بنی تجیب

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی سکون بن اشرس بن کنده است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

نسب بنی تجیب

این طایفه در شمار اعراب کهلانی  و از شاخه‌های بنی سکون بن اشرس بن کنده هستند که نسب از عدی و برادرش سعد فرزندان اشرس بن شبیب بن سکون بن اشرس بن کنده می‌‌برند. عدی و سعد از مادری از قبیله مذحج به نام تجیب بنت ثوبان بن سلیم بن ذهل (رهاء) زاده شدند؛ این انتساب موجب شد تا از ایشان و فرزندانشان با نسبت «تجیبی» یاد شود. عدیّ بن أشرس فرزندانی به اسامی: سوم، عامر، أداة و أندی، و سعد بن أشرس پسرانی به نامهای: أسامه، أعجم، أیدعان، معاویه، أواب، عبداللّه، نصر و عضاة داشتند که هر یک با قرار گرفتن در رأس طوایف فروتر، طایفه بزرگ بنی تجیب را پدید آوردند. از فروعات و شاخه‌های متعدد و بسیار بنی تجیب می‌‌توان از بنی سَوم، بنی عامر، بنی أداة، بنی أندی، بنی أعجم، بنی أیدعان، بنی أواب، بنی بذی، بنی زمیل (زمیله)، بنی سعد، بنی عباد، بنی فردم، بنی قتیره، بنی قرناء، بنی قرناء، بنی فهم بن اداة، بنی‌صمادح، بنی‌ذی النون، بنی‌الأفطس، بنی أسد بن مره، بنی سلمة بن مره معروف به «بنی درمکه»، بنی مهاجر، بنی حمی بن عامر، بنی خلاوة بن معاویه بنی فصال، بنی عتاهیه و بنی دحیم نام برد.

منازل و مساکن بنی تجیب

طایفه تجیب اصالتی یمنی داشتند آنان نیز همراه با دیگر کندیان، در حضرموت و در قسمت مرکزی و شمال غربی دره حضرموت، در کنار قبیله بنی صدف و به همراه قبایل سکون - از تیره‌های قبیله کِنده - و شاخه‌هایی از قبایل حِمیَر و همدان سکونت داشتند. جمعی از ایشان نیز، در ابتدای دره حضرموت در دهر ساکن بودند. همچنین از منطقه الکسر - در وسط حضرموت که شامل روستاهای زیاد از جمله روستای بزرگ هَینَن - می‌شد هم، به عنوان دیگر سکونتگاه‌های شاخه تُجیب یاد شده است. روستای هینن محل سکونت دو شاخه از طایفه بنی تجیب به نام‌های بنی سهل و بنی بدّا - که در زمان همدانی بالغ بر ۲۰۰ سواره آماده رزم داشت - بود. قریه حَوره نیز دیگر روستای این منطقه بود که حضور دو شاخه بنی حارثه و بنی محریه از تجیب در آن گزارش شده است. قرای قُشاقِش - در بلندای کوه - صوران، سَدیَة الرأس و منوب نیز از دیگر روستاهای الکسر بودند که مردمانی از طوایف تجیب در آن سکونت داشتند. دره‌های رخیه و دهر و نیز دره‌های دیگر این منطقه با روستاهای بسیارش هم، از دیگر منازل تجیب در منطقه به شمار می‌‌آمدند که در آن، همراه با دیگر طوایف کنده - چونان صدف - زندگی به سر می‌‌کردند. غمر ذی کنده نیز از دیگر مناطق یمن بود که پیوسته به نام کندیان مشهور و معروف بود و چهار قبیله صدف، تجیب، عباد و بنی معاویه کنده در آن سکونت داشتند. ضمن این که از بلاد رِیدَة اَرَضین - که با روستاهای زیادش، مسکن بنی‌عباد کنده بود - می‌توان به عنوان دیگر منزلگاه‌های قبیله بنی تجیب نام برد.

بنی تجیب‌ها پس از پذیرش اسلام و در پی فتوحات اسلامی، علاوه بر یمن، با هجرت به مناطق دیگر از جمله کوفه، مصر، لیبی و اندلس و نیز شام، آن مناطق را منزل و مأوای خود قرار دادند. از بین طوایف تجیب، بنی دحیم در حلب سوریه و جمعی از بنی عامر در شرق حمصمنزل گزیدند؛ ضمن این که جمع زیادی از آنان نیز مصر را محل سکونت خود برگزیدند که از جمله آنان می‌‌توان به طوایف بنی ایدعان، بنی قرناء، بنی فهم، بنی فصّال، بنی سعد، بنی زمیل (زمیله)، بنی عتاهیه، بنی عباد، و نیز جمعی از مردم طوایف بنی عامر و بنی قتیر اشاره کرد. علاوه بر آن، بنی سَوم و بنی خلاوه در فسطاط، و طایفه فردم نیز در صعیدسکونت داشتند. این جمعیت انبوه، دارای خطه ای در مصر بودند که به نامشان «تجیب» خوانده می‌‌شد از جمله رجال بزرگ بنی تجیب قیسیة بن کلثوم بن حباشه سومی بود که در دوران جاهلیت از جایگاه و منزلت ویژه ای برخوردار بود. وی در فتوحات مصر از جمله فتح فسطاط حضور داشت و پس از فتح آن، در محله الرایه جبانه ای (کوچه) را به خود اختصاص داد و در آن منزل گزید. با آغاز فتوحات افریقا و در پی آن فتح اندلس، جمعی از آنان از مصر به نقاط غربی‌تر از جمله جبل برقه غربی رفتند و همراه با برخی دیگر از قبایل یمنی در آنجا ساکن شدند بنی قتیر از جمله این طوایف بودند که طرابلس و مغرب را به عنوان محل زندگی خود برگزیدند. اندلس هم شاهد مهاجرت جمع کثیری از بنی تجیبی‌ها پس از فتحش بود. مردمان این طایفه بزرگ، در زمان ملوک الطوایفی نفوذ زیادی در شبه جزیره ایبری پیدا کردند و در شهرها و مناطق بسیاری از جمله سرقسطه، دروقه و قلعه ایوب سکونت داشتند. از جمله این طوایف بنی مهاجر بودند که ابتدا در دروقه و قلعه ایوب سکونت گزیدند؛ اما به مرور سرقسطه و... را نیز بر بلاد سرزمینی خود افزودند علاوه بر آل مهاجر، بنی افطس نیز از دیگر تجیبی‌هایی بودند که در اندلس و در بطلیوس، یابره و غرب اندلس سکونت داشتند. ضمن این که بنی صمادح از ساکنان المریه اندلس و از بنی‌ذی النون هم به عنوان ساکنان دیگر مناطق اندلس یاد شده است. جمع زیادی از بنی عتاهیه نیز در اندلس زندگی می‌‌کردند. آن با تسلط بر برخی قلعه‌های این مناطق در آن به زندگی می‌‌پرداختند. مرسیه اندلس و برشانه نیز پذیرای جمعی دیگر از مردم این قوم بود.

بنی تجیب و اخبار جاهلی این قوم

از معدود اخبار جاهلی این قوم می‌‌توان به خبر اسارت عمرو بن قیسبه - رییس بنی سوم در ایام جاهلی - به‌دست بنی حارث بن کعب و اطلاع دادن زیرکانه او به قومش از اسارت خود اشاره کرد. ضمن این که غارت حسان بن منذر بن ضرار ضبی و اسارت جمعی از مردم بنی سوم از جمله دختر ربیعة بن عبداللّه (سلمة) بن ربیعة بن سلمة بن حارث بن سوم و نیز قتل جفنة بن قتیره - جد معاویة بن حدیج - به دست بنی نهد، از دیگر اخبار این قوم در ایام جاهلیت برشمرده شده است. جفنه که به اسارت بنی نهد در آمده بود پس از یک روز اسارت، از نهدی‌ها آب طلب کرد. آنها جهت تحقیر او در بغلیه ای (ظاهرا ظرفی شبیه کتری یا آفتابه) مقداری آب برای وی بردند. او قسم خورد که اگر بمیرد از آب داخل بغلیه نخواهد نوشید. نهدی‌ها نیز تعمداً بغلیه را هر روز پر آب می‌‌کردند و کنارش می‌‌گذاشتند، جفنه از آن آب ننوشید تا این که بعد از چند روز هلاک شد. این واقعه در اشعار شعرا و نوحه گران آن روز بازتابی خاص یافت. زیاد بن حارثة بن عوف بن قتیره معروف به «ابن هندابه» نیز از دیگر رجال جاهلی بنی تجیب است که نامی از او در حوادث ایام جاهلی به میان آمده است. زیاد از شجاعان و تک سواران این قوم بود که موفق شد دو بار حصین ذی الغصه حارثی را به اسارت در آورد؛ چندان که در مقام تحقیر و استهزاء حصین ذی الغصه می‌‌گفت: «اگر من اسبم را هم می‌‌فرستادم حصین را به اسارت می‌‌گرفت». حضور حارثة بن سلمه رییس سکون در «یوم محیّاة» - که در آن معاویة بن کنده کشته شد، - و نیز مشارکت عوف بن قتیره در نبرد مشهور جاهلی «یوم نجباه» هم از دیگر اخبار جاهلی است که نامی از بنی تجیب و افراد طوایفش در آن به ثبت و ضبط رسیده است. در این جنگ داخلی، که بین بنی سکون و بنی معاویه - هر دو از شاخه‌های فروتر کنده - اتفاق افتاد، عوف بن قتیره فرماندهی بنی سکون را بر عهده داشت. این جنگ خونین، با کشته شدن بسیاری از افراد دو طرف خاتمه یافت. ریاست تجیب در جاهلیت و بخشی از دوره‌های اسلامی در خاندان قیسبة بن کلثوم بن حباشة بن عمرو بن وائل بن سوم بود.

اسلام بنی تجیب

نقل شده است نمایندگان تجیب - که سیزده مرد بودند و زکات اموال خود را هم همراه آورده بودند، - در سال نهم هجرت به حضور پیامبرa آمدندو با ایشان دیدار کردند. پیامبرa از دیدارشان شاد شد و به بلال دستور داد از ایشان به خوبی پذیرایی کند و جوایز بهتری [در قیاس با دیگر قبایل] به ایشان بپردازد. بلال همچنین کرد و به آنها بیشتر از آنچه به نمایندگان دیگر جایزه داده می‌‌شد، جایزه داد. پس از اهداء هدایا، پیامبرa از آنها پرسید: «آیا کسی از شما باقی مانده است که جایزه نگرفته باشد؟» گفتند: «آری؛ نوجوانی که از همه کوچکتر است و او را کنار بارهای خود گذاشته ایم». فرمود: «او را پیش ما بفرستید». نوجوان پیش نبی خاتمa آمد و گفت: «من هم یکی از افراد همین گروه ام که هم اکنون حضور شما بودند و حوایج ایشان را برآوردی، لطفاً حاجت مرا هم برآور». رسول خداa فرمود: «حاجت تو چیست؟» گفت: «از خداوند بخواه که مرا بیامرزد و رحمت فرماید و بی‌نیازی مرا در دلم قرار دهد». پیامبرa عرض کرد: «پروردگارا او را بیامرز و غریق رحمت فرما و دلش را بی‌نیاز گردان». سپس دستور فرمود جایزه او را هم به اندازه دیگران پرداختند. و ایشان همگی به سرزمین خود برگشتند، آنان در مراسم حج سال دهم هجرت در منی به حضور پیامبرa آمدند و آن حضرت، از ایشان درباره آن نوجوان سؤال فرمود گفتند: «هیچ کس را چون او ندیده ایم؛ چراکه هر چه خداوند روزیش می‌‌کند، قانع و خشنود است». از جمله وفود کنندگان بنی تجیب که نامی از ایشان در برخی منابع آمده می‌‌توان به نام افرادی چون مرثد بن عبداللّه بن مجالد، قیسبة بن کلثوم بن حباشه، شریک بن ابی الأعقل بن سلمة بن عمیره تجیبی سومی و معاویة بن حدیج بن جفنه اشاره کرد. در برخی منابع با تعابیری مشابه، از ستایش این قوم توسط نبی اکرمa خبر داده شده، این روایت را: اسلم سالمها الله و غفار غفر الله لها و تجيب اجابت الله و رسوله، به نقل از ایشان در وصف بنی تجیب و بعضی دیگر از قبایل نقل کرده‌اند.

بنی تجیب و فتوحات اسلامی

از حوادث مهم به وقوع پیوسته در صدر اسلام، فتوحات اسلامی است که به نظر می‌‌رسد بنی تجیب نیز در آن، چونان سایر قبایل عرب - خصوص قبیله مادری‌اش کنده - نقشی فعال و گسترده داشتند. اما چون در نقل گزارشات به ویژه اخبار فتوح، حضور قبایل کوچکتر تحت شعاع حضور قبایل بزرگتر یا شاخه‌های بالاتر این قبایل قرار گرفته است، از این رو، نام و نشان چندانی از قبایل کوچکتر از جمله قبیله بنی تجیب با وجود قبیله مادری شان، دیده نمی‌شود. با این حال، معدود اخبار و گزارشات به دست آمده از این قوم، از حضور جمع زیادی از آنان در فتوحات اسلامی به‌ویژه در وقایع مربوط به فتوحات مصر حکایت دارد. بنی تجیب را بخشی از قوای نظامی بنی کنده و بنی سکون گفته‌اند که به فرماندهی حصین بن نمیر سکونی و معاویة بن حدیج در فتح ایران از جمله نبرد بزرگ قادسیه (سال ۱۴ هجری) مشارکت داشتند. اندکی بعد، آنان به جمع رزمندگان در جبهه مصر پیوستند و در کنار برخی دیگر از قبایل، شاکله اصلی لشکر اسلام را در فتح مصر (سال ۲۰ هجری) به فرماندهی عمرو بن عاص را تشکیل دادند. تجیبی‌ها در فتح فسطاط و نیز قلعه بابلیون مشارکت جستند چندان که شاعرشان در افتخار به این فتح چنین سرود: وبابليون قد سعدنا بفتحها و حزنا لعمر الله فيئا و مغنما

به نظر می‌‌رسد آنها در فتح اسکندریه نیز حضور داشتند. پس از انجام این فتح، معاویة بن حدیج بن جفنه جهت ارائه گزارش از سوی فرماندهی کل فتوحات مصر نزد عمر بن خطاب رفت. علاوه بر معاویة بن حدیج، مالک بن عتاهیه - از اصحاب پیامبرa - خیثمة بن خیوان تجیبی سومی - از روؤسای بنی سوم - قیسیة بن کلثوم سومی و برادرش حارثة بن کلثوم بن حباشه، شریک بن ابی الاعقل (الاغفل) بن سلمة بن عمیره تجیبی سومی، حیوة بن مرثد تجیبی، ابوسعید مسلمة بن مخرمة بن سلمه تجیبی زمیلی شریک بن سوید بن همام تجیبی فرنانی در کنار طوایفی چون بنی ایدعان، بنی عتاهیه، بنی عامر، بنی سوم، و بنی سعد هم از جمله بنی تجیبی‌هایی به شمار آمده‌اند که در فتوحات مصر در سال ۲۰ هجری حضور داشتند.

مردمان این طایفه بزرگ و در رأس شان معاویة بن حدیج به فتح مصر اکتفا نکردند و پس از فراغت از فتوحات مصر به جانب غرب رفتند و در فتوحات شمال افریقا شرکت جستند. بی‌شک معاویة بن حدیج و فرزندانش چهره بزرگ بنی تجیب در این فتوحاتند. معاویه در سال ۳۱ هجری همراه با عبدالله بن سعد بن ابی سرح در فتح نوبه شرکت کرد و در این جنگ موسوم به یوم دمقله (دهقله) یک چشم خود را از دست داد وی در سال ۳۴ و ۴۰ و ۵۰ هجری چندین بار به سمت مغرب لشکر کشید که حاصل آن را فتح شهر بنزرت و دستیبابی بر جزیره صقلّیه (سیسیل) گفته‌اند. در سال ۳۴ هجری و در پی حمله قیصر روم به قرطاجنه و شکست آنان، جرجیر پادشاه قرطاجنه نزد معاویه رفت و از او یاری خواست. معاویه به سرداری معاویة بن حدیج سپاهی را به یاری او فرستاد. او در قونیه با سپاه سی هزار نفره رومیان مواجه شد اما ابن حدیج آنان را در ناحیه قصر الاحمر در هم شکست جلولاء را در محاصره گرفت و سپس آن را فتح کرد و با غنایم بسیار بازگشت. وی همچنین در سال ۴۵ هجری از سوی معاویة بن ابوسفیان جهت انجام فتوحات جدید به افریقا فرستاده شد. قیصر روم سپاهی را از راه دریا به کمک فرستاد اما اعراب موفق شدند این سپاه را ساحل اجم در هم بشکند. معاویه بن خدیج در سال ۵۰ نیز بار دیگر به همراه عبدالملک بن مروان به سمت مغرب لشکرکشی کرد. علاوه بر معاویة بن حدیج، ابوعمرو سالم بن غیلان اندائی - از موالیان بنی اندی - در فتوحات زمان حکومت مروانیان و نیز عبدالرحمن بن معاویة بن خدیج فرمانده نیروی دریایی جنگ‌های تابستانه به فرماندهی عبدالله بن عقبه فهری در دوران حکومت مروان بن محمد هم از دیگر تجیبی‌های شرکت کننده در فتوحات دوران بنی امیه یاد شده است. ضمن این که فتح اندلس نیز از دیگر حوادث بزرگ اسلامی است که در آن جمعی از بنی تجیبی‌ها از جمله عمیرة بن مهاجر بن نجده عامری و سپس برادرش عبدالله حضور داشتند. عمیره و عبدالله از بزرگان بنی عامری بودند که همراه با موسی بن نصیر از مصر به اندلس رفتند و در فتوحات آن سرزمین شرکت کردند. همچنین، حضور جمعیت انبوه تجیبی‌ها در اندلس و به امارت رسیدن برخی از آنها نیز می‌‌تواند نشانی دیگر از نقش مهم و اساسی آنها در فتح اندلس داشته باشد.

بنی تجیب و خلافت عثمان

حوادث دوران عثمان و قیام مردمی علیه او نیز، از دیگر حوادث مهم صدر اسلام است که در آن به نام برخی مردم بنی تجیب پرداخته شده است. انتصاب فرمانداران فاسد و ناکارآمد، و نیز انحرافات گسترده ای که در انحاء مختلف سیاسی - عقیدتی در دوران خلافت عثمان در سرتاسر بلاد اسلامی بروز کرد، نارضایتی طیف گسترده ای از مردم را موجب شد. بزرگان و آزادگانی از بلاد اسلامی در برابر پایمال شدن اصول اسلامی، سکوت خود را شکستند و به اعتراض علیه او پرداختند، که کِنانَة بن بِشْر بن عتاب بن عوف سکونی تجیبی در کنار بزرگانی از مصر نظیر سودان بن حمران، خالد بن ملجم و عبدالله بن سوداء از جمله آنان بودند. معترضان عراق و مصر و دیگر بلاد اسلامی، با نامه نگاری زمانی را تعیین کردند تا جهت اعتراض به وضعیت موجود، رو سوی مدینه آوردند. کنانة بن بشر از جمله این افراد بود که همگام با دیگر معترضان از شهرهای دیگر - از جمله کوفه و بصره - و همراه با بزرگانی چون سودان بن حمران و قتیرة بن بلال سکونی و پانصد یا هزار تن از مردم مصر به فرماندهی عبدالرحمن بن عدیس بلوی، در شوال سال ۳۵ هجری از شهرهای خود خارج شدند. آنان ابتدا در نزدیکی مدینه در محلی به نام ذی مروه اجتماع کردند و اندکی بعد، به مدینه وارد شدند. با رایزنی‌های انجام گرفته، آنها ضمن ابلاغ اعتراضات خود به عثمان، تعهداتی را جهت اصلاح امور مسلمین از او اخذ نمودند و سپس، به شهرهای خود بازگشتند. اما در میانه راه، به یکی از غلامان عثمان که سوار بر شتری از شتران عثمان عازم مصر بود، برخوردند. آنان در بازرسی از او نامه ای یافتند که در آن خطاب به عبدالله بن سعد بن ابی سرح - والی عثمان در مصر - از او خواسته شده بود تا با مخالفان به محض ورود به شدت برخورد کند. از جمله کسانی که در این نامه، نامی از ایشان به میان آمده بود عبدالرحمن بن عدیس و کنانة بن بشر بودند که در آن، عبدالله بن سعد مأمور شده بود که دست پایشان را خلاف هم قطع کند و بگذارد در خون خود بغلطند تا بمیرند. پس معترضان به سرعت به مدینه بازگشتند و با نشان دادن نامه به عثمان و دیگر مردم، خواستار توضیح او شدند. عثمان ضمن رد نوشتن این نامه، بر پایبندی خود بر قول و قرارهایش با آنان - که عمل بر اساس کتاب خدا و سنت رسولa و عمل در راستای رضای معترضان بود، - تأکید ورزید. اما توضیحات او معترضان - از جمله کنانة بن بشر - را مجاب نکرد و آنان همچنان از بی‌اعتمادی خود به عثمان پای می‌‌فشردند. کنانه ضمن انتقاد از عملکرد عثمان، خطاب به او گفت: «چگونه به گفتار بی‌کردار تو راضی شویم حال آنکه تعهد کردی و علیS را در این امر، ضامن قرار دادی و جماعتی از معاریف و ثقات صحابه را بر اقرار خویش و ضمانت علیS، گواه گرفتی چندان که ما راضی شدیم و به منازلمان بازگشتیم؛ بعد، نامه بدین مضمون نوشتی و عهد شکستی. تو خود بگو که ما بر عهد و قول تو چگونه اعتماد کنیم؟» این اقدام و دیگر اقداماتی صورت گرفته از سوی دو طرف، مذاکرات را عملاً به بن بست کشاند تا این که سرانجام با بالا گرفتن کار، معترضان به منزل عثمان یورش آوردند و او را به قتل رساندند. کنانة بن بشر را از جمله این هجمه کنندگان به عثمان گفته‌اند. نقل است وی در این حمله، با میلۀ آهنین(گرز) بر پیشانی و جلو سر عثمان کوفت و در پی آن، دیگران بر عثمان هجمه آوردند و او را هلاک کردند. برخی هم گفته‌اند او با پیکانی را که در دست داشت به بیخ گوش عثمان فرو برد چندان که از حلقش در آمد و بعد شمشیرش را بر آورد و بر او زد تا کشته شد. وساطت کنانه بین وابستگان عثمان و معترضان، جهت دفن غلامان کشته شده عثمان در این واقعه، نیز از دیگر مواردی است که در آن به نام کنانة بن بشر و طایفه تجیب اشاره شده است.

بنی تجیب و حکومت امام علیS

بخش عظیمی از مردمان بنی تجیب و طوایف نامدارش، پس از فتوحات اسلامی، مصر را منزل و مأوای خود قرار داده بودند؛ با توجه به فاصله مصر از عراق و شام و نیز اقداماتی که معاویه انجام داد، شاید انتظار حضور گسترده از بنی تجیب - در قیاس با دیگر طوایف کنده - در تحولات و حوادث عراق و حتی شام، انتظار بجا و مقبولی نباشد. با توجه به فاصله زیاد مصر از عراق، شاید انتظار حضور گسترده سکونی‌های مصر - در قیاس با دیگر طوایف کنده - در تحولات و حوادث عراق، انتظار بجا و مقبولی نباشد. مضاف بر این که معاویه نیز با اقدامات خود سدی بزرگ در برابر پیوستن پیوستن جمع زیاد مصریان به سپاه امام علیS و حتی سپاه شام ایجاد کرد. معاویه پیش از حرکت به سوی صفین، به مصریان مخالف امام علیS از جمله معاویة بن خدیج و حصین بن نمیر سکونی که در آن زمان به توسط نامه مخفیانه با معاویه ارتباط برقرار نموده بودند، نامه نوشت و از آنها خواست چنانچه قیس بن سعد - فرماندار امام علیS در مصر - جهت پیوستن به صفین دست به اقدامی زد، شورش کنند و آن سامان را به تصرف خود درآورند. با این حال، آوردگاه صفین شاهد حضور برخی سکونی‌های مصر بود که چهره شاخص آنان، معاویه بن حدیج (خدیج) کندی است. سخنان معاویه بن خدیج بعد از قتل حوشب و ذوالکلاع در سوگ شامیان کشته شده و در پی آن سخنان او با معاویة بن ابوسفیان در این باره و نیز حضور او در جمع شهود شامی جریان حکمیت از جمله اخباری است که حکایت از حضور معاویة بن خدیج و احتمالاً برخی دیگر از سکونی‌های مصر در نبرد صفین دارد.

البته برخی از اخبار هم از حضور جمع زیادی از مردم طوایف سکون، سکاسک و صدف - از فروعات قبیله کنده‌ - در سپاه شام حکایت دارد چندان که گفته شده آنان در کنار قبایل یمنی عک، حمیر، لخم، اشعر و سکاسک، بیشترین مدافعان جبهه معاویه را تشکیل می‌‌دادند در ادامه این گزارش آمده که معاویه به وقت پیکار صفین، شاخه‌های بنی سکون را رو در روی کندی‌های عراق به فرماندهی اشعث بن قیس قرار داده بود بر این اساس، این احتمال که جمعی از تجیبی‌های ساکن شام از جمله بنی دحیم و بنی عامر نیز در این سپاه حضور داشته باشند، بعید نمی‌نمایاند. در مقابل این دسته از سکونی‌ها، جمعی از مردمان شاخه عراقی این قوم بودند که در جنگ صفین به دفاع از امام علیS بر آمدند که از جمله آنان می‌‌توان به بجی (نجی) حضرمی بن سلمة بن حشم و پسرانش در این نبرد اشاره کرد. در این جنگ، هفت تن از پسران نجی به نامهای مسلم، حسین، عمران، اسقع(عقبه)، نعیم، علی و حمزه در رکاب امیرالمؤمنینS به شهادت رسیدند.

پس از جنگ صفین، معاویة بن ابوسفیان در صدد تصرف مصر بر آمد اما چون از جانب مصریان نگرانی‌هایی داشت نامه ای به مسلمة بن مخلد انصاری و معاویة بن خدیج کندی - سران عثمانی و مخالفان بزرگ حکومت امام علیS در بلاد مصر - نوشت و در آن، از تصمیم خود در ارسال قریب الوقوع سپاهش گفت. این دو کسانی بودند که با علیS بیعت نکردند و از اطاعت اوامر نوابش در مصر سر می‌‌تافتند. چون نامه به‌دست مسلمه و معاویة بن خدیج رسید، از این تصمیم شاد شدند و پاسخش را به استبشار و معاونت دادند و از یاری او با برانگیختن عدّه و عُدّه بسیار، خبر دادند. معاویه با دریافت وعده یاری آنان، عمرو بن عاص را در سال ۳۸ هجری با ۶۰۰۰ سپاهی روانه مصر کرد. محمد بن ابوبکر هم به امام علیS نامه نوشت و ایشان را از حمله نیروهای عمرو بن عاص مطلع کرد. حضرت هم در پاسخ، ضمن ایراد مطالبی از محمد خواست تا کنانة بن بشر را که به نیکخواهی و دلیری و تجربه شهره است به مقابله آنها فرستد. پس محمد بن ابوبکر، دو هزار سواره را به فرماندهی کنانة بن بشر به نبرد سپاهیان شامی فرستاد. با آغاز جنگ و پس از متحمل شدن شکست‌های متوالی بر سپاه شام، عمرو بن عاص از معاویة بن خدیج یاری‌طلبید و او هم که جمع کثیری از مصریان را گرد خود فراهم آورده بود، به یاری عمروعاص شتافت و از پشت سر به کنانة و بشر و سپاه اندکش حمله ور شد و او را از هر طرف در محاصره گرفتند. کنانه در حالی که آیه شریفه وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَن تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ ٱللَّهِ كِتَـٰبًۭا مُّؤَجَّلًا وَمَن يُرِدْ ثَوَابَ ٱلدُّنْيَا نُؤْتِهِۦ مِنْهَا وَمَن يُرِدْ ثَوَابَ ٱلْـَٔاخِرَةِ نُؤْتِهِۦ مِنْهَا وَسَنَجْزِى ٱلشَّـٰكِرِينَ را قرائت می‌‌کرد از مرکب پیاده شد و به نبرد پرداخت و جنگید تا این که به شهادت رسید. در پی شهادت کنانه، سپاه محمد بن ابوبکر متفرق شدندمحمد با مشاهده این وضعیت، بازگشت و در راه به خرابه‌ای پناه برد. عمرو عاص هم وارد فسطاط شد و جای محمد نشست، معاویة بن خدیج به جستجوی محمد بن ابی‌بکر برآمد و پس از پرس و جو از چند غیر مسلمان، از محل اختفای وی باخبر شد. آنها محمد بن ابوبکر را در حالی که نزدیک بود از تشنگی جان دهد، از خرابه بیرون کشیدند و به طرف فسطاط روان شدند. در این هنگام، عبدالرحمان بن ابی‌بکر - برادر محمد بن ابوبکر - که همراه عمرو بن عاص به مصر آمده بود با اطلاع از اسارت محمد، از عمرو بن عاص خواست تا به معاویة بن خدیج دستور دهد از کشتن برادرش خودداری کند. عمرو عاص هم بلا فاصله برای معاویه پیام فرستاد که محمد را نزدش بفرستد. اما معاویة بن خدیج از استرداد او به عمرو بن عاص ممانعت کرد و گفت: شما پسر عموی من کنانة بن بشر را کشتید حال من محمد را رها کنم؟ به خدا قسم هرگز این کار را نخواهم کرد، و سپس این آیه را قرائت نمود أَكُفَّارُكُمْ خَيْرٌۭ مِّنْ أُو۟لَـٰٓئِكُمْ أَمْ لَكُم بَرَآءَةٌۭ فِى ٱلزُّبُرِ وی در پاسخ به محمد بن ابوبکر که از او طلب آب کرد، با یادآوری تشنه کشته شدن عثمان از دادن آب به او امتناع کرد. پس از سخنان کوتاهی که بین آنها رد و بدل شد، معاویة بن خدیج به محمد بن ابوبکر گفت: من تو را از روی ظلم نمی‌کشم، بلکه بخاطر انتقام خون عثمان، می‌کشم. محمد گفت: تو را با عثمان چکار؟ عثمان بر خلاف حق عمل کرد، و احکام قرآن را تغییر داد، و خداوند هم فرموده: وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْكَـٰفِرُونَ وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّـٰلِمُونَ وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْفَـٰسِقُونَ ما نسبت به اعمال و کردار او اعتراض کردیم و از وی خواستیم از خلافت کنار رود، او هم کنار نرفت. مردم هم جمع شدند و او را کشتند. این سخنان معاویة بن خدیج را بسیار ناراحت و غضبناک کرد؛ از این رو، محمد را جلو کشیده گردنش را زد و بعد او را داخل الاغ مرده‌ای گذاشت و آتش زد. معاویه بن خدیج پس از شهادت محمد بن ابی‌بکر، از مردم مصر برای معاویة بن ابی‌سفیان بیعت گرفت.

معاویة بن خدیج در سال ۴۷ هجری مزد حمایت هایش را از معاویه و دولت اموی گرفت و پس از عزل عبدالله بن عمرو بن عاص از حکومت مصر، استاندار معاویه بر مصر شد. نقل است روزی عبدالرحمان بن ابی‌بکر در ایام امارتش بر مصر، بر معاویة بن حدیج که از اسکندریه آمده بود، گذشت پس به او گفت: «ای معاویه، پاداشت را از معاویه گرفتی، محمد بن ابی‌بکر را کشتی که ولایتدار مصر شوی و اینک ولایتدار شدی». گفت: «محمد بن ابی‌بکر را به سبب رفتاری که با عثمان کرده بود کشتم». عبد‌الرحمان گفت: «اگر فقط خونخواه عثمان بودی در کارهای معاویه شرکت نمی‌کردی و وقتی عمرو بن عاص با اشعری چنان کرد، پیش از همه بر نمی‌جستی که با او بیعت کنی». معاویه بن خدیج مردی ملعون و خبیث بود. وی از سرسخت‌ترین دشمنان امام علیS بود و بر این اساس، امام علیS را سب می‌کرد. داوود بن ابی‌عوف می‌گوید: «معاویة بن خدیج در مسجد مدینه بر حسن بن علیS وارد شد، امام حسنS به او گفتند: ای معاویه تو علی را سب می‌کنی، به خداوند سوگند روز قیامت او را مشاهده خواهی کرد که بر چهره منافقان تازیانه می‌زند و آنها را دور می‌کند» - .

بنی تجیب و تعامل با دولت اموی

تجیبی‌ها ارتباط وثیق و عمیقی با دولت بنی امیه در تمام ادوار آن داشتند. چندان که از برخی طوایف آن همچون بنی زُمَیل (زمیله) به عنوان شیعیان عثمان و بعد امویان یاد کرده‌اند. آنان علاوه بر همراهی و همکاری با معاویة بن ابوسفیان در مواجهه با دولت علویS که به شرح آن پرداخته شد، زمامداری مناطق و عهده داری مناصب دولتی بنی امیه از مهمترین عملکردهای بنی تجیب در مواجهه با امویان به شمار می‌‌رود. امارت معاویة بن حدیج بر مصر در دوران حکومت معاویة بن ابوسفیان و سپس یزید بن ابوسفیان از جمله این موارد است. معاویة بن خدیج همچنین، فتوحاتی در غرب اسلامی داشت و بدین سبب مدتی را به امارت قیروان اشتغال داشته است چندان که از او آثاری در این منطقه برجای مانده بود که از جمله آنان می‌‌توان به چاههای معروف به آبار حدیج اشاره کرد. معاویة بن ابوسفیان در سال ۴۵ عقبة بن نافع فهری را به امارت افریقا گماشت و معاویة بن خدیج را به مصر خواند. ابن حدیج در سال ۴۷ هجری بار دیگر پس از عزل عبدالله بن عمرو بن عاص به امارت مصر رسید و تا سال ۵۰ یا ۵۱ هجری که مسلمة بن خالد جای او را گرفت، همچنان بر این منصب باقی ماند. علاوه بر معاویة بن حدیج، از برخی فرزندان و نوادگان او هم در شمار صاحب منصبان دولت‌های اموی و عباسی نام برده شده که ابومعاویه عبدالرحمن بن معاویة بن حدیج تجیبی(م ۹۵) از جمله آنهاست. عبدالرحمن عهده دار همزمان مناصب قضاء و رییس پلیسی مصر برای عبدالعزیز بن مروان بود. عبدالله بن عبدالرحمن بن معاویة بن خدیج تجیبی والی اسکندریه و نیز فرماندار مصر در سال ۱۵۲ هجری برای منصور دوانیقی، هشام بن عبدالله بن عبدالرحمن بن معاویة بن خدیج تجیبی حاکم برقه مصر و رییس پلیس فسطاط و هبیرة بن هاشم بن عبدالله بن عبدالرحمن بن معاویة بن خدیج تجیبی رییس پلیس عباسیان در سال ۱۹۶ هجری هم از دیگر کارگزاران این خاندان تجیبی به شمار رفته‌اند. ضمن این که سلمة بن سلیمان بن ابی صالح را نیز از دیگر عمال تجیبی منصور دوانیقی در مصر گفته‌اند. عبدالله بن قیس امیر عتبة بن ابوسفیان بر مصر، عیاض بن غنم امیر اسکندریه در سال ۸۴ هجری، مهاجر بن أبی المثنی تجیبی (۹۱ هجری) رییس پلیس اسکندریه، عبدالرحمن بن حسان صاحب شرطه عبدالعزیز بن مروان و حسّان بن عتاهیة بن عبد الرّحمان امیر مروان بن محمد - آخرین خلیفه اموی - بر مصر، هم از دیگر کارگزارانی هستند که به این قوم منسوبند.

علاوه بر آن، تجیبی‌ها در برخی قیامها و خیزش‌ها و حوادث منطقه مصر در دوران بنی امیه نقشی فعال و اساسی داشتند که اقدام مهاجر بن ابی المثنی تجیبی در سال ۹۱ هجری در ترور والی مصر و نیز فرماندهی قیام قراء در مصر علیه امیرشان در سال ۱۱۷ هجری توسط شریح بن صفوان از جمله آنهاست. مهاجر بن ابی المثنی تجیبی - از شاخه بنی فهم تجیب - رییس پلیس شهر اسکندریه در سال ۹۱ هجری بود. او و حدود صد تن از مردم مصر در کنار مناره شهر با هم همپیمان شدند تا قرة بن شریک - والی مصر - را در زمانی خاص ترور کنند. خبر این گردهمآیی و تصمیم شان توسط مردی به نام ابوسلیمان به قره رسید. قره که در اسکندریه به سر می‌‌برد قبل از متفرق شدن آن جمع، خود را به سرعت به آنها رساند و در مناره شهر آنان را به محاصره گرفت. در پی این اقدام، محبوسین مجبور به معرفی فرماندهان خود شدند. از این رو فرماندهانشان از جمله مهاجر بن ابی المثنی دستگیر و سپس کشته شدند.

شرکت عبدالرحمن بن محسن أندائی - از موالیان بنی اندی بن عدی - در قتل عبدالله بن زبیر (سال ۷۳ هجری) نیز از دیگر اخبار مهم بنی تجیب در این دوره گزارش شده است. عبدالرحمن عریف موالیان تجیب به شمار می‌‌رفت و در دیوان مصر از عطایای ویژه ای برخوردار بود. او را قاتل ابن زبیر گفته‌اند. نقل است وی از افراد سپاه مالک بن شراحیل خولانی بود که از سوی عبدالعزیز بن مروان برای کمک به حجاج بن یوسف ثقفی در نبرد با ابن زبیر فرستاده بود. عبدالرحمن بن محسن در این جنگ، به دست خود ابن زبیر را کشت و شمشیرش را به غنیمت گرفت. این شمشیر نزد فرزندان او باقی بود و مایه افتخار آنان بود.

بنی تجیب و سرزمین اندلس

با فتح اندلس در سال ۹۲ هجری، این سرزمین پذیرای جمع زیادی از مردم عرب از طوایف و قبایل مختلف از جمله بنی تجیب و فروعاتش شد. تجیبی‌ها در اندلس عمدتاً در مناطق سرقسطه، دروقه و قلعه أیوب ساکن بودند. عمیرة بن مهاجر بن نجدة بن شریح عامری و سپس برادرش عبدالله از بزرگان بنی عامری بودند که همراه با موسی بن نصیر از مصر به اندلس رفتند و در فتوحات آن سرزمین شرکت کردند. پس از فتح اندلس، عمیره به مدت دو سال، امارت برشلونه را برای برخی حکام آنجا عهده دار گردید. از نسل عمیره و برادرش - عبدالله - در اندلس، معاریف و رجال بزرگی برخاستند که از جمله آنها می‌‌توان به عبدالرحمن بن عبدالعزیز بن عبداللّه بن مهاجر، فرماندار دروقه، محمد الاعور بن عبدالرحمن بن عبدالعزیز]] از قیام کنندگان در سرقسطه، محاصر بن هاشم بن محمد الأعور فرماندار ناصر - خلیفه اموی اندلس - در سرقسطه، محمد بن هاشم بن محمد الأعور وزیر برادرش محاصر، عبد الرحمن بن یحیی محمد بن هاشم وزیر معروف به «سماحه» و عبداللّه بن حکم المقتول بن عبدالرحمن بن محمد بن هاشم بن محمد الأعور اشاره کرد. عبدالله، منذر بن یحیی - امیر سرقسطه و یکی از بنی اعمام خود - را در مجلسی، در حضور مردم، غافلگیرانه کشت و جای او نشست. اما امارتش در این شهر، بیش از یک ماه نکشید و توسط سلیمان بن هود کشته شد. این امارت، آخرین حکمرانی بنی عمیره و بنی عبدالله بن مهاجر در سرقسطه بود. سلیمان الشویرب بن منذر بن عبدالرحمن بن عبدالعزیز بن عبداللّه بن مهاجر، نیز از دیگر رجال نام آور بنی عامر بن عدی بود که امارت قلعه ایوب را برای ناصر - خلیفه اموی اندلس - بر عهده داشت به نظر می‌‌رسد در پی یک شورش، این قلعه از کنترل او خارج شد و سلیمان در تلاش برای فتح مجدد آن، کشته شد. بعد قتل او، ناصر، امارت قلعه ایوب را به حکم بن منذر بن عبد الرحمن بن عبدالعزیز بن عبداللّه بن المهاجر - برادر سلیمان الشویرب - سپرد. از حکم بن منذر مذکور، فرزندانی چون هاشم و عبدالعزیز متولد شدند. هاشم از قیام کنندگان و همراهان غالب مولی ناصر - خلیفه اموی اندلس - در قیامش بود که به دست محمد بن ابی عامر کشته شد. در این واقعه عبدالعزیز بن حکم - برادر هاشم بن حکم - ابن ابی عامر را در جنگ با برادرش - هاشم - همراهی کرد و بدین جهت، پس از شکست هاشم بن حکم، ابن ابی عامر او را به امارت قلعه ایوب منتصب کرد.

بنی صمادح هم از دیگر طوایف بنی تجیب بودند که در اندلس جایگاهی ویژه داشتند. از این قوم در شمار پادشاهان المریه در اندلس در ایام ملوک الطوایفی یاد شده است. نخستین پادشاه این حکومت، معن بن صمادح بود که در سال ۴۴۴ هجری به حکومت رسید. زعامت بنی صمادح بر این منطقه همچنان ادامه یافت تا اینکه در سال ۴۸۴ توسط یوسف بن تاشفین - از سلاطین قدرتمند مرابطه - منقرض شدند. بنی افطس از ملوک بطلیوس و بابره و امارت‌های غربی اندلس و نیز بنی ذو النون هم از دیگر طوایف این قوم بودند که در اندلس به حکومت دست یافتند.

مشاهیر بنی تجیب

از اعلام و رجال معروف این قوم - علاوه بر نام مشاهیر و بزرگانی که در متن به نام آنها پرداخته شد - می‌‌توان از شعرایی چون ربیعة بن عبداللّه (سلمة) بن ربیعه معروف به «ابن غزاله» شاعر جاهلی، عمرو بن سیار (نیل)، عباد بن زید عبادی، شریک بن ابی الأعقل، قیسبه و حارثه فرزندان کلثوم بن حباشة بن عمرو بن هدم و یزید بن درج نام برد. از دیگر معاریف و مشاهیر بنی تجیب می‌‌توان از رجالی چون أبو بلال عامر بن عمرو بن حذافة از اصحاب پیامبرa، حدیج بن جفنة بن قتیره رییس جاهلی این قوم که تمام طوایف سکون به ریاست او گردن نهادند بشر بن سلمان بن عوف - صاحب مرباع تجیب - ضحاک بن قیس بن نعمان بن حوثره - فرمانده پادگان سند و از کشته شدگان در سند همراه با حکم بن عوانه کلبی - عائشة بن مالک بن ذی الوشاح، محمد بن عبدالرحمن بن بسطام- هر دو از اشراف این قوم - یاد کرد. محدثانی چون عبدالله بن بجی حضرمی از تابعین و راویان امام علیS و پسرش عبدالله، ابوسعید مسلمة بن مخرمة بن سلمه تجیبی زمیلی از تابعین، عدی و مالک بن بدا بن اداة بن عدی، ابوعبدالله محمد بن رمح بن مهاجر تجیبی، ابومحمد وفاء بن سهیل بن عبدالرحمن، عمرو بن خلف بن عمر زمیلی، ابواسحاق ابراهیم بن سعید بن عروه تجیبی عامری، شعیب بن یحیی بن سائب عبادی، عمر بن مصعب بن ابی عزیز عبادی، عمیرة بن تمیم بن جزء فرنائی، ابوعمرو سعد بن مالک تجیبی خلاوی، عبدالله بن محمد مکنی به «ابن افطس»، ابو حفص حرملة بن عمران تجیبی، ابوحفص حرملة بن یحیی بن عبدالله زمیلی تجیبی راوی و فقیه اهل سنت و سوید بن قیس تجیبی اندائی که نزد عبدالعزیز بن مروان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود، هم، از دیگر مشاهیر این قوم نام برده شده‌اند. ضمن این که عبدالعزیز بن هاشم بن عبدالعزیز بن حکم معروف به «زاهد» و از ساکنان دروقه، أسیر بن عمرو بن سیار بن مره فقیه، ابن عیاش محمد بن عبدالعزیز بن عبدالرحمن ادیب و شاعر بنی تجیب در اندلس، ادریس بن ابراهیم بن عبدالرحمن قاضی اندلس، حویة بن رواع از اشراف این قوم، عبدالرحمن بن قیسیة بن کلثوم بن حباشه سومی از روؤسای بنی سوم بن عدی و از اشراف و ممدوحان آنها در مصر، لبید بن عقبه سومی از اشراف مصر، حمیر بن وائل سومی از اشراف مصر و نیز، محمد بن هذیل المغفل بن محمد بن هاشم بن محمّد الأعور - از صاحب منصبان وزارت - از دیگر رجال و معاریف بنی عامر بن عدی در اندلس برشمرده شده است.

از موالیان شهیر این قوم هم که نامی از ایشان در جریده تاریخ باقی مانده است می‌‌توان به نام ابوعبدالله احمد بن یحیی بن وزیر بن سلیمان بن مهاجر مولی قیسیة (قیسبة) بن کلثوم سومی و از موالیان آل الأدرد بن رفاعة بن کثیف تجیبی، از محدثان و عالم به شعر و ادب و اخبار و انساب، ابوالمیثا ایوب بن قسطنطین، معاویة بن سعید بن شریح بن عزره تجیبی مصری - مولی بنی فهم بن اداة بن عدی - ابوالربیع سلیمان بن برد بن نجیع ایدعانی راوی و فقیه اهل سنت، ابومروان حبیب بن شهید قتیری مولی عقبة بن بجره تجیبی قتیری، سعید بن شریح بن عروه کندی تجیبی راوی و شاعر، ابوشبیب]] شاعر، ابوبرده احمد بن سلیمان بن برد و ابوزرعه بلال تجیبی برنیلی - هر دو از محدثان و راویان احادیث اهل سنت، - اشاره کرد.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت