حکمت (معرفت و عمل هدفدار در همه شئون حیات معقول) را هدف بعثت انبیا دانسته است: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ بر این اساس، آیات فراوانی از قرآن با بیان‌های گوناگون به شناخت توصیه و تشویق کرده‌اند؛ مانند آیه ﴿قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا تُغْنِي الْآيَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ و آیات فراوانی به نقش حیاتی و تربیتی شناخت پرداخته‌اند. نقش شناخت در حیات و تربیت انسان چنان مهمّ است که زندگی بدون شناخت و معرفت از نگاه قرآن، زندگی انسانی به شمار نمی‌آید؛ مانند آیه ﴿وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ﴾ و آنان که به شناخت حقیقی نرسیده‌اند، همچون مرده دانسته شده‌اند که توان شنیدن و فهمیدن حقایق از آنان گرفته شده است: ﴿وَمَا يَسْتَوِي الْأَحْيَاءُ وَلَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشَاءُ وَمَا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ﴾.
• قرآن کریم علم و شناخت را بینایی و جهل را کوری ﴿وَمَا يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ وَلا الظُّلُمَاتُ وَلا النُّورُ ﴾؛ ﴿أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾؛ نیز علم را وسیله حق‌شناسی ﴿وَيَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَيَهْدِي إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾ و مایه امتیاز و برتری در زمامداری می‌داند. ﴿وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾.
• از نگاه قرآن، عالمانی که اهل شناخت حق‌اند از گناهان دوری می‌کنند . ﴿وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَلِكَ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ﴾.
• قرآن بر رجوع جاهل به اهل شناخت تأکید کرده ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ و مؤمنِ دانا و اهل معرفت را بر مؤمنِ غیر دانشمند برتری داده است. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾؛ ﴿أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الأَلْبَابِ﴾ امتیازی که آدم(ع) بر ابلیس و فرشتگان داشت و مایه برتری او و لزوم سجده آنان بر او شد نیز به سبب معرفت به اسماء بود. ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ هنگامی که آدم به فرمان خدا نام، حقیقت و خواص اشیاء را براساس شناختِ موهبتی خداداد برای فرشتگان بازگو کرد ﴿قَالَ يَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ﴾، فرشتگان در برابر علم و شناخت انسان سر تسلیم فرود آوردند و خلافت او در زمین را پذیرفتند.

گستره شناخت

• قرآن کریم انسان را به تعقل و تفکّر درباره آفاق و انفس دعوت می‌کند: ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ ﴾ بر این اساس، میدان شناخت برای انسان نامحدود است و خداوند او را به شناخت بی‌پایان همه آفرینش، اعم از جهان و خویشتن فراخوانده است. از سوی دیگر، قرآن این حقیقت را گوشزد می‌کند که آفرینش الهی و قوانین و اوامر و مخلوقات خدا چنان گسترده‌اند که اگر همه درختان قلم و دریاها بلکه ۷ برابر آنها مرکّب شوند، نمی‌توان آنها را شمارش کرد: ﴿وَلَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾.
• بنابراین از قرآن کریم در باره گستره شناخت دو نکته به دست می‌آید:

1. انسان موجودی است محدود و توانایی و دانش او نیز محدود است: ﴿يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَخُلِقَ الْإِنْسَانُ ضَعِيفًا﴾؛ ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾، چنان‌که در حوزه ارتباط انسان با جهان، مجهولات فراوانی هست؛ از جمله حقیقت روح که جز خدا کسی از آن آگاهی ندارد:﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾؛ همچنین سرنوشت و زمان و مکان مرگ خویش: ﴿إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾؛ نیز هنگام برپایی قیامت: ﴿إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ﴾؛ همچنین از اموری که بشر هرگز قادر به شناخت آن نخواهد شد، کُنه و حقیقت ذات خدای متعالی است: ﴿لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ﴾؛ ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْمًا﴾ از آنجا که خداوند جسم نیست، حواسْ ذات او را ادراک نمی‌کنند. عقل را نیز یارای رسیدن به کُنْه و ژرفای ذات او نیست و خداوند به انسان‌ها هشدار داده است که از کوشش برای شناخت ذات او بپرهیزند ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾.
2. دسته‌ای از واقعیات در قیامت برای همگان آشکار می‌شوند و این بدان معناست که شناخت همه حقایق در دنیا برای همگان ممکن نیست: ﴿لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هَذَا فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ﴾. واژه غفلت در جایی به کار می‌رود که انسان از چیزی که پیش روی اوست بی‌خبر است؛ نه درباره چیزی که نیست و بعد پدید می‌آید، از این‌رو آیه به اموری ناظر است که وجود داشته‌اند؛ ولی مورد غفلت او بوده و در آخرت بر اثر کنار رفتن پرده‌ها معلوم می‌شوند . با این همه، در قرآن حوزه‌های گوناگونی برای شناخت مطرح شده‌اند که البته شناخت همه مواردْ واسطه و مقدمه برای شناخت آفریدگار است. ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾؛ برای نمونه:

• آفرینش موجودات عالم و آمد و شد شب و روز ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾،
• اجرام و کرات آسمانی ﴿وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾؛ ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾،
• زمین، کوه‌ها و آب ﴿أَلَمْ نَجْعَلِ الأَرْضَ كِفَاتًا أَحْيَاء وَأَمْوَاتًا وَجَعَلْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ شَامِخَاتٍ وَأَسْقَيْنَاكُم مَّاء فُرَاتًا﴾ ،
• ابر و باد ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾،
• آفرینش جسم ﴿فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ﴾،
• و نفس وی ﴿وَفِي أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ﴾؛ ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾،
• روابط بشری ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾،
• و تفاوت زبان‌ها و رنگ‌ها ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَ﴾،
• آفرینش حیوانات ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا خَلَقْنَا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَيْدِينَا أَنْعَامًا فَهُمْ لَهَا مَالِكُونَ﴾
• و روییدن گیاهان و گوناگونی میوه‌ها فَلْيَنظُرِ الإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاء صَبًّا ثُمَّ شَقَقْنَا الأَرْضَ شَقًّا فَأَنبَتْنَا فِيهَا حَبًّا وَعِنَبًا وَقَضْبًا.

هدف شناخت

• قرآن کریم از سویی دستیابی به معرفت را هدف آفرینش آسمان‌ها و زمین یاد کرده: ﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا﴾و از سویی بشر را به تفکّر و تدبّر در اسرار آفرینش فراخوانده است؛ آفرینشی که همه موجودات آسمانی و زمینی، جمادات و گیاهان و حیوانات و انسان و آنچه را در ورای عالم ماده است (فرشتگان، لوح، قلم، عرش و کرسی) دربر می‌گیرد. البته هدف از تشویق انسان به شناخت این امور، شناخت خدای سبحان است: ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾؛ ﴿قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا تُغْنِي الْآيَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ همچنین هدفِ شناخت، فراگیری روش‌ها و رفتاری است که با زندگی سعادتمند انسان پیوند دارد: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾. تعلیم کتاب و حکمت برای حصول آگاهی و شناختی است که مقدمه تربیت است . مفسران، حکمت را به شناخت دین و فهم درست و نیکو معنا کرده‌اند. بنابراین قرآن، شناخت را وسیله‌ای برای هدف بالا و والا می‌داند و در پی آن است که ذهن و فکر انسان را از آلودگی‌های شرک و کفر و خرافات پاک سازد و تربیت الهی پدید آورد تا بشر به کمال خود که شناخت و عبادت پروردگار است برسد: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾.

ابزارهای شناخت

• مراد از ابزارهای شناخت، راه‌هایی است که شناخت با آنها حاصل می‌شود و گاه از آنها به "منابع شناخت" نیز یاد می‌شود و آنها عبارت‌اند از:

ابزار برونی

• مراد از ابزار برونی ابزارهایی است که یا خارج از وجود انسان هستند یا انسان را به شناخت موجودات حسی که خارج از وجود وی هستند می‌رسانند:

حواس

• از نگاه قرآن، حواس پنج‌گانه در شناخت نقش فراوانی دارند و انسان در برابر حواس خود مسئول است. ﴿وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا﴾ انسان در ابتدای ولادت هیچ نمی‌داند؛ ولی از راه گوش و چشم و قلب معرفت می‌یابد: ﴿وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ و آنان که حواس خود را درست به کار نمی‌گیرند در واقع کر و لال و کورند، زیرا نه حق را می‌شنوند و نه به آن سخن می‌گویند و نه عبرت‌ها را می‌بینند: ﴿صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ﴾.
• خداوند نعمت گوش و چشم و قلب را به انسان یادآوری می‌کند و او را برای به کار گرفتن درست آنها و شکر این نعمت فرامی‌خواند: ﴿وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ﴾ دو حسّ شنوایی و بینایی مرز میان حیوان و گیاه را آشکار می‌کنند و خودْ ابزار عقل برای شناخت‌اند.
• قرآن مرحله پیش از به کار گرفتن گوش و چشم برای جنین را دوره‌ای می‌داند که هیچ نمی‌داند و هیچ شناختی از عالم پیرامون خود ندارد. البتّه این در مورد علم حصولی است، نه علم حضوری به خود که حتی هنگام پیری و دوران فراموشی وجود دارد. انسان پس از گام نهادن در این جهان و به کار گرفتن گوش و چشم و عقلْ شناخت او به پیرامونش آغاز می‌شود. مبدأ همه تصورات، حواس ظاهری است که مهم‌ترین آنها حس بینایی و شنوایی است ﴿وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ و شکر این نعمت‌های سه‌گانه، به‌کارگیری آنها در اموری است که بر معرفت می‌افزاید که نهایت آن معرفت خداست. یادکرد شنوایی، سپس بینایی و پس از آن فؤاد در آیه پیش‌گفته، شاید از این روست که نوزاد ابتدا صداها را می‌شنود و پس از آن چشم می‌گشاید و اشیای پیرامون خود را می‌بیند. سپس آنچه را با چشم و گوش دریافته، تجزیه و تحلیل می‌کند که همان ادراک و به کار افتادن نیروی عقل است؛ نیز یادکرد گوش و چشم از میان حواس پنج‌گانه در برخی آیات، از این‌روست که بیشتر شناخت‌های انسان با گوش و چشم حاصل می‌شوند و حواس دیگر سهم کمتری در آن دارند؛ همچنین تقدم گوش بر چشم می‌تواند از این رو باشد که نقش گوش از چشم در شناخت بیشتر است، چنان‌که با تجربه ثابت شده است که برخی نابینایان به مرتبه بالایی از دانش رسیده‌اند؛ ولی کرهای مادرزاد، هرگز نمی‌توانند دانشمند باشند.

تاریخ

• یکی از ابزارها یا منابع شناخت، تاریخ و سرگذشت پیشینیان است. قرآن انسان‌ها را به مطالعه و بررسی عوامل پیروزی و شکست، سعادت و شقاوت و کفر و فساد امت‌ها و جوامع و مردمان پیشین و نقش آنها در شناخت راه درست و حقایق جهان فراخوانده است: ﴿أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَأَشَدَّ قُوَّةً وَآثَارًا فِي الْأَرْضِ فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾.

ابزار درونی

• افزون بر ابزار برونی شناخت، ابزارهایی در وجود انسان برای شناخت حقایق غیر حسی به کار می‌روند:

عقل

• عقل، مرکز فکر و اندیشه است که به وسیله آن ترکیب، تجزیه، تجرید، انتزاع، تعمیم و تعمیق مفاهیم ذهنی انجام می‌گیرد. قرآن کریم عقل را از منابع و ابزارهای شناخت شناسانده است. عقلی که راه درست زندگی را بشناسد و انسان را به پیروی از حق وادارد، مورد تأیید قرآن کریم است، چنان‌که از آیه ﴿الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الأَلْبَابِ﴾ برمی آید. قرآن خود برای اثبات مبدأ و معاد به اقامه دلیل و برهان عقلی پرداخته است: دلیل وحدانیت خدا، نبود اختلاف و تزلزل در اداره جهان آفرینش است و اگر خدا متعدد بود، در اداره جهان نیز اختلاف پدید می‌آمد: ﴿لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾ و دلیل اثبات معاد، بیهوده نبودن آفرینش انسان است: ﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ﴾ در آیات بسیاری از فعالیت هدفمند عقل با عناوین گوناگونی یاد شده است:

تفکر

• تفکر، عمل هدفدار ذهن و گذر از مقدمات روشن و رفتن به سمت نتایجی است که ادراک آنها هدف تلقی شده است. قرآن تفکّر در جهان هستی را ویژه خردمندان می‌داند: ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾؛ نیز تفکر در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و شد شب و روز را در کنار یاد خدا در همه حالات، نشانه خردمندان می‌داند ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴾.

تعقل

• فعالیت هدفمند عقل با مشتقات تعقّل نیز بیان شده است. ﴿قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾؛ ﴿إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾. مقصود از تعقل به کار گرفتن عقلی است که خیر و شر و اهداف والای زندگی و نظارت الهی بر انسان و جهان را ادراک می‌کند؛ نه عقلی که فقط در پی سودجویی و خودمحوری و فرصت‌طلبی برای زندگی مادیِ بهتر باشد. عقل یاد شده اموری را می‌شناسد که خدا آنها را زشت دانسته و انسان را از تربیت درست باز می‌دارند؛ مانند شرک به خدا، بدی به پدر و مادر، فرزندکشی، ارتکاب فواحش، قتل نفس بدون مجوز، خوردن مال یتیم و کم دادن پیمانه ﴿قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾؛ نیز امور اثباتی، مانند زودگذر و فانی بودن حیات دنیا و بقای قیامت و آخرت ﴿وَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَزِينَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾، حقانیت آفرینش آسمان و زمین ﴿وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ﴾، گمراه‌گری شیطان ﴿وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَثِيرًا أَفَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ﴾ و عبرت از سرگذشت پیشینیان ﴿وَإِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِم مُّصْبِحِينَ وَبِاللَّيْلِ أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾ نیز از مواردی است که عقل یادشده آن را می‌شناسد.

تدبر

• تدبّر به معنای فهم و اندیشه در جریان امور و تلاش برای به نتیجه رسیدن آنهاست.
• خداوند انسان‌ها را به تدبّر در شناخت حقایق قرآن فرمان داده است و تدبّر نکردن را با قفل شدن قلب برابر می‌داند: ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا﴾. تدبر در قرآن پرده‌ها را کنار می‌زند و انسان را به شناخت می‌رساند و از تاریکی تحیر می‌رهاند.

تذکر

• بیشتر خردورزان، حقایق اصیل را با عقل و وجدان خود می‌شناسند؛ ولی هوا و هوس، خودمحوری و مادّیات گاهی آنان را از حقیقت دور می‌کنند، از این‌رو تذکّر دائمی برای رسیدن به شناخت اصیل و حقیقی ضروری است: ﴿وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ﴾ به نظر، تذکرهای قرآن کریم، برای بیدار کردن فطرت و عقل انسان و بصیرت‌افزایی و رسیدن به یقین و شناخت امور حقیقی‌اند؛ از جمله تذکّر مهم به اینکه از شیطان پیروی نکنند: ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾.

قلب

• قرآن کریم با سه واژه "قلب"، "صدر" و "فؤاد"، قلب را به مثابه یکی از ابزارهای شناخت می‌شناساند. در هیچ آیه‌ای مقصود از قلب، عضو صنوبری شکل بدن نیست. در وجود انسان جز عقل و حس، مرکز دیگری هست که عمق جان و روح اوست و قرآن از آن به "قلب" تعبیر کرده است. قلب، مصدر و منبع اصلی همه شعورها و شناخت‌ها و آگاهی‌ها و احساسات انسان و منشأ تعقل و شناخت است: ﴿أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ﴾و از این‌رو واژگان "قلب" و "فؤاد" در برخی آیات به معنای عقل‌اند ؛ مانند ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ﴾؛ ﴿وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ﴾ در روایتی از امام کاظم(ع) واژه قلب در این آیه به عقل تفسیر شده است. قلب‌ها از نگاه قرآن دو دسته‌اند:

1. قلب با بصیرت که جایگاه الهامات و وحی الهی است: ﴿قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي وَسُبْحَانَ اللَّهِ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾؛ ﴿قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ بصیرت، نور قلب و ابزار تأمل و تفکر است و عارفان از آن به "قوّه عاقله" یا "قوّه قدسیه" و از نور بصیرت به "نور اللّه"، "نور حق" و "نور کشف" تعبیر کرده‌اند. ویژگی این قلب، قابلیت ادراک شهودی است: ﴿مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى﴾ واژه "رؤیت" در آیه بر کمال روشنی دریافت و ادراک شهودی از سوی پیامبر(ص)دلالت دارد . این بصیرت قلبی، همان بینایی است که هر کس به خویشتن خود دارد: ﴿بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ﴾ این حالت، نزدیک‌ترین واقعیت برای انسان است. هیچ بخشی از زوایای وجود و زندگی انسان از او پنهان نیست، بلکه به همه آنها شناخت کافی دارد. آدمی با بصیرت قلبی ادراک می‌کند که چگونه شخصیتی دارد و چه ویژگی‌هایی در درون دارد؛ عادل است یا ستمگر و به خوبی گرایش دارد یا به بدی. این بینایی و آگاهی به خود، چنانچه رشد کند، به بینایی و بصیرت به همه پدیده‌های هستی می‌انجامد. قرآن کریم از بصیرت به "بصر" یاد کرده تا کنایه از روشنی و بروز حقیقتی باشد که گویا وجود خارجی دارد و با چشم ظاهری آن را می‌توان دید. در مقابل بصیرت، کوردلی است: ﴿أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ﴾. خداوند در این قلب نور هدایت و شناخت را می‌تاباند: ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ﴾ و آن را به نیرویی مجهز می‌کند که خوب و بد و حق و باطل را از یکدیگر بازشناسد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾ "هدایت" در آیه نخست و "فرقان" در آیه دوم به معنای معرفت و خروج از شبهات و جداسازی میان حق و باطل است.
2. قلبی که به آسیب‌ها مبتلا و بیمار است: ﴿فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾ به گفته برخی، مقصود از بیماری قلب، شک و تردید و کفر و نفاق و خروج از اعتدال است که این امور انسان را از شناخت حقایق بازمی‌دارند.

• آثار و علایم آسیب‌های قلب عبارت‌اند از:

1. قساوت: قساوت قلب به معنای سخت شدن و نفوذناپذیری آن در برابر شناخت حق است. قلبی که دچار قساوت شده، از سنگ سخت‌تر و نفوذناپذیرتر است: ﴿ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ ﴾؛ نیز ﴿فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَى خَائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾. از این قلب، حالت سازگار با حقیقت و سخن حقی صادر نمی‌شود و صاحبان آن متذکر نمی‌شوند و به سوی حقی که آیات خدا بر آن دلالت دارند، راه نمی‌یابند: ﴿أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾.
2. انحراف قلب: قرآن از انحراف قلب به ﴿زَيْغٌ﴾ تعبیر کرده است: ﴿ فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ﴾ زیغ قلب به معنای انحراف از راه درست است. انحراف قلب چنان خطرناک است که راسخان در علم که مردمانی با بصیرت و ژرف‌اندیش‌اند از آن به خدا پناه می‌برند ﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ ﴾.
3. زنگار گرفتن قلب: قرآن از زنگار قلب به ﴿رِينَ﴾ تعبیر کرده است: ﴿كَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾ ﴿رِينَ﴾ به معنای پوشش غلیظ و زنگار است. از نگاه قرآن، رفتار ناشایست سبب زنگار گرفتن قلب می‌شود و روان انسان را بیمار می‌کند و او را از شناخت حقایق هستی و خیر و شرّ ناتوان می‌سازد. انسانی که تسلیم شهوت‌ها شد، اراده‌اش ضعیف می‌شود و نور عقلش به تاریکی می‌گراید و از شناخت درست باز می‌ماند.
4. کوری قلب: در قرآن، کوری تنها ۴ بار درباره کوری ظاهری چشم به کار رفته؛ امّا ۲۹ بار درباره کوری باطن و قلب و فکر به کار رفته است؛ برای نمونه: ﴿أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ﴾ کوری قلب به معنای تفکر نکردن و عبرت نگرفتن و تعطیل کردن نیروی شناخت است.
5. مُهر شدن: ختم و طبع، اثری است که از اشیاء روی چیزی می‌ماند؛ مانند اثر مُهر. بیماری قلبی گاهی به حدّی می‌رسد که گویی کار قلب به پایان رسیده است. چنین قلبی هیچ معروف و منکری را نمی‌شناسد و هیچ برهان قاطعی را نمی‌فهمد و به هیچ دلیل قانع کننده‌ای اعتماد نمی‌کند و در نتیجه، قدرت شناخت حق را از دست می‌دهد: ﴿وَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ﴾، ﴿إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَهُمْ أَغْنِيَاءُ رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿أَوَلَمْ يَهْدِ لِلَّذِينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِهَا أَنْ لَوْ نَشَاءُ أَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَنَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ﴾؛ ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾؛ ﴿فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِمْ بِآيَاتِ اللَّهِ وَقَتْلِهِمُ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ از این رو کافران به سبب مُهری که بر قلبشان زده شده، در باطن راهی برای شناخت ذوقی کشفی ندارند و به سبب مهری که بر چشم و گوششان زده شده، در ظاهر نیز راهی برای شناخت تعلمی و کسبی ندارند: ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾.
6. قفل شدن: قفل به معنای مانعی است که انسان را از کاری باز می‌دارد. قفل شدن دل به معنای ناتوانی آن از شناخت حق است؛ مانند اینکه از تدبّر در آیات حق ناتوان باشد: ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا﴾ قفل شدن قلب از ﴿رِينَ﴾ و ﴿طَبَعَ﴾ قلب نیز سخت‌تر است.

فطرت

• دسته‌ای از معلومات به وسیله فطرت شناخته می‌شوند، چنان‌که همه انسان‌ها با فطرت خود با علم بسیط خدا را می‌شناسند ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾، یا می‌دانند که برخی کارها خوب و سزاوار و دسته‌ای ناسزایند. منشأ این شناخت، الهامات الهی‌است، بی آنکه حس یا عقل نظری در آن نقش داشته باشند. فطرت میان همه انسان‌ها مشترک است ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾ البته تحقق شناخت فطری در صورتی است که انسان دچار انحراف نشده باشد، زیرا در صورت انحراف، فطرت کارایی ندارد: ﴿ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أَسَاءُوا السُّوأَى أَنْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَكَانُوا بِهَا يَسْتَهْزِئُونَ﴾.

اقسام شناخت

• شناخت از منظرهای گوناگون تقسیماتی دارد؛ مانند اینکه شناخت از چه راهی به دست می‌آید و آیا از راه حس، عقل، کشف یا وحی حاصل می‌شود؟ براساس این ملاک، شناخت به اقسام چهارگانه ذیل قسمت می‌شود:

شناخت حسی

• شناخت حسّی از راه به‌کارگیری ابزار حسّی در امور مادی و محسوسات به دست می‌آید و به تنهایی یقین‌آور نیست، زیرا آنچه را حس ادراک می‌کند، تنها در طرف اثبات است نه جانب نفی؛ برای مثال، با ابزار حسّی می‌فهمیم نور موجود است؛ ولی این مقدار شناخت که با دیدن نور حاصل می‌شود، سبب یقین به وجود نور نمی‌شود. یقین به وجود نور هنگامی حاصل می‌شود که قاعده عقلیِ امتناع اجتماع نقیضین را شناخته و بر اساس آن قیاسی استثنایی تشکیل داده و از آن نتیجه قطعی و یقینی به دست آوریم؛ بدین گونه که گفته شود نور با حس مشاهده می‌شود. پس موجود است و هر شی‌ء یا موجود است یا معدوم و اجتماع وجود و عدم یک شی‌ء در آنِ واحد محال است. پس عدم آن نور مستحیل است، در نتیجه وجود آن ضروری و یقینی است.
• در باره قلمرو کارکرد حواس در شناخت، برخی راه افراط را پیموده و تنها راه شناخت را ابزار حسی می‌دانند؛ ولی حکمای اسلامی تفاوتی میان ادراکات حسی و عقلی نگذاشته و هر دو را معتبر دانسته‌اند.
• قرآن اعتماد کامل بر شناخت حسّی و تجربی را مردود می‌داند، زیرا عقل و الهام و فطرت نیز از ابزار و منابع شناخت‌اند. اموری مانند توحید و معاد و غیب و امور اخلاقی و عبادی دین با حس ثابت نمی‌شوند، بلکه این معارف بر فطرت ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾ و استدلال و برهان عقلی: ﴿ْ أَفِي اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ استوارند.
• قرآن کسانی را که حس‌گرایی و اعتماد کامل بر حس را اساس پذیرش باورهای خود قرار داده و انتظار داشتند خدا را با چشم ببینند به شدّت نکوهش کرده و آنان را مستکبر و سرکش دانسته است: ﴿وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرَى رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّا كَبِيرًا ﴾بنی‌اسرائیل از این دسته بودند، زیرا خواستار دیدن حسّی خداوند بودند ﴿وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ﴾. اعتماد آنان بر حسّ چنان شدید بود که از همین راه، سامری با ساختن مجسمه گوساله‌ای آنان را از توحید منحرف کرد و به شرک و گوساله‌پرستی واداشت ﴿وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ أَلَمْ يَرَوْا أَنَّهُ لَا يُكَلِّمُهُمْ وَلَا يَهْدِيهِمْ سَبِيلًا اتَّخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِمِينَ﴾
• ویژگی شناخت حسّی، خطاپذیری آن است، زیرا دیگران می‌توانند در آن تصرف کنند؛ مانند تصرفی که ساحران دارند: ﴿قَالَ أَلْقُوا فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْيُنَ النَّاسِ وَاسْتَرْهَبُوهُمْ وَجَاءُوا بِسِحْرٍ عَظِيمٍ﴾ ساحران یا با استفاده از سرعت حرکات دست و مهارت جابه‌جایی اشیاء، یا با تلقین‌های مؤثر و جملات هول‌انگیز، مطالب را برای مخاطبانْ خارق‌العاده جلوه می‌دهند فرعون نیز که به حسگرایی بنی‌اسرائیل در شناخت آگاه بود، دستور داد رصدخانه‌ای بسازند تا بگوید ما در آسمان‌ها نیز سیر علمی و رصد نجومی کردیم؛ ولی خدای ادعایی موسی را ندیدیم: ﴿وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرِي فَأَوْقِدْ لِي يَا هَامَانُ عَلَى الطِّينِ فَاجْعَلْ لِي صَرْحًا لَعَلِّي أَطَّلِعُ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَإِنِّي لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾.

شناخت عقلی

• شناخت عقلی با نیروی عقل و تفکر حاصل می‌شود و یقین‌آور است. یقین، علم پیراسته از هرگونه شکّ و جزم به ثبوت محمول برای موضوع و جزم به امتناع سلب محمول از موضوع و زوال‌ناپذیر بودن این دو جزم است.
• توجه به آفرینش آسمان‌ها و خورشید و ماه و حرکت هریک تا سرآمدی معین و تدبیر جهان، به شناخت یقینی به ملاقات پروردگار و معاد می‌رسد: ﴿اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ﴾ از این آیه به دست می‌آید نظر و تفکری که به شناخت خدا بینجامد، واجب است. در غیر این صورت تفصیل آیات از سوی خدا بی‌معناست.
• شناخت یقینی از عوامل رسیدن به منصب امامت و عهده‌داری هدایت مردم است: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾ مراد از ارائه ملکوت به ابراهیم(ع) نیز ارائه نیرویی است که با آن از شک به یقین و توحید رسید: ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾.

شناخت شهودی

• شناخت شهودی از راه دیدن حقایق با چشم درونی و شنیدن آنها با گوش نهانی حاصل می‌شود؛ حقایقی که دیگران از دیدن و شنیدن آنها محروم‌اند. رؤیاهای صادق از جمله شناخت‌های شهودی‌اند که در آنها حقایق گذشته، حال یا آینده مشاهده می‌شوند؛ مانند رؤیای حضرت ابراهیم(ع) درباره لزوم ذبح فرزندش: ﴿فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾. شناخت شهودی در بیداری نیز مانند استشمام بوی یوسف(ع) از راه دور توسط یعقوب(ع): ﴿وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِيرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْلَا أَنْ تُفَنِّدُونِ﴾ این گونه شناخت در پی تزکیه نفس و تربیت الهی به دست می‌آید . به گفته برخی، شناخت شهودی، مرتبه بالای علم الیقین است: ﴿كَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِينِ﴾.

شناخت وحیانی

• وحی به معنای القای حقایق به گونه مستقیم یا به وسیله فرشته مأمور وحی از مقام الهی به کسی است که شایستگی دریافت آن را دارد؛ مانند القای قرآن بر قلب پیامبر اکرم(ص): ﴿وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِيرٌ بَصِيرٌ﴾؛ ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ﴾ شناختی که از وحی حاصل می‌شود، درست، روشن و پاک‌ترین شناخت است و هیچ‌گونه شک و شبهه‌ای در آن نیست. گیرنده وحی موظف است آنچه را به او وحی می‌شود عرضه کند تا منبع شناخت دیگران شود: ﴿وَاتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنْ كِتَابِ رَبِّكَ لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَلَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدًا﴾.

شناخت‌های بی اعتبار

• برخی شناخت‌ها از نگاه قرآن بی‌اعتبارند:

شناخت ظنی

• ظنّ، اعتقاد ضعیفِ غیر جزمی است که در آن یقینِ مستند به دلیل قطعی وجود ندارد . ظن، ارتباط انسان با حقیقت را تضمین نمی‌کند؛ به ویژه هنگامی که هواهای نفسانی در مقدمات ظنّ نقش داشته باشند: ﴿إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْمَاءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنْفُسُ وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدَى﴾ وقتی ثبوت قضیه‌ای بر اساس ظن ترجیح یافت، این ترجیح به دلیل و برهان قطعی مستند نیست و گرنه موجب قطع و یقین می‌شد، از این رو برای کشف واقعیات نمی‌توان بر ظن تکیه کرد. انسان برخوردار از سلامت فطرت، هرگز برای کشف واقع به ظنّ بسنده نمی‌کند. قرآن کریم شناخت‌های بیشتر مردم را بر پایه ظن می‌داند و پیامبر را از پیروی آنان برحذر می‌دارد ﴿وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ﴾، چنان‌که دیدگاه و شناخت گروهی را از آفرینش و هدف آن مادّی، غیر علمی و بر اساس ظنّ می‌داند: ﴿وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾ و به صراحت پیروی از ظن و شناخت براساس آن را مردود و آن را برای اثبات حق ناکافی می‌داند: ﴿وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا﴾.

شناخت تخیلی

• قوه متخیله از قوای ادراکی تحریکی است و به تصرف در صور خیالی می‌پردازد. متخیله اگر تحت رهبری قوای برتر عقل حصولی و قلب شهودی قرار گیرد، وسیله خوبی برای تفکر و یافتن حد وسط و واسطه‌ای نیکو برای تصویر یافته‌های عقلی و قلبی است و از این‌رو آن را "متفکره" می‌نامند و اگر در اختیار واهمه قرار گیرد "متخیله" نامیده می‌شود. برخی از آنچه شناخت نامیده می‌شود، از هر جهت مطابق واقع نیست، بلکه آمیخته‌ای از شناخت واقعی و واقع‌نمای فریبنده است؛ مانند شناخت برخی شاعران از زندگی که براساس خیال‌پردازی است، زیرا شاعران همواره حقیقت را بیان نمی‌کنند، بلکه حقایق را وارونه و اموری غیر حقیقی مانند دروغ و لغو را مطرح می‌کنند: ﴿وَالشُّعَرَاء يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لا يَفْعَلُونَ إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا وَانتَصَرُوا مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ﴾ شناخت‌های غیرحقیقی مانند سراب‌اند، زیرا صاحبان آنها دچار غرور شده و گمان می‌کنند کارشان نیکوست: ﴿قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالأَخْسَرِينَ أَعْمَالا الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا﴾ آنان در غفلت‌اند و کار زشت خود را زیبا می‌پندارند: ﴿أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ﴾؛ ﴿أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾، زیرا بر اثر پیروی از شیطان، گمراه شده و به شناخت حقیقی نرسیده‌اند و با وجود آن می‌پندارند که هدایت ‌یافته حقیقی‌اند و شناختشان درست است: ﴿فَرِيقًا هَدَى وَفَرِيقًا حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلَالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ﴾. شیطان با مغالطه چیزهایی را در نظر انسان زینت می‌دهد که زینت زمین است، نه زیور قلب و جان انسان: ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ﴾خیال و وهم اگر با ریاضت تربیت و کنترل نشوند، ابزار وسوسه‌های شیطانی خواهند شد و آفات بزرگ معرفتی در پی دارند و وسیله بیشتر بدبختی‌هایند.
• فریبکاران، مانند سامری از خیال مردم سوء استفاده می‌کنند و باطل و دروغ را با زیور حق و حقیقت می‌آرایند: ﴿قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَكَذَلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي﴾.

شناخت تقلیدی

• قرآن کریم اساس حیات فردی و اجتماعی انسان را بر شناخت و آگاهی او قرار داده و تقلید را جز در برخی از فروع متکی بر تحقیق و شناخت نفی می‌کند . شناخت تقلیدی پذیرش گفتار، کردار و رفتار و فکر دیگران است، بی‌آنکه شخص دلیل آن را بداند.
• بی‌تردید تقلید در جهان‌بینی ناصواب و نزد دانشمندان علوم الهی مردود و نظر و بررسی و تفکر لازم است. مشرکان در بت‌پرستی، بی‌دلیل از پدران خود پیروی می‌کردند: ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ﴾، چنان‌که دسته‌ای از مردم بدون شناخت و آگاهی درباره خدا جدل و ستیزه و از شیطان پیروی می‌کنند و در نتیجه گرفتار گمراهی و عذاب الهی می‌شوند. ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَّرِيدٍ كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَن تَوَلاَّهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَيَهْدِيهِ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ﴾ شناختی که در مراجعه جاهل به عالم، در امور دینی به دست می‌آید، به یکی از ادلّه قرآن، سنت، عقل و اجماع مستند است. اصل تقلید و پیروی را با در نظر گرفتن امکانات و استعدادها باید ضرورتی اجتناب‌ناپذیر دانست؛ ولی تعمیم تقلید درباره همه مسائل و موضوعات و نیز تقلید جاهل از جاهل مردود است، در حالی که تقلید جاهل از عالم سرانجام او را به دانش و هدایت می‌رساند.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

• اورعی، مرتضی، شناخت، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: