بهشت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بهشت است. بهشت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بهشت در قرآن - بهشت در نهج البلاغه - بهشت در کلام اسلامی - بهشت در معارف دعا و زیارات - بهشت در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

واژه‌شناسی

بهشت واژه فارسی اوستایی واهیشت = (vahishta) به معنای جهان برتر، عالم نیکوتر ـ ضد «دژنگهو» به معنای دوزخ ـ است. واهیشت مرکب از «واهو» (Vahu) به معنای خوب و «ایشت» (Esht) علامت تفضیل و صفت برای موصوف محذوف «انگهو» یعنی جهان است و آن‌‌جایی است خوش آب و هوا و فراخ نعمت و آراسته که نیکوکاران پس از مرگ در آن مخلدند. در فارسی به بهشت، فردوس و مینو نیز گفته می‌‌شود. بهشت در لغت عرب با واژه‌‌هایی گوناگون به کار رفته که مهم‌‌ترین آنها «جَنّت» است.

جنت از ریشه (ج ـ ن ـ ن) گرفته شده است. معنای محوری همه مشتقات این ریشه پوشیدگی است، چنان‌‌که «جنین» بر اثر پوشیدگی و مستور بودن در رحم مادر بدین نام موسوم شده و سپر نیز بدین جهت که رزمنده در پناه آن پوشیده و از آسیب سلاح دشمن مصون می‌‌ماند «جُنّة» نامیده شده است؛ همچنین کسی که عقل او پوشیده گشته «مجنون» و ظلمت شب که مایه پوشیدگی اشیاست «جانّ» نام گرفته‌‌اند. «جِنّ» نیز موجودی است نامرئی که از دید ظاهری انسان پوشیده است و بالاخره «جنّت» باغی است پوشیده به درختان انبوه و درهم رفته، بنابراین سِر نامگذاری بهشت به جنت آن است که شاخساران درختانش درهم فرو رفته و برگهای فراوان آنها مانند سقفی سبز رنگ زمین بهشت را می‌‌پوشاند.

البته مفسران برای پوشیدگی بهشت وجوه دیگری نیز ذکر کرده‌‌اند، چنان‌‌که برخی آن را ثوابی دانسته‌‌اند که در دنیا بر‌‌انسان پوشیده است. برخی دیگر گفته‌‌اند: اطلاق جنت بر بهشت بدان سبب است که هرگز عقول قاصر بشر بر آن احاطه نمی‌‌یابد. به نظر برخی دیگر بهشت به لحاظ منزلت و مقام مکنونی که دارد نزد عقل صاحب نظر یا قلب صاحب بصر معروف یا مشهود نیست، از این‌‌رو بعضی از مفسران بر این اعتقادند که برخی از مراحل اعلای بهشت حتی نزد عقل حکیم یا قلب عارف مستور است و برخی از مراتب دیگر آن گرچه معلوم نظری حکیم یا بصری عارف است؛ لیکن بسیاری از ویژگی‌های آن همچنان در بوته استتار است و تا قبل از شهود عینی مشهود نمی‌‌شود و حتی پس از ورود در آن گرچه نسبت به خود بهشتی مشهود شده و در کنار او قرار می‌‌گیرد؛ اما برای غیر او که پایین‌‌تر از درجه وجودی وی قرار‌‌دارد همچنان در ورای حجاب نوری مستتر و پنهان است..

بهشت در ادیان

بدون تردید در همه ادیان، مذاهب و مسالک اعتقاد به جهانی بهتر و مطلوب‌‌تر وجود داشته و همه آنها رسیدن به آن را به پیروان خویش وعده داده‌‌اند.

در اوستا برای هر یک از تعالیم سه گانه عالیه «پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک» در بهشت مقام و مرتبه‌‌ای ویژه معین شده است؛ اولی که جای اندیشه است در کره ستارگان، دومی در فلک ماه و سومی در فضای بلندترین روشنایی واقع است. روان نیکوکار پس از طی این سه مرحله به فضای فروغ بی‌‌پایان می‌‌رسد که «انیران» نام دارد و در آنجا بارگاه جلال اهورا یا عرش اعظم (گروثمان = خان ستایش) است. در جای دیگر همین کتاب آمده که روان مرده تا سه روز پس از مرگ بالای سر اوست و صبح روز چهارم روح از تن او جدا شده، اگر نیکوکار باشد وجدان (دین) وی به صورت دختر زیبایی نمودار گشته، او را به سوی فردوس راهنمایی می‌‌کند. روان نیکوکار از روی پل صراط (چِنونَت پِرِتو = پل تشخیص و قضاوت) که بالای نهری از فلز گداخته قرار دارد و برای او پهن به نظر می‌‌رسد، به سرعت می‌‌گذرد و پس از پیمودن مراحل سه‌‌گانه یاد شده، به بهشت برین و بارگاه قدس اهورامزدا می‌‌رود. در آنجا برای او‌‌کَره فصل بهار و سایر نعمت‌ها را می‌‌آورند و همواره در نهایت خوشی و خرمی به سر‌‌می‌‌برد.

در عهدین نیز با عبارت‌هایی گوناگون بشارت به بهشت موعود داده شده است. بنی‌‌اسرائیل در عصر موسی(ع) قومی مادی بودند، چنان‌‌که بسیاری از بشارتهای عهد قدیم به نعمت‌های دنیوی،زمین و حکومت و سلطنت اشاره دارد، حتی آنها مسئله جاودانگیروح را نمی‌‌دانستند و منکر روحی در بدن بودند که بعد از مرگ جاودانه بماند؛ ولی نمونه‌‌هایی وجود دارد که آنان نیز بهشت را قبول داشته‌‌اند. عده‌‌ای از آنها قائل به بهشت بسیار گسترده‌‌ای بودند که از آن با عنوان «بهشت عَدْن آسمانی» یاد کرده و دارای دو در بوده که ۱۰۰۰۰۰ فرشته از آن محافظت می‌‌کنند. در عهد جدید نیز با اوصافی گوناگون نظیر حیات جاودانه از بهشتسخن به میان آمده است. حتی در برخی موارد اوصافی را شبیه اوصاف بهشتی که در قرآن آمده است بیان می‌‌کند.

از نظر مسیحیان، بهشت آسمانی است محل سعادت که از هرگونه کدورت تهی و شامل همه لذات نفسانی است. البته نعمت‌های این بهشت از قبیل لذات و شادیهای آسمانی و تنها مفاهیمی روحی و عقلی است؛ زیرا به اعتقاد آنها بهشت جایگاهی روحانی است که نفسِ انسان پس از جدا شدن از بدن و صعود به آسمان از حالتی حسی و طبیعی به حالت روحانی آسمانی تبدیل شده، در آن قرار می‌‌گیرد. پروتستان‌ها نیز قائل به نوعی بهشت روحانی هستند که مهم‌‌ترین لذت آن نظر کردن به وجه الله است. حتی در مسالک بت پرستی مانند یونانیها محل خدایان و پایان نیکان را گلزارهایی زبده به نام شانزلیزه (Champs elyses) می‌‌دانستند.

هندوها نیز بهشت را باور داشتند و کسانی که با انواع عذاب‌های دنیوی مانند قتل، سوختن و غیره خود را نابود می‌‌کردند می‌‌پنداشتند که قبل از بیرون رفتن جان‌هایشان همسایگان بهشت به سرعت آن را می‌‌گیرند. مدینه فاضله افلاطون و جامعه‌‌ای که کمونیست‌ها به طبقات محروم وعده می‌‌دادند نیز نوعی بهشت دنیوی محسوب می‌‌شود. این بهشت‌ها به رغم اختلافات زیاد در ۴ چیز مشترک است: امنیت، سلامت، برکت و لذت..

بهشت در قرآن کریم

قرآن‌‌ کریم که بر همه کتاب‌های آسمانی مُهَیْمِن است ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾ افزون بر اینکه وعده‌‌های موجود در تورات و انجیل درباره بهشت را نقل کرده ﴿إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ به تفصیل درباره بهشت سخن رانده و آن را آخرین مرحله مدار عمومی خلقت برای برگزیدگان و نزدیک‌‌ترین جایگاه به خداوند معرفی می‌‌کند. ﴿فَغَفَرْنَا لَهُ ذَلِكَ وَإِنَّ لَهُ عِنْدَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ﴾ گفتنی است اولین اختلاف بهشت قرآن با بهشت دیگران در میزان کوشش و تلاش لازم و در مدت وصول آن است؛ قرآن راه بهشت را طولانی و پرمشقت ﴿يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ﴾ و آن را محصول اکتساب خود انسان معرفی می‌‌کند. ﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾.

گرچه در قرآن کریم واژه «جنت» به معانی گوناگونی نظیر توحید ﴿لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ وَلَا يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلَا ذِلَّةٌ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. ﴿وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَلَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ أُولَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾.، بستانی در یمن ﴿إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ كَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِينَ﴾. به کار رفته یا بر اینها تطبیق شده است؛ اما در این مقاله تنها آن‌‌دسته از معانی این واژه که بر بهشت اطلاق شده مورد نظر است.

افزون بر واژه‌‌های «جنت» ﴿وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ و «جنات» ﴿وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ در آیات فراوانی از بهشت با واژه‌هایی نظیر فردوس ﴿الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، دارالسلام ﴿لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾، دارالقرار ﴿يَا قَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا مَتَاعٌ وَإِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دَارُ الْقَرَارِ﴾، دارالمقامه ﴿الَّذِي أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٌ﴾، جنة الماوی ﴿وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى﴾، ﴿عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى﴾، ﴿عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى﴾ و... یاد شده است.

در این آیات مباحثی همچون حقیقت ﴿فَلَوْلَا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ﴾، ﴿تَرْجِعُونَهَا إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾، ﴿فَأَمَّا إِنْ كَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ﴾، ﴿هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ﴾، گستره و جایگاه ﴿وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ﴾، ﴿وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى﴾، ﴿عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى﴾، ﴿عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى﴾، درها ﴿جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوَابُ﴾، ﴿وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ﴾، مخلوق بودن ﴿سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾، ﴿وَأَزْلَفْنَا ثَمَّ الْآخَرِينَ﴾، موروث بودن ﴿وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾، ﴿قَالُوا إِنْ هَذَانِ لَسَاحِرَانِ يُرِيدَانِ أَنْ يُخْرِجَاكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِمَا وَيَذْهَبَا بِطَرِيقَتِكُمُ الْمُثْلَى﴾، مراتب و درجات بهشت ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾، ل﴿ا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾، ﴿دَرَجَاتٍ مِنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾، ﴿وَمَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأُولَئِكَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلَى﴾، نعمت‌های بهشتی ﴿وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، ﴿يُطَافُ عَلَيْهِمْ بِصِحَافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَأَكْوَابٍ وَفِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَأَنْتُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، ﴿مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيهَا أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَأَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَلَهُمْ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا مَاءً حَمِيمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ﴾ و بهشتیان ﴿قَالَ اللَّهُ هَذَا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾، ﴿وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْوَانًا عَلَى سُرُرٍ مُتَقَابِلِينَ﴾ مطرح شده‌‌اند.

تصویر و تعریف بهشت در قرآن یکپارچه نیست، بلکه به صورت اوصاف کوتاه، متعدد و گاه مکرر در بسیاری از سوره‌‌ها به ویژه سوره‌‌های مکی آمده است و در سه سوره الرحمن، سوره واقعه و سوره انسان (سوره دهر) بیشتر و پیوسته‌‌تر از سایر سوره‌‌هاست. برای به دست آوردن تصویری اجمالی از بهشت آن‌‌چنان که در قرآن کریم بیان شده لازم است که آیات سوره‌‌های مختلف کنار هم گذاشته شود..

حقیقت بهشت

بسیاری از متکلمان و محدثان اسلامی با استفاده از آیات و روایات بهشت را جسمانی و مادی دانسته و این اعتقاد را از ضروریات دین اسلام شمرده‌‌اند. آنها معتقدند انسان با همین بدن جسمانی مادی خود وارد بهشت خواهد شد و آیات مربوط به نعمت‌های بهشتی را بیانگر مادی بودن آنها دانسته‌‌اند:﴿وَفَاكِهَةٍ مِمَّا يَتَخَيَّرُونَ﴾، ﴿وَلَحْمِ طَيْرٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾؛ ولی در این زمینه دیدگاه‌های دیگری نیز وجود دارد؛ برخی مادی بودن بهشت را ردّ کرده‌‌اند. به عقیده آنها بهشت ماورای عالم ماده است و نیازی به مکان مادی ندارد، بلکه چیزی خارج از ذات انسان نیست؛ بدین معنا که همه نعمت‌ها، مملوک‌ها، خادمان، باغها، درختان و... برخاسته از ذات انسان و قائم به اوست و او به اذن خدا نگهدارنده و ایجادکننده آنهاست.

بسیاری از آیات قرآن و نیز روایات بیانگر آن است که بهشت و نعمت‌های آن چیزی جز ظهور اعمال نیکانسان و بازگشت آن به وی نیست، چنان‌‌که خداوند در پاداش یا مجازات بندگان، خودِ عمل را در برابرشان حاضر می‌‌کند: ﴿وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا﴾، ﴿يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ﴾، ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ﴾، ﴿وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾، ﴿يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾، ﴿فَالْيَوْمَ لَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَلَا تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾. براساس این دیدگاه اعمال انسان دو صورت دارد: صورتی مُلْکی که فانی و زودگذر و صورت ملکوتی که باقی و زایل نشدنی است. انسان در دنیا تنها صورت ملکی آنها را مشاهده می‌‌کند و از صورت ملکوتی آنها بی‌‌خبر است؛ اما در قیامت و در برزخ تنها چهره ملکوتی آنها را مشاهده می‌‌کند؛ اگر زیبا باشند نعیم و اگر زشت باشند جحیم وی خواهند بود. از سوی دیگر براساس آیه ﴿قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾ که خداوند خطاب به حضرت نوح(ع)، فرزند وی را کرداری ناشایسته دانسته. انسان نفس عمل خویش است و هرکس در طول عمرش، خود را با اعمال خویش می‌‌سازد؛ کسی که محصول فعالیت شبانه‌‌روزی او جز اعمال نیک و نورانی نیست، خود یکپارچه نیکی و نورانیت است؛ به عبارت دیگر، اعمال و رفتار انسان بر حسب صور ملکوتی آنها، تشکیل‌‌دهنده گوهر ذات انسانی و سازنده هویت و شخصیت آدمی‌‌اند، و انسان با اعمال، کردار، افکار و ادراکش سازنده خویش است، بنابراین بهشت یا جهنم چیزی جدا و بریده از ذات انسان و آنچه که از او برمی‌‌خیزد نیست. چنان‌‌که قرآن کریم در وصف مقربان، خودِ آنان را روح و ریحان و بهشت دانسته: ﴿فَأَمَّا إِنْ كَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ﴾، ﴿فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّتُ نَعِيمٍ﴾. و در جایی دیگر بر خود کسانی که از خشنودی خداپیروی می‌‌کنند درجات (بهشت) اطلاق کرده است: ﴿هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللَّهِ﴾ البته درباره حقیقت بهشت آرای دیگری نیز مطرح است؛ مانند اینکه برخی از عرفا گفته‌‌اند: حقیقت بهشت چیزی است که انسان را به خدا نزدیک کرده، در مجاورت حق اول قرار می‌‌دهد یا به گفته برخی دیگر حقیقت بهشت ابتهاج نفس و شادی آن به شناخت خدا و محبت اوست که می‌‌توان این گونه نظرها را در کنار دو نظر سابق به دو صورت تحلیل کرد: نخست آنکه بگوییم این دو نظر اخیر در حقیقت ردّ آرای سابق است، چنان‌‌که برخی نیز گفته‌‌اند: بهشت همان لذات روحی است واوصافی که در قرآن برای آن ذکر شده نوعی تمثیل و برای تقریب به ذهن است. دیگر آنکه بگوییم دو نظر سابق ناظر به مراتب نازله بهشت و دو نظر اخیر‌‌ناظر به مراتب عالیه بلکه عالی‌‌ترین مراتب آن‌‌است..

گستره و جایگاه بهشت

در برخی آیات از‌‌وسعت و بزرگی بهشتسخن به میان آمده و آن‌‌را برابر پهنای همه آسمانها و زمین دانسته است: ﴿وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ﴾؛ ﴿سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾ مراد از عَرْض در این آیات عرض در برابر طول نیست، بلکه به معنای مطلق گستردگی و برای بیان اهمیت وسعت بهشت آمده است، زیرا برای اعلام وسعت بهشت و تقریب به ذهن اهل ایمان مثالی بهتر و مناسب‌‌تر از وسعت فضای جوی نیست که کرات بی‌‌شمار در آن در حرکت‌‌اند و از آنجا که بشر وسعت فضای کرات بی‌‌کران جهان را نفهمیده و نمی‌‌تواند به آن احاطه پیدا کند وسعت بهشت نیز برای وی غیر قابل تحدید است. در لغت عرب نیز هر گاه چیزی را با وصف وسعت و بزرگی یاد می‌‌کنند آن را به عرض، متصف می‌‌سازند؛ نظیر "بِلادٌ عَریضَةً" و "أرضٌ عَریضَة و گویا تعبیر به‌‌عرض کنایه است از اینکه در نهایت وسعت است یا به قدری است که وهم و خیال بشری نمی‌‌تواند آن را بسنجد و برایش حدی تصور کند. به گفته برخی هریک از اهل بهشت، بهشتی با‌‌این وسعت و گستره دارند؛ ولی برخی دیگر گفته‌‌اند: شاید مقصود از آن، یک بهشت از بهشتهای مختلف باشد. برخی در وصف حقیقی بهشت گفته‌‌اند که بزرگی و وسعت بهشت به اندازه‌‌ای است که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ بشری خطور نکرده است، چنان‌‌که تمامی نعمت‌های بهشتی این‌‌گونه است و خداوند در بزرگی و عظمت آن می‌‌فرماید: ﴿وَإِذَا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيمًا وَمُلْكًا كَبِيرًا﴾ برخی گفته‌‌اند: مراد از عرض همان عرض در برابر طول است و اگر آیات مزبور تنها عرض بهشت را ذکر کرده از آن‌‌روست که امتداد عرض کوتاه‌‌تر از امتداد طول است، بنابراین وقتی عرض بهشت مانند عرض آسمان و زمین باشد قهراً طول آن بیشتر خواهد بود. در تفسیر آیات یاد شده اقوال دیگری نیز ذکر شده است؛ برخی گفته‌‌اند: عرض بهشت به اندازه پهنای آسمان‌های هفت‌‌گانه و زمین‌های هفت‌‌گانه است که در کنار هم باشند (مجموع آنها). برخی دیگر بر این عقیده‌‌اند که قیمت آن به اندازه ارزش همه آسمانها و زمین است. در روایتی نیز آمده است که جبرئیل خواست طول بهشت را بداند ۳۰۰۰۰ سال پرید، تا درمانده شد..؛ لذا از حق تعالی مدد خواست خدا او را قوت داد تا ۳۰۰۰۰ بار و هر بار ۳۰۰۰۰ سال پرید و در نهایت از بهشتِ یک مؤمن خارج نشده بود. از این روایت استفاده می‌‌شود که مقام و رتبه انسان گرچه از اصحاب یمین باشد ـ که ظاهراً بالاترین رتبه و مقام آنان همان مقامهای بهشتی و نعمت‌های جسمانی است ـ از ملائکه بالاتر است، چون خداوند در انسان قوه و استعدادی نهاده که هر قدر بر کمالات و قوت روحانی او افزوده شود باز قابل افزایش است و چون چنین استعدادی دارد به حکم "العطيات بقدر القابليات" باید بهشتی که جایگاه و آرامگاه همیشگی اوست نیز از حیث سعه و تمامیت محدود به حدی نباشد. در روایتی آمده است که از پیامبر اکرم (ص) درباره آیه ﴿وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ﴾ پرسیدند که اگر بهشت به گستردگی اجرام آسمان و زمین باشد پس دوزخ کجاست؟ فرمود: هنگام آمدن روز شب کجاست؟ در تفسیر کلام رسول خدا (ص) گفته شده که آخرت با همه نعمت‌ها و عذابهایش هرچند شباهتهایی با دنیا و لذایذ و آلامش دارد و نیز انسانی که وارد آخرت می‌‌شود عیناً، همان انسانی است که در دنیا بود؛ ولی نظام حاکم بر آخرت غیر از نظام حاکم بر دنیاست؛دنیا بر خلاف آخرت دار‌‌تزاحم و تمانع است، بنابراین ممکن است آسمان و زمین با اینکه جایگاه بهشت است بدون مزاحمت جایگاه جهنم نیز باشد. برخی گفته‌‌اند: سؤال از جایگاه بهشت در صورتی صحیح است که آن جزئی از این جهان باشد، به گونه‌‌ای که بتوان میان آن و این جهان نسبتی برقرار کرد؛ ولی اگر بهشت را جهانی مستقل و جدا از این آسمان و زمین بدانیم پرسش از جایگاه آن صحیح نیست. مکان که جایگاه جسم است در اجزای این جهان قابل تصور است؛ مثلاً میز را در اتاق جای می‌‌دهیم؛ ولی اگر مجموع جهان را در نظر بگیریم دیگر برای آن ظرف و مکانی وجود ندارد، بلکه آفرینش خود جهان، سازنده جای خود نیز هست؛ نه اینکه قبلاً فضایی نامتناهی وجود داشت. سپس خدا این جهان را در دل آن فضا آفرید. عین همین سخن درباره بهشت نیز حاکم است. به عقیده ایشان این سخن بدین معنا نیست که بهشت وجود مثالی و خیالی دارد تا پرسش از جایگاه آن ساقط باشد، بلکه در عین تصدیق به «معاد عنصری» یا «معاد مادی» دو جهان مستقل فرض می‌‌کنیم که هریک برای خود احکام و قوانین و اوضاع و نسبتهایی دارند و هرگز یکی در دل دیگری نیست. برخی از مفسران با استفاده از پاره‌‌ای از آیات قرآن جایگاه بهشت را بالای آسمانهای هفت گانه دانسته‌‌اند: ﴿وَكَمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَيَاتًا أَوْ هُمْ قَائِلُونَ﴾، ﴿وَفِي السَّمَاءِ رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى﴾، ﴿عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى﴾، ﴿عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى﴾. در روایتی نیز آمده است که بهشت بالای ۷ آسمان است. برخی نیز گفته‌‌اند: بهشت در جهت آسمان است؛ نه اینکه در خود آنها گنجانده شود و چه مانعی دارد که خدا در بالا عوالمی به وسعت آسمانها بیافریند؟ به اعتقاد برخی متکلمان درباره جایگاه بهشت دلیل روشنی وجود ندارد و تنها علم آن نزد خداست. برخی نیز به استناد آیات ﴿أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا يَرَى﴾، ﴿وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى﴾، ﴿عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى﴾ جایگاه بهشت را نزد ﴿سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى﴾ دانسته‌‌اند؛ بدین بیان که هرجا سدرة المنتهی باشد کنار آن جایگاه بهشت موعود است و چون جایگاه و حقیقت «سدرة المنتهی» برای ما روشن نیست طبعاً جایگاه آن نیز در محاق ابهام خواهد ماند و نمی‌‌توان درباره آن اظهار نظر قطعی‌‌کرد..

درهای بهشت

بهشت درهای متعددی دارد و قرآن کریم در آیاتی به صورت کلی و اجمال از آن سخن گفته است، چنان‌‌که در وصف بهشتیان درهای بهشت را بر آنان گشوده دانسته: ﴿جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوَابُ﴾ یا می‌‌فرماید: هنگامی که بهشتیان به بهشت نزدیک شوند و درهای آن گشوده شود، خازنان بهشت به آنها سلام می‌‌کنند: ﴿وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ﴾. و هنگام استقرار در بهشت نیز فرشتگان از هر دری وارد شده، بر آنان درود و سلام می‌‌فرستند: ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلَائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ﴾، ﴿سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾. روایاتی نیز در تأیید این معنا آمده است.

در قرآن کریم سخنی از شمار درهای بهشت به میان نیامده؛ ولی درهای جهنم را ۷ تا دانسته است: ﴿لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ﴾؛ ولی روایاتی پرشمار تعداد درهای بهشت را ۸ عدد شمرده‌‌اند. این معنا اشاره به آن دارد که راههای وصول به سعادت که بهشت مظهر آن است از طرق سقوط در دامان بدبختی که جهنم کانون آن است فزون‌‌تر و رحمت گسترده الهی بر غضبش پیشی گرفته است: "سبقت رحمته غضبه". در حدیثی از امام باقر(ع) آمده است که بهشت دارای ۸ در است که پهنای هریک به اندازه ۴۰ سال راه است و این اشاره‌‌ای به گستردگی رحمت خداوند به بندگان اوست. در مورد حقیقت و ماهیت درهای بهشتی سخنان بسیاری گفته شده است؛ برخی گفته‌‌اند: با توجه به اینکه الفاظ برای ارواح و حقایق معانی وضع شده، روح و حقیقت معنای «در» و موضوعٌ له واقعی آن عبارت است از مطلق چیزی که راه وصول به مقصدی است و بدون آن نمی‌‌توان به مطلوب دست یافت. بی‌‌شک این حقیقت را صورت‌ها و قالب‌های متعدد و هریک از آنها ویژه موردی خاص است، همراه با احکام و ویژگی‌هایی که برای آشنایی با ویژگی‌های هریک از آنها، شناخت مورد و صورت مناسب با آن، ضروری است، بنابراین درِ هر چیزی مناسب با همان چیز است و نمی‌‌توان ویژگی‌های یک مورد را به دیگر موارد کشاند، چنان که درِ ساختمان مناسب با خود ساختمان و درِ بطری نیز مناسب با خود آن است. درِ امور معنوی نظیر دوستی یا دشمنی مناسب با همان امور معنوی و با ویژگی‌های مخصوص خود است. با این توضیح می‌‌توان گفت درهای بهشت یا جهنم از سنخ درهای دنیوی نیست، بلکه مطلق اموری است که راه را برای انجام کارهای شایسته و نیک یا برای ارتکاب اعمال ناشایست هموار کرده، موجب بهشتی یا جهنمی شدن انسان می‌‌گردد؛ ولی از آن‌‌رو که در میان اموری که انجام کارهای خیر یا شر را رقم می‌‌زنند، حواس پنج‌‌گانه ظاهری و قوای ادراکی سه‌‌گانه باطنی نقش بیشتری دارند، مورد تأکید و اشاره قرار گرفته‌‌اند و گفته شده: بهشت ۸ در دارد و آنها عبارت‌‌اند از: لامسه، باصره، سامعه، ذائقه، شامّه، متخیّله، واهمه و عاقله، و جهنم ۷ در دارد و آنها عبارت‌‌اند از امور یاد‌‌شده به استثنای قوه عاقله؛ اما این بدان معنا‌‌ نیست که‌‌درهای بهشت محدود و منحصر به امور مزبور است.

به همین جهت نصوص دینی در بیان درهای بهشت و جهنم متفاوت و در عین تفاوت همه صادق و مطابق با واقع است؛ زیرا هریک از آنها مسئله یاد شده را از دیدگاهی معین و به اعتباری مخصوص ملاحظه کرده است؛ مثلاً از جمله اموری که راه را برای انجام کارهای خیر یا شرّ هموار می‌‌کند، امام و رهبر جامعه است؛ یعنی اگر زعامت امت در کف با کفایت امامی صالح قرار گیرد راه برای انجام کارهای خیر، هموار می‌‌گردد و اگر رهبری امت در دست پیشوایی ناصالح بیفتد، راه برای انجام کارهای شرّ باز می‌‌شود. در حدیثی از رسول خدا (ص) امام حسین(ع) به عنوان دری از درهای بهشت معرفی شده و در حدیث دیگری از امام‌‌صادق(ع) شمار درهای جهنم، ۷ در ذکر شده و به ۷ نفر از پیشوایان جور اختصاص داده شده‌‌است. برخی از حکما گفته‌‌اند: هریک از مدرِکات و مشاعر (یاد شده) دارای ظاهر و باطنی است. ظاهر آن انسان را به سوی دوزخ و باطن آن به بهشت راهنمایی می‌‌کند:﴿يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَرَاءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ﴾ این دو دسته در تقابل با یکدیگر است، به گونه‌‌ای که باز بودن یکی موجب بسته شدن دیگری است؛ اما بهشت درِ دیگری دارد و آن قلب (عقل) است که دائماً بر روی اهل حجاب کلی و کفر بسته است: ﴿وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ﴾ این در، ویژه اهل بهشت است، از جهت ایمان و معرفت آنها و هرگز بر روی اهل جهنم گشوده نمی‌‌شود؛ زیرا از ازل بر دل‌های آنها قفل خورده است: ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ﴾،﴿فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ﴾. برخی دیگر گفته‌‌اند: مقصود از ۷ در، اعضای هفت‌‌گانه‌‌ای است که تکلیف به آنها تعلق می‌‌گیرد. عده‌‌ای نیز معتقدند مقصود این است که اخلاق بد مانند حسد، بخل و تکبر درهای جهنم و مقابل آنها اخلاق خوب مانند علم، کرم و شجاعت درهای بهشت هستند. براساس این نظر بعید نیست که صفات ناپسند دارای ۷ موضع و هریک دارای شعبه‌‌های فراوانی باشند؛ همچنین برای صفات پسندیده، ۸ جایگاه و تحت هریک اصناف زیادی وجود داشته باشند. در روایاتی نیز شمار درهای بهشت ۷۱ در دانسته شده است. آنچه از همه این روایات برمی‌‌آید این است که کثرت درهای بهشت ناظر به کثرت اقوام و اعمال است که هر گروهی با عمل خاصی از دری وارد بهشت می‌‌شوند، از این‌‌رو در احادیث معمولاً برای درها نامهایی ذکر شده که متناسب با اعمال هر گروهی است که از آن در به بهشت درمی‌‌آیند؛ نظیر باب الریّان برای روزه‌‌داران، باب الصلاة، باب الصدقة، باب المجاهدین، باب المعروف، باب الصبر، باب الشکر و باب البلاء. در حدیثی از پیامبر وارد شده که هر کس وضو بگیرد و سپس بگوید « أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ» درهای بهشت بر روی او گشوده می‌‌شوند تا از هر دری خواست وارد شود. در روایت دیگر کلید بهشت در «لا إله إلاّ الله» معرفی شده است. در برخی از روایات جنس برخی از درها مشخص شده است؛ از جمله باب الرحمه از یاقوت سرخ و باب الصبر که دری است کوچک و دارای یک مصراع (لنگه) نیز از یاقوت سرخ است. باب‌‌ الشکر نیز از یاقوت سفید و دارای دو مصراع است که بین آن دو ۵۰۰ سال راه است. باب البلا از یاقوت زرد و دارای یک مصراع است. این‌‌گونه روایات شرح و بیانی ویژه می‌‌طلبند و در جای خود باید آن را‌‌پی گرفت.

هریک از این درها دارای کتیبه‌‌هایی است که‌‌ توحید، رسالت و ولایت مدلول قدر مشترک آنهاست. شایان ذکر است که درهای بهشت و جهنم را در هر عالمی صوری است مناسب با همان عالم؛ صور ظاهری و دنیوی آنها مصادیقی از درهای بهشت و جهنم است که بدانها اشاره شد؛ ولی صور باطنی و اخروی آنها صور دیگری است که در عالم آخرت مناسب با همان عالم بروز می‌‌کند..

مخلوق بودن بهشت

اصل آفرینش بهشت به طور مسلّم از آیات قرآن استفاده می‌‌شود؛ ولی درباره اینکه بهشت هم‌‌اکنون بالفعل موجود است یا نه میان دانشمنداناختلاف است؛ بیشتر مفسران و متکلمان به ویژه متکلمان شیعه گفته‌‌اند: بهشت همراه با آفرینش جهان خلق شده و هم‌‌اکنون موجود است. آیات بسیاری از قرآن کریم بر این مطلب دلالت دارد؛ مانند ﴿جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ﴾، ﴿سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾، ﴿عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى﴾، ﴿وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾، ﴿وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ﴾ حمل این آیات که با لفظ ماضی از مهیّا و نزدیک بودن بهشت برای پرهیزگاران خبر می‌‌دهد، بر زمان آینده خلاف ظاهر و نیازمند قرینه است. افزون بر آیات مزبور از آیات دیگری نظیر ﴿وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، ﴿لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرَارِ﴾، ﴿قَالَ اللَّهُ هَذَا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾، ﴿أُولَئِكَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَيَلْبَسُونَ ثِيَابًا خُضْرًا مِنْ سُنْدُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الْأَرَائِكِ نِعْمَ الثَّوَابُ وَحَسُنَتْ مُرْتَفَقًا﴾ مخلوق بالفعل بودن بهشت استظهار شده است؛ زیرا پیام این دسته از آیات این است که هم اکنون بهشت در اختیار مؤمنان صالح، صادقان و پرهیزگاران است؛ نه آنکه اکنون معدوم باشد و پس از پیدایش، ملک آنان شود؛ زیرا آیات، ملکیت بالفعل بهشت را گزارش می‌‌کند و از آنجا که مالک آن بالفعل موجود است مملوک نیز باید بالفعل موجود باشد. برخی در تأیید مخلوق بالفعل بودن بهشت به آیه ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ استناد کرده‌‌اند. آنها در تفسیر آیه یاد شده گفته‌‌اند: مقصود از رزق میوه‌‌های بهشتی است که خداوند در غیر فصل در اختیار مریم می‌‌گذاشت. در روایتی امام‌‌ رضا(ع) منکر مخلوق بالفعل بودن بهشت را مکذب و مخلد در دوزخ معرفی کرده است. افزون بر امور یاد شده اهل کشف کسانی را که اهل بهشت‌‌اند هم‌‌اکنون در باغ‌های سرسبز و در حال پیشرفت مراتب و درجات و صعود در غرفه‌‌ها و قصرها مشاهده می‌‌کنند: ﴿ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ ﴾.، چنان که در این جهان موجودات بسیاری هستند که حجاب‌های عالم دنیا مانع مشاهده آنهاست؛ ولی اولیاء الله قادر به مشاهده آن هستند. پیامبر اکرم (ص) نیز به هنگام معراج که از هیاهوی مردم این جهان دور بود و غوغای عالم ماده کمتر و جلوه‌‌های جلال و جمال بیشتر بود، پرده‌‌ها را کنار زد و با چشم ملکوتی خود توانست گوشه‌‌هایی از بهشت را که در باطن و درون این جهان بود مشاهده کند. حتی برای اولیای خدا ممکن است در جذبه‌‌های خاص معنوی در روی زمین نیز گهگاه آن را ببینند.

از برخی احادیث نیز استفاده می‌‌شود که برخی مردان خدا در این جهان بهشت را با چشم حقیقت بین خود می‌‌دیدند، چنان‌‌که امام حسین(ع) در شب عاشورا پرده از برابر چشمان یاران خود کنار زد و جایگاهشان در بهشت را به آنان نشان داد. در روایاتی نیز به فرود آمدن مائده بهشتی بر حضرت زهرا(س) تصریح شده است. براساس روایاتی نیز هیچ انسانی از دنیا نمی‌‌رود، مگر اینکه جایگاه خود را در بهشت یا دوزخ مشاهده می‌‌کند. در برابر قول مشهور، برخی مانند ابوهاشم و قاضی عبدالجبار آفرینش بهشت را در وضع کنونی غیر ممکن دانسته و گروهی از معتزله، خوارج و نیز گروهی از زیدیه می‌‌پندارند که بهشت تاکنون آفریده نشده است و آن روز که آسمان و زمین در هم پیچیده شوند خداوند متعالی بهشت را به هر شکل که خواست می‌‌آفریند؛ زیرا بهشت محل پاداش و ثواب است و پس از تکلیف و در روز جزا آفریده می‌‌شود؛ زیرا هیچ‌‌گاه جایگاه تکلیف و جزا چه در دنیا و چه در آخرت با هم جمع نمی‌‌شوند. آنها برای سخن خود ادلّه‌‌ای نیز آورده‌‌اند؛ از جمله آنکه به استناد آیه ﴿كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ﴾ اگر بهشت آفریده شده بود لازمه‌‌اش آن بود که روز برپایی قیامت نابود شود، در حالی که دسته‌‌ای از آیات قرآن بیانگر جاودانگی و دوام و بقای بهشت است؛ مانند آیاتی که بهشت را ﴿جَنَّةُ الْخُلْدِ﴾ معرفی کرده یا نعمت‌های آن را دائمی وصف می‌‌کند: ﴿ أُكُلُهَا دَائِمٌ وَظِلُّهَا﴾، ﴿تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾ ناسازگاری این دو دسته از آیات نشان آن است که بهشت آفریده نشده است. در پاسخ این دلیل می‌‌توان گفت مقصود از شیء در آیه ﴿وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ اشیای دنیوی است که در چشم‌‌انداز انسان‌هاست؛ اما موجودات اخروی که از قداستی خاص برخوردارند مشمول این آیه نیستند، چنان‌‌که قرآن می‌‌فرماید: ﴿مَا عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ بَاقٍ﴾ در این آیه به جاودانگی آنچه نزد خداست حکم شده و طبعاً ﴿مَا عِنْدَ اللَّهِ ﴾ غیر از وجود خدا و محکوم به امکان است؛ ولی طبق مشیت الهی جاودانه است.

از دیگر دلیل‌های ایشان این است که آفرینش بهشت قبل از قیامت کاری عبث و غیر متناسب با شأن آفریننده حکیم است.

پاسخ این است که هرگز همه جوانب مسئله برای ما روشن نیست و شاید در آفرینش آن مصالحی باشد که از درک ما بیرون است. شایان توجه است که برخی از اهل معرفت گفته‌‌اند: بهشت از جهتی هم اکنون مخلوق است و از جهتی مخلوق نیست. ایشان نظر خود را با تمثیلی چنین بیان می‌‌کنند: گاه پس از ساخته شدن دیوارهای اطراف خانه گفته می‌‌شود: خانه‌‌ای بنا شده، در حالی که چیزی جز چهاردیواری و فضا وصحن خالی نیست و پس از آن اتاقها بر اساس هدف مخصوصی ساخته می‌‌شوند. در این مثال خانه از جهتی ساخته شده و از جهتی ساخته نشده است. بهشت نیز چنین است؛ از آن حیث که خداوند زمینه آن را فراهم کرده مخلوق است؛ ولی از آن جهت که مردم باید آن را با اعمال خویش آباد کنند مخلوق نیست.

به ارث بردن بهشت

در برخی از آیات قرآن از موروث بودن بهشت سخن به میان آمده است: ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ﴾، ﴿الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ ارث و وراثت به معنای انتقال قهری و بدون معامله دسترنج کسی به غیر است، بدون آنکه در تحصیل آن زحمتی را متحمل شود، به همین جهت مالی را که از میت به وارث وی می‌‌رسد «میراث» می‌‌گویند.

برخی مفسران درباره ارث نامیدن بهشت بر این اعتقادند که نعمت‌های بهشتی آن‌‌چنان عظیم است که اعمال پرهیزگاران در برابر آن کاملاً ناچیز محسوب می‌‌شود، مثل اینکه بهشت را بدون زحمت و رایگان به آنها داده‌‌اند؛ زیرا زحمت آنان در برابر این‌‌ نعمت بسیار کم‌‌اهمیت است؛ به تعبیر دیگر گرچه اعمال و تقوای آدمی پایه استحقاق بهشت است؛ ولی عظمت نعمت‌های بهشتی چنان است که گویی رایگان به پرهیزگاران داده می‌‌شود. برخی دیگر گفته‌‌اند: خدای متعالی بهشت را آفرید تا تمامی بندگانش با سرمایه عمل صالح آن را به دست آورند؛ ولی کافران با ارتکاب شرک و معاصی، خود را از آن محروم ساختند، در نتیجه بهشت به ارث مؤمنان درآمد، پس در حقیقت مؤمنان با عمل صالح خود آن را از دیگران ارث برده‌‌اند: ﴿تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَنْ كَانَ تَقِيًّا﴾، ﴿وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾، ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ﴾، ﴿الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، چنان‌‌که قرآن کریم حمد و ستایش اهل بهشت را بر این نعمت بیان می‌‌کند:﴿وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ﴾. در روایاتی نیز آمده است که هر انسانی منزلی در بهشت و منزلی در دوزخ دارد. کافران جایگاه دوزخی مؤمنان و مؤمنان جایگاه بهشتی کافران را به ارث می‌‌برند..

مراتب و درجات بهشت

هر حقیقتی را در وجود درجات و مراتبی است که برخی از آنها بدون حصول انفکاک و جدایی برتر از برخی دیگر است، بر این اساس برای هر حقیقت کلّی که مظهر اسمی از اسماء الله است بعد از مرتبه آن اسم مراتب عقل و نفس و طبع و جسم موجود است، در نتیجه همه موجودات عالم مادّه، اصنام و اظلالی برای حقایق عقلی و روحانی هستند و این زمین مادّی ظلّ زمین عقلی روحانی است و انسان حسی نیز جثه و صنمی برای انسان عقلی و انسان عقلی نیز مظهر اسم الهی و نوری از انوار اوست که از امر خدا در عالم غیب حاصل شده است: ﴿قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾، بنابراین بهشت نیز یا حسی و محسوس به حواس اخروی یا عقلی و مشهود به دیده باطنی عقلی است و برای هریک از این دو مراتب و درجاتی است، همان‌‌گونه که عالم دو عالم است: غیب و شهادت و برای هریک منازل و مراحلی است، از این رو انسان سعادتمند با توجه به روح وی که عقل بالفعل است، خود با همه علوم و معارفی که حمل می‌‌کند بهشتی معنوی و روحانی است ودر عین حال برای نفس حیوانی وی بهشتی است صوری همراه با همه لذتها ومشتهیات که از طریق قوای حسی عملی بدان دست می‌‌یابد. گفتنی است که اساس تفاوت دو مرتبه حسّی و عقلی بهشت، تفاوت شوق و رغبت انسان‌هاست.

البته شوق و اشتهای انسان‌ها به بهشت حسّی نیز یکسان نیست، از این رو برخی از اهل معرفت انسان‌ها را از این نظر به ۴ دسته تقسیم کرده‌‌اند:

1. کسانی که هم آنها به بهشت مشتاق بوده، هم بهشت مشتاق آنهاست و آنها انسان‌های کامل یعنی پیامبران و رسولان و اولیاءالله هستند
2. کسانی که بهشت مشتاق آنان است؛ ولی آنان شوق و رغبتی بدان نشان نمی‌‌دهند؛ زیرا آنها محو و مبهوت جلال و جمال خداوند شده، جز او چیزی نمی‌‌بینند. مرتبه این دسته از آن رو که جامعیت و اعتدال دسته قبل را ندارند بلکه بُعد معنوی آنها بر بُعد حسّیشان غالب است پایین‌‌تر از مرتبه دسته نخست است.
3. کسانی که شوق رفتن به بهشت دارند؛ ولی بهشت در برابر آنان بی‌‌تفاوت است. اینان همان مؤمنان معصیت کارند.
4. کسانی که نه آنان به بهشت رغبتی دارند و نه بهشت به آنان و آنها تکذیب‌‌کنندگان قیامت و بهشت هستند.

قرآن کریم برای مؤمنان واقعی و بندگان خالص خدا درجاتی را نزد پروردگارشان قائل شده است: ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾. مقصود از درجات منازلی است که بندگان پرهیزگار در بهشت دارند و چنان‌‌که مردم در ایمان و عمل صالح متفاوت‌‌اند در منازلشان نزد خدا نیز متفاوت هستند: ﴿انْظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَلَلْآخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجَاتٍ وَأَكْبَرُ تَفْضِيلًا﴾، ﴿لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾، ﴿دَرَجَاتٍ مِنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾.

بیشتر مفسران درجات را در آیات مزبور درجات بهشت دانسته‌‌اند، بنابراین هرچه اعمال انسان در مرتبه برتری باشد درجات بالاتری را از بهشت کسب می‌‌کند: ﴿وَمَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأُولَئِكَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلَى﴾ برخی از مفسران با استفاده از آیه ﴿قُلْ أَؤُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ﴾

درجات بهشت را مرتبط با مراتب تقوا دانسته‌‌اند که هر چه مراتب تقوا بالاتر رود درجات بهشت نیز برتر و مطلوب‌‌تر است، بر این اساس اولین درجه بهشت جنة‌‌المأوی و نخستین رتبه در تقوا پرهیز کردن از حرام و هوای نفس است: ﴿وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى﴾، ﴿فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَى﴾ و بالاترین درجه، جنات عَدْن و از آن بهتر رضوان الهی است که غایت و مقصود بهشتیان است: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ رضوان الهی از آنِ کسی است که به نهایت تقوا رسیده باشد که در این صورت در عالم شهود با کمال صفا و صدق در جوار رحمت و فضل کبریایی زوال‌‌ناپذیر استقرار می‌‌یابد: ﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ﴾، ﴿ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً﴾، ﴿فَادْخُلِي فِي عِبَادِي﴾، ﴿وَادْخُلِي جَنَّتِي﴾. و نیز ﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ﴾، ﴿فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ﴾ و در نهایت، بلند مرتبه‌‌ترین درجات «وسیله» در بهشت عدن است که از آنِ رسول خدا (ص) و اهل بیت وی است. برخی گفته‌‌اند: چنان‌‌که خداوند پیامبر اسلام (ص) را بر سایر پیامبران برتری داده و «وسیله» را ویژه ایشان گردانیده امت وی نیز در بهشت درجاتی دارند که از سایر امتها متمایزند. به اعتقاد ایشان اهل بهشت به طور کلّی ۴‌‌ دسته‌‌اند: انبیا، اولیا، مؤمنان و دانشمندانی که با ادله عقلی توحید الهی را ثابت کرده‌‌اند: ﴿ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلائِكَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ این ۴ دسته در بهشت عدن از یکدیگر متمایز و هریک دارای مقاماتی ویژه‌‌اند، بدین ترتیب که رُسل و انبیا اصحاب منابر، اولیا اصحاب تختها و عرشها، دانشمنداناصحاب کرسیها و مؤمنان که در توحید مقلّد انبیا هستند صاحبان مراتب‌‌اند. این گروه گرچه از جهتی متأخر از اصحاب نظر عقلی‌‌اند؛ ولی در حشر بر آنان مقدم‌‌اند.

مفسران نیز با استناد به آیات ﴿وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ﴾، ﴿وَمِنْ دُونِهِمَا جَنَّتَانِ﴾ بهشتها را ۴ تا دانسته‌‌اند که دو تای از آنها در مقام و مرتبه‌‌ای برتر از دو بهشت دیگر است. قرآن ابتدا از دو بهشت نام برده: ﴿وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ﴾ و آن را پاداش نیکوکاران می‌‌داند: ﴿هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ﴾ سپس دو بهشت دیگررا که در رتبه پایین‌‌ترند مطرح می‌‌کند:﴿وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ فَبِأَيِّ آلاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ مُدْهَامَّتَانِ فَبِأَيِّ آلاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ فِيهِمَا عَيْنَانِ نَضَّاخَتَانِ فَبِأَيِّ آلاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ فِيهِمَا فَاكِهَةٌ وَنَخْلٌ وَرُمَّانٌ ﴾ در حدیثی از پیامبر (ص) در وصف این بهشتها آمده که بنای دو تا از آنها و هرچه در آن است از طلا و برای پرهیزگاران و دو بهشت دیگر از نقره و برای اصحاب یمین آماده شده است.

گرچه در قرآن کریم به شمار درجات بهشت اشاره‌‌ای نشده است؛ ولی برخی روایات آنها را ۱۰۰ درجه و برخی دیگر به شمار آیات قرآن دانسته است. شاید وجه آن این باشد که مراتب ایمان نامحدود بوده، محدود کردن درجات بهشت به عدد ۱۰۰ یا اعداد دیگر از قبیل بیان کثرت است. براساس حدیثی از پیامبر اکرم (ص) اهل بهشت به حسب درجاتشان در فضل و کمال، منازلشان در بهشت نیز متفاوت است، به طوری که بهشتیان ساکنان غرفه‌‌ها و مراتب بالای بهشت را مشاهده می‌‌کنند، چنان‌‌که اهل زمین ستارگان را می‌‌بینند. گفتنی است که هر درجه از بهشت فاصله فراوانی با درجات پیش از خود دارد، چنان‌‌که در برخی روایات فاصله آن به اندازه فاصله بین آسمان و زمین معرفی شده است. این معنا از آیه ﴿انْظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَلَلْآخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجَاتٍ وَأَكْبَرُ تَفْضِيلًا﴾ نیز به خوبی به دست می‌‌آید.

نام‌های بهشت

در آیاتی از قرآن‌‌ کریم نامهایی برای بهشت ذکر شده و مفسران با استفاده از روایات، هریک را بیانگر مرتبه و درجه‌‌ای از بهشت دانسته‌‌اند. برخی مفسران نیز شمار بهشت‌ها را ۷ و نام‌هایی نیز برای آنها بر شمرده‌‌اند. عمومی‌‌ترین نام بهشت «جنّت» است: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. این اسم برای همه مراتب بهشت عَلَم شده و از نوعی پوشیدگی و استتار حکایت می‌‌کند. دیگر نام‌های بهشت که هریک به خصوصیتی یا مرتبه‌‌ای از مراتب بهشت اشاره دارد عبارت‌‌اند از:

جنات عدن

عدن در لغت به معنای استقرار و ثبات و جنات عدن به معنای جنات اقامت و جاودانگی است و بر این اساس می‌‌توان تمامی بهشتها را بهشت عدن دانست: ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ جَزَاءُ مَنْ تَزَكَّى﴾، ﴿أُولَئِكَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَيَلْبَسُونَ ثِيَابًا خُضْرًا مِنْ سُنْدُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الْأَرَائِكِ نِعْمَ الثَّوَابُ وَحَسُنَتْ مُرْتَفَقًا﴾، ﴿جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ﴾. در نظری دیگر جنات عدن جایگاهی در بهشت است که در آن باغ‌های متعددی وجود دارد و مشرف بر همه بهشتهای دیگر است.

جنات الفردوس

جنّات الفردوس بهشتهایی است که خداوند آنها را محل پذیرایی مؤمنان دارای عمل صالح قرار داده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا﴾ ریشه فردوس «فَرْدَسَه» به معنای گستردگی است و شاید جهت نامگذاری این بهشتها به فردوس گستردگی و جامعیّت آنها باشد، چنان که برخی گفته‌‌اند: فردوس بهشت واسعی است که مشتمل است بر میوه‌‌ها و درختان، بلکه طبق گفته برخی خداوند همه نعمت‌های موجود در بستانهای دیگر را در آن فراهم کرده است.

جنة الخلد

قرآن‌‌ کریم در آیه ﴿قُلْ أَذَلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ كَانَتْ لَهُمْ جَزَاءً وَمَصِيرًا﴾ براساس وعده‌‌ای که به پرهیزگاران داده جایگاه و سرانجام آنان را «جنة الخلد» دانسته است. خلد در لغت به معنای باقی بودن دائمی در خانه‌‌ای و خارج نشدن از آن است. در جمله ﴿أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ﴾ اضافه جنت به خلد برای دلالت بر این مطلب است که بهشت خود جاودانه و فناناپذیر است، چنان‌‌که کلمه «خالدین» در آیه بعدی برای دلالت بر این نکته آمده که اهل‌‌بهشت در آن جاودان‌‌اند و فنا در ایشان راه ندارد: ﴿لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَاءُونَ خَالِدِينَ كَانَ عَلَى رَبِّكَ وَعْدًا مَسْئُولًا﴾.

جنة النعیم

نعیم بر وزن فعیل چیزی است که بر زندگی راحت و مطلوب و حال خوش دلالت دارد یا به معنای نعمت فراوان است.

بهشت را بدان جهت جنة النعیم گویند که دارای نعمت‌های فراوان بوده، بهشتیان از آن متنعم می‌‌شوند، چنان‌‌که حضرت ابراهیم در دعای خود آن را از خدا طلب کرد: ﴿وَاجْعَلْنِي مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِيمِ﴾

جنة الماوی

«مأوی» مصدر میمی از ریشه «أ ـ و ـ ی» و به معنای پناه گرفتن است، بنابراین جنة‌‌المأوی بهشتی است که مؤمنان نیکوکار بدان پناه می‌‌برند. برخی آن را همان بهشت جاویدان (جنة الخلد) می‌‌دانند که در انتظار همه مؤمنان، پرهیزگاران و شهداست: ﴿أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾.

روضه

روضه در لغت به معنای باغستانی محدود، سرسبز خوش منظر و مسرت‌‌بخش است و در اصطلاح بر پاکیزه‌‌ترین بقعه‌‌ها و فرح‌‌بخش‌‌ترین تفریح‌‌گاه‌های بهشت اطلاق می‌‌گردد: ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ﴾، ﴿تَرَى الظَّالِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا كَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ مَا يَشَاءُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ﴾. جهت نامگذاری آن به روضه این است که آب و درختان و گل‌ها و قصرهای آن بر‌‌اساس برنامه‌‌ای معتدل وحساب شده مرتب ومنظم شده و موجب فرح و انبساط هر بیننده‌‌ای می‌‌گردد؛ زیرا ماده اصلی روضه ریاضت است که بر پرورش و تنظیم و تعدیل دلالت می‌‌کند؛ گویا روضه تمثل ریاضت‌ها و برنامه‌‌های سازنده منظم و منسجم افراد خود ساخته در زندگی دنیاست که در آخرت مایه انبساط وفرح و شادمانی آنها می‌‌شود.

در این بهشت انواع عوامل سرور و شادی از دیدنی‌ها و شنیدنی‌ها وجود دارد. به گفته ابن‌‌ عباس کلمه ﴿يُحْبَرُونَ﴾ در آیه دلالت بر آن دارد که بهشتیان در آنجا مورد احترام و پذیرایی قرار می‌‌گیرند و از شنیدن نغمه‌‌های موزون که از برترین نعمت‌های اهل بهشت است لذت می‌‌برند.

دارالسلام

سلام و سلامت به معنای پیراستگی از آفات ظاهری و باطنی است. حقیقت سلامت فقط در بهشت است، چون آنجا جایگاه بقای بدون فنا، بی‌‌نیازی بدون فقر، عزت بدون ذلت و سلامتی بدون بیماری است. از آنجا که بهشت از هر بلیه و آفت و ناخوشایندی به دور است آن را دارالسلام نامیده‌‌اند، زیرا ساکنان آن از هر نوع مرگ و رنج و بیماری و فقر و حزن و اندوه به دورند. برخی نیز گفته‌‌اند: سلام نام خدای متعالی است و دارالسلام یعنی خانه‌‌ای که خدای سبحان آن را برای جزا و پاداش آنچه اولیایش در دنیا به آن مبتلا شده‌‌اند آماده کرده است: ﴿لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾. و بندگان را به سوی آن فرا می‌‌خواند: ﴿وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى دَارِ السَّلَامِ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾

دارالمقامه

این نام در مورد بهشت تنها یک بار در قرآن به کار رفته است: ﴿الَّذِي أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٌ﴾ مقامه در لغت به معنای مسکن گزیدن و اقامت کردن و مکانی است که در آن ساکن می‌‌شوند. دارالمقامه منزلی است که تحول و خروجی در آن نیست.

مقام امین

مقام امین جایگاه امنی است که هیچ گزندی به ساکنان آن نمی‌‌رسد: ﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي مَقَامٍ أَمِينٍ﴾. پرهیزگاران در مقام امین، از انقطاع نعمت یاخروج از بهشت یا مرگ ترسی ندارند و نیز از شرّ شیاطین و اندوهها در امان هستند. آنان در باغها و کنار چشمه‌‌ها آرمیده و پرنیان نازک و دیبای ستبر پوشیده، در برابر یکدیگر می‌‌نشینند: ﴿فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ﴾، ﴿يَلْبَسُونَ مِنْ سُنْدُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ مُتَقَابِلِينَ﴾

مقعد صدق

مقعد صدق جایگاهی است که خبر دادن و بشارت به آن صادقانه است و چون پرهیزگاران جز به صداقت رفتار نکرده‌‌اند خدای متعالی برای آنان نزد خود مجلس حضوری تدارک دیده که هیچ‌‌گونه دوری، سختی و حزن و فنایی در آن نیست: ﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ﴾، ﴿فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ﴾. به اعتقاد برخی مفسران مقعد صدق مقام وحدت و قرب است که در مرتبه عندیت محقق شود و اهل ایمان و تقوا در عالم شهود با کمال صفا و صدق که ذاتی آنان است در جوار رحمت و فضل کبریایی زوال‌‌ناپذیر استقرار می‌‌یابند. شایان ذکر است که مقصود از کلمه قرب، قرب منزلت و مکانت است نه قرب مکان و بیانگر نهایت قرب معنوی و رضایت کبریایی است. در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: از آنجا که خداوند این بهشت را به صدق وصف کرده تنها صادقان بدان راه می‌‌یابند. روایاتی نیز بیانگر این است که صادقان و پرهیزگاران در آیات مزبور تنها امامان معصوم(ع) هستند، چنان‌‌که امام حسین(ع) در روز عاشورا فرمود: من بر جدّم رسول خدا (ص) وارد می‌‌شوم و در ﴿فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ﴾ می‌‌نشینم. افزون بر موارد فوق نامهای دیگری نیز برای‌‌بهشت ذکر شده است؛ نظیر طوبی ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ﴾. رحمت ﴿يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَرَاءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ﴾. علّیین ﴿كَلَّا إِنَّ كِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِي عِلِّيِّينَ﴾. دارالمتقین ﴿وَقِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا مَاذَا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا خَيْرًا لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِينَ﴾. «حُسْنی» ﴿لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾،﴿لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ وَلَا يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلَا ذِلَّةٌ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. وسیله ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ﴾. دارالقرار ﴿يَا قَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا مَتَاعٌ وَإِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دَارُ الْقَرَارِ﴾. دارالآخره ﴿تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾. الحیوان ﴿وَمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾. ﴿عِيشَةٍ رَاضِيَةٍ﴾ در آیه ﴿فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَاضِيَةٍ﴾ و دارالجلال.

نعمت‌های بهشتی

نعمت‌های بهشت بسیار متنوع، گسترده و دل‌‌انگیز است و قرآن بر آنها بسیار تکیه کرده است تا از این طریق، توجه انسان‌ها را به اعمال و صفات و فضایلی که سرچشمه این مواهب است، جلب کند. به اعتقاد برخی بین نعمت‌های دنیوی و نعمت‌های بهشتی فقط شباهت اسمی وجود دارد و ذوات آنها با هم متباین است؛ ولی این نظریه درست نیست؛ زیرا شیء واحد می‌‌تواند دارای درجات گوناگون وجودی باشد و در مراتب طبیعت، مثال، عقل و... وجودهای متعددی داشته باشد. البته به لحاظ مبدأ قابلی تفاوت فراوانی بین نعمت‌های بهشت و نعمت‌های دنیا وجود دارد؛ زیرا مثلاً میوه‌‌های بهشت محصول درخت نماز، روزه و سایر اعمال صالح و میوه‌‌های دنیا محصول درختان برخاسته از آب، خاک، هوا و نور فیزیکی است.

به طور کلی قرآن کریم در آیات بسیاری به رغم اینکه نعمت‌های بهشتی را وصف‌‌پذیر با مثالها و مشابههای دنیوی نمی‌‌داند: ﴿فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ ولی آنها را دائم و بی‌پایان: ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّكَ عَطَاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ﴾، ﴿مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ أُكُلُهَا دَائِمٌ وَظِلُّهَا تِلْكَ عُقْبَى الَّذِينَ اتَّقَوْا وَعُقْبَى الْكَافِرِينَ النَّارُ﴾، ﴿إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِنْ نَفَادٍ﴾ که هرگز قطع و ممنوع نشده: ﴿لَا مَقْطُوعَةٍ وَلَا مَمْنُوعَةٍ﴾ دانسته است. برخی از آیات نیز بیانگر آن است که اینها تنها بخشی از اوصاف بهشتی است که به پرهیزگاران وعده داده شده است: ﴿مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ أُكُلُهَا دَائِمٌ وَظِلُّهَا تِلْكَ عُقْبَى الَّذِينَ اتَّقَوْا وَعُقْبَى الْكَافِرِينَ النَّارُ﴾، ﴿مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيهَا أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَأَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَلَهُمْ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا مَاءً حَمِيمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ﴾، بنابراین آنچه از نعمت‌های بهشتی یادآوری می‌‌شود دورنمایی از آن سفره رحمت الهی است که هرچه بهشتیان بخواهند بلکه بیشتر در آن وجود دارد: ﴿لَهُمْ مَا يَشَاءُونَ فِيهَا وَلَدَيْنَا مَزِيدٌ﴾ و آنچه که نفس بدان تمایل یابد و چشم از آن لذت ببرد در آنجا حاضر است: ﴿وَفِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْيُنُ﴾ و نیز ﴿نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ﴾ و در آنچه که بدان مایل شده‌‌اند، جاودانه‌‌اند: ﴿لَا يَسْمَعُونَ حَسِيسَهَا وَهُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خَالِدُونَ﴾ برخی از نعمت‌های جسمانی بهشت عبارت است از:

غرفه‌ها

اعطای غرفه‌‌های بهشتی به پرهیزگاران بر اثر صبر و استقامت آنان است: ﴿أُولَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا﴾ «غرفه» به قسمت‌های فوقانی ساختمان و طبقات بالای منازل اطلاق شده و ممکن است در اینجا به معنای برترین منزلگاه و درجات عالی بهشت باشد. شایان ذکر است که غرفه‌‌ها هوایی لطیف‌‌تر و مناظری بهتر داشته، محلی آرام‌‌تر برای زندگی و از این جهات مطلوب است: ﴿وَهُمْ فِي الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ﴾ و نیز ﴿لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِهَا غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعَادَ﴾، ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ﴾.

چشمه‌های بهشتی

در آیات بسیاری از قرآن کریم از وجود چشمه‌‌ها در بهشت سخن به میان آمده: ﴿فِيهَا عَيْنٌ جَارِيَةٌ﴾ و اهل بهشت را در مجاورت چشمه‌‌ها: ﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ﴾ و در باغ‌هایی از نخل‌ها و انگورها که چشمه‌‌هایی در آن جاری است: ﴿وَجَعَلْنَا فِيهَا جَنَّاتٍ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ وَفَجَّرْنَا فِيهَا مِنَ الْعُيُونِ﴾ دانسته که در سایه‌‌سار درختان آن و در کنار چشمه‌‌هایش آرمیده‌‌اند: ﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي ظِلَالٍ وَعُيُونٍ﴾ افزون بر این، قرآن کریم از چشمه‌‌هایی با ویژگی‌های خاص نیز نام برده است. برخی از آن چشمه‌‌ها عبارت است از:

تسنیم

تسنیم چشمه‌‌ای است که مقربان به صورت خالص از آن می‌‌نوشند؛ ولی ابرار که در مقامی پایین‌‌تر از مقربان قرار دارند و از «اصحاب یمین» به شمار می‌‌روند، آمیخته‌‌ای از آن را می‌‌نوشند: ﴿إِنَّ الأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ عَلَى الأَرَائِكِ يَنظُرُونَ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيمِ يُسْقَوْنَ مِن رَّحِيقٍ مَّخْتُومٍ خِتَامُهُ مِسْكٌ وَفِي ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ وَمِزَاجُهُ مِن تَسْنِيمٍ عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ ﴾.

سلسبیل

یکی ازبرترین چشمه‌‌های بهشتی «سلسبیل» است که نوشیدنی آن شرابی آمیخته با زنجبیل است: ﴿وَيُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِيلًا﴾، ﴿عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّى سَلْسَبِيلًا﴾ بسیاری از مفسران معتقدند که واژه سلسبیل از «سَلاسَه» به معنای روانی گرفته شده و به نوشیدنی بسیار لذیذی اشاره دارد که به راحتی در دهان و گلو جاری می‌‌شود و کاملاً گواراست.

کافور

بر پایه روایتی از امام باقر(ع) «کافور» نام چشمه‌‌ای در بهشت است که از خانه پیامبر (ص) می‌‌جوشد و از آنجا به خانه سایر پیامبران و مؤمنان جاری می‌‌شود. وجه نامگذاری این چشمه به کافور آن است که نوشیدنی آن در سفیدی، خنکی و خوش‌‌ بویی مانند کافور است؛ ولی طعم و زیان آن را ندارد. قرآن کریم نوشندگان این چشمه را بندگان خالص و حقیقی خدا دانسته و نوشیدن آمیخته‌‌ای از آن را سهم ابرار معرفی کرده است: ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا﴾، ﴿عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا﴾

نهرها

در آیات فراوانی از قرآن کریم سخن از نهرهایی به میان آمده است که در زیر باغ‌ها: ﴿تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾، غرفه‌‌ها و قصرهای بهشتی جاری است: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ﴾ برخی مفسران از واژه «تحت» در آیاتی مانند ﴿وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾،﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمَانِهِمْ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ﴾: ﴿ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ﴾ استظهار کرده‌‌اند که‌‌ جریان نهرهای بهشتی تحت اراده بهشتیان است.

قرآن کریم از چند دسته از نهرهای بهشتی یاد می‌‌کند:

1. نهرهایی از آب که طعم، بو و رنگ آنها تغییر نکرده و هیچ گونه عارضه‌‌ای بر جای نمی‌‌گذارند: ﴿مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيهَا أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَأَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَلَهُمْ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا مَاءً حَمِيمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ﴾
2. نهرهایی از شیر که هرگز فاسد و ترشیده نمی‌‌شوند و در نهایت سفیدی، شیرینی و پُر چربی‌‌اند: ﴿وَأَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ﴾.

ج: ‌‌نهرهایی از شراب لذیذ و خوشگوار: ﴿وَأَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ ﴾ که بر‌‌خلاف شراب‌های بد مزه، بدبو و تلخ دنیوی خوش‌‌ منظر، خوش‌‌ طعم و خوش‌‌ بوست که نه در آن ضرری است و نه عقل را زایل می‌‌کند: ﴿لَا فِيهَا غَوْلٌ وَلَا هُمْ عَنْهَا يُنْزَفُونَ﴾، ﴿لَا يُصَدَّعُونَ عَنْهَا وَلَا يُنْزِفُونَ﴾، بلکه برای نوشندگان آن لذت‌‌بخش است: ﴿بَيْضَاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ﴾

1. نهرهایی از عسل که در نهایت صفا و پاکی دارای رنگ، بو و مزه بسیار نیکو و مطلوب و پیراسته از هرگونه ناخالصی است: ﴿وَأَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى﴾. در حکمت هریک از این نهرها (آب، شیر، شراب و عسل) گفته شده که آب بیشترین نفع را برای انسان دارد و برای رفع تشنگی است؛ شیر از نظر غذایی برای انسان غذایی کامل و ضروری است. شراب ضروری نیست، بلکه برای نشاط و تغییر ذائقه به کار می‌‌رود و عسل دارای فواید دارویی بسیار و نیروبخش است. براساس برخی از روایات این نهرها از عرش الهی سرچشمه می‌‌گیرند.

درخت‌ها

قرآن کریم افزون بر جنت و جنات، به معنای بستانهای مشتمل بر درختان فراوان و درهم تنیده، تعبیرهای دیگری از درختان بهشتی دارد؛ از جمله اینکه آنها از شدت فراوانی و سرسبزی به سیاهی می‌‌زنند: ﴿مُدْهَامَّتَانِ﴾. در آیات دیگری قرآن کریم درختان بهشتی را دارای میوه‌‌هایی در دسترس: ﴿قُطُوفُهَا دَانِيَةٌ﴾؛ ﴿وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِيلًا﴾ معرفی کرده و کامیابی و نجات بهشتیان را در دستیابی به آنها و ثمرات آنها دانسته است: ﴿إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفَازًا﴾، ﴿حَدَائِقَ وَأَعْنَابًا﴾. برخی از درختان بهشتی که در قرآن به جهت اهمیت و برتری بر سایر درختان از آنها نام برده شده عبارت است از: درخت سدر که شاخه آن بی‌‌خار است: ﴿فِي سِدْرٍ مَخْضُودٍ﴾.، درخت موز: ﴿وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ﴾.، درخت خرما و انار: ﴿وَنَخْلٌ وَرُمَّانٌ﴾ و درخت مو: ﴿وَجَعَلْنَا فِيهَا جَنَّاتٍ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ وَفَجَّرْنَا فِيهَا مِنَ الْعُيُونِ﴾ بنا بر قولی ﴿طُوبَى﴾ در آیه ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ﴾ درختی است در بهشت که ریشه آن در خانه پیامبر (ص) است و در خانه هر مؤمنی شاخه‌‌ای از آن وجود دارد.

سایه‌ها

یکی از نعمت‌های اصحاب یمین سایه دائم و پیوسته است: ﴿وَأَصْحَابُ الْيَمِينِ مَا أَصْحَابُ الْيَمِينِ﴾، ﴿فِي سِدْرٍ مَخْضُودٍ﴾، ﴿وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ﴾، ﴿وَظِلٍّ مَمْدُودٍ﴾. سایه‌‌های بهشتی گسترده و فراگیر: ﴿وَنُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِيلًا﴾. و همیشگی است و از این رو هرگز آرامش انسان را بر هم نمی‌‌زند: ﴿أُكُلُهَا دَائِمٌ وَظِلُّهَا﴾

خوردنی‌ها

اهل بهشت به پاداش اعمال خویش از نعمت خوردن و نوشیدن برخوردارند: ﴿كُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِيئًا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ گفتنی است که وقت طعام خوردن اهل بهشت هنگام صبح و شام است: ﴿وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَعَشِيًّا﴾ شایان ذکر است که قرآن کریم به طور مشخص دو دسته از خوردنی‌های بهشت را نام برده است.

میوه‌ها

﴿لَهُمْ فِيهَا فَاكِهَةٌ﴾ میوه‌‌های بهشتی دارای انواع متفاوت: ﴿وَلَهُمْ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ﴾ و در عین حال از نظر فضل و کمال شبیه یکدیگر: ﴿وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا﴾. فراوان: ﴿وَفَاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ﴾ و از هر نوع میوه دو صنف: ﴿مِنْ كُلِّ فَاكِهَةٍ زَوْجَانِ﴾، در دسترس: ﴿وَجَنَى الْجَنَّتَيْنِ دَانٍ﴾، ﴿قُطُوفُهَا دَانِيَةٌ﴾ و نیز ﴿وَدَانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلَالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِيلًا﴾. و طبق خواست و میل بهشتیان‌‌اند: ﴿وَفَاكِهَةٍ مِمَّا يَتَخَيَّرُونَ﴾؛ ﴿وَفَوَاكِهَ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾ برخی مفسران با استفاده از آیه ﴿لَا مَقْطُوعَةٍ وَلَا مَمْنُوعَةٍ﴾ گفته‌‌اند: برای میوه‌‌های بهشتی محدودیت فصلی و منطقه‌‌ای که در مورد میوه‌‌های دنیوی وجود دارد نیست. برخی از روایات میوه‌‌های بهشتی را برخلاف میوه‌‌های دنیا معرفی کرده که هیچ‌‌گونه عوارض و دفعی ندارد، بلکه زواید آنها به صورت عرقی خوشبوتر از مشک از بدن آنان می‌‌شود.

گوشت

﴿وَأَمْدَدْنَاهُمْ بِفَاكِهَةٍ وَلَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾. در برخی آیات به خصوصِ گوشت پرندگان تصریح شده است: ﴿وَلَحْمِ طَيْرٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾

لباس‌ها و زیورها

در برخی آیات از لباس بهشتیانسخن به میان آمده است: ﴿وَيَلْبَسُونَ ثِيَابًا﴾ بی‌‌تردید لباس‌های بهشتی برای دفع سرما و گرما یا حفظ از انواع آفات و آسیبها نیست؛ زیرا در بهشت همه چیز در حد اعتدال است و آفتی وجود ندارد، بلکه در بهشت خورشیدی نیست که گرمای آن برای مؤمنان رنج‌‌آور باشد و نیز سرمای طاقت فرسایی وجود ندارد: ﴿لَا يَرَوْنَ فِيهَا شَمْسًا وَلَا زَمْهَرِيرًا﴾ سرچشمه نور بهشت همان جان پاک و نورانی مؤمنانِ آرمیده در آغوش نعمت‌های بهشتی است: ﴿نُورُهُمْ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ﴾. بنابراین پوشش لباس تنها جنبه تزیین دارد. قرآن کریم جنس لباس بهشتیان را حریر: ﴿وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ﴾ و به دو صورت نازک و ستبر معرفی کرده است: ﴿وَيَلْبَسُونَ ثِيَابًا خُضْرًا مِنْ سُنْدُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ﴾. مؤمنان در بهشت با دستبندهای مروارید و زرین آراسته می‌‌شوند: ﴿يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا﴾، ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ﴾، ﴿أُولَئِكَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَيَلْبَسُونَ ثِيَابًا خُضْرًا مِنْ سُنْدُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الْأَرَائِكِ نِعْمَ الثَّوَابُ وَحَسُنَتْ مُرْتَفَقًا﴾، ﴿وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ﴾..

همسران بهشتی

از جمله نعمت‌های بهشت وجود همسرانی است که از همه نقص‌های اخلاق، رفتار و بدن از جمله عادات زنانه‌‌ای که زنان دنیا بدان مبتلایند پاک هستند: ﴿وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ﴾ و نیز ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا لَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَنُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِيلًا﴾. راز طهارت آنان از لوازم تولید مثل آن است که انسان در بهشت قائم به شخص و ابدی است، برخلاف دنیا که قائم به نوع و در معرض زوال فردی و نوعی است، افزون بر آن از همه نزاهت‌های اخلاقی، فردی و جمعی برخوردار است تا هم از لحاظ شخصی در رفاه اخلاقی به سر برد و هم از جهت زیست با همسر، با وی کاملاً هماهنگ باشد و هیچ چیز مانع از لذت بردن و انس و الفت میان آنان نباشد. همسران بهشتی در آفرینش به صورت دوشیزگانی خوش‌‌زبان و فصیح‌‌اند که تنها به همسرانشان عشق می‌ورزند و هم‌‌سن و سال آنان هستند: ﴿إِنَّا أَنْشَأْنَاهُنَّ إِنْشَاءً﴾، ﴿فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْكَارًا﴾، ﴿عُرُبًا أَتْرَابًا﴾.

در آیات بسیاری از همسران بهشتی با نام حورالعین یاد شده است: ﴿وَزَوَّجْنَاهُمْ بِحُورٍ عِينٍ﴾ آنان دوشیزگانی مستور در خیمه‌‌های بهشتی‌‌اند که هیچ جن و انسانی با آنان تماس نگرفته است: ﴿فِيهِنَّ خَيْرَاتٌ حِسَانٌ﴾، ﴿فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾، ﴿حُورٌ مَقْصُورَاتٌ فِي الْخِيَامِ﴾، ﴿فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾، ﴿ِ لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ﴾ بدن آنها در درخشندگی همانند یاقوت و مرجان است: ﴿كَأَنَّهُنَّ الْيَاقُوتُ وَالْمَرْجَانُ﴾ و همچون مروارید در صدف هستند: ﴿وَحُورٌ عِينٌ﴾، ﴿كَأَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ﴾، ﴿كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ﴾ آنها از نظر سن و سال همسان یکدیگر: ﴿وَعِنْدَهُمْ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ أَتْرَابٌ﴾، ﴿وَكَوَاعِبَ أَتْرَابًا﴾ و بسیار کم سن و سال هستند که گویا تازه به سن بلوغ رسیده‌‌اند: ﴿وَكَوَاعِبَ أَتْرَابًا﴾. و به احدی جز همسران خود ننگریسته، تمایل نمی‌‌یابند: ﴿وَعِنْدَهُمْ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ أَتْرَابٌ﴾. ﴿فِيهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ﴾

قرآن کریم در پاره‌‌ای از آیات از نعمت‌های دیگری نیز به صراحت نام برده است؛ نظیر فرش‌ها و تخت‌ها: ﴿مُتَّكِئِينَ عَلَى فُرُشٍ بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ﴾؛ ﴿مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الْأَرَائِكِ﴾، بالش‌های کنار هم (چیده): ﴿وَنَمَارِقُ مَصْفُوفَةٌ﴾، خدمتکاران و ساقیان: ﴿وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمَانٌ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ﴾؛ ﴿يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ﴾ و نیز ﴿وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَنْثُورًا﴾، ظروف و جام‌ها: ﴿يُطَافُ عَلَيْهِمْ بِصِحَافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَأَكْوَابٍ﴾؛ ﴿بِأَكْوَابٍ وَأَبَارِيقَ وَكَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ﴾؛ ﴿قَوَارِيرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِيرًا﴾

قرآن کریم آستر فرش‌های بهشت را از ابریشم ضخیم و ستبر دانسته است: ﴿مُتَّكِئِينَ عَلَى فُرُشٍ بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ﴾، از این‌‌رو در حدیثی از پیامبر (ص) قسمت رویین آن نوری درخشنده دانسته شده و در آیه ﴿وَزَرَابِيُّ مَبْثُوثَةٌ﴾ فرش‌های بهشتی را بسیار نفیس و زیبا معرفی کرده است. برخی گفته‌‌اند: «زرابیّ» جمع «زریبه» در اصل از واژه فارسی «زربفت» گرفته شده که الیاف طلا در آن به کار رفته است. براساس آیه ﴿مُتَّكِئِينَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَعَبْقَرِيٍّ حِسَانٍ﴾ بهشتیان بر بالش سبز و فرش نیکو تکیه می‌‌زنند. و در حدیثی آمده است که در میان غرفه‌‌های بهشتی فرشهایی گسترده شده که بعضی بالای بعضی دیگر و جنس آنها از حریر و دیبای رنگارنگ و داخل آن مشک و عنبر و کافور است.

قرآن از تخت‌های بهشتی با دو عنوان «اریکه» و «سریر» نام برده است. به اعتقاد برخی از مفسران سریر تختی است که بهشتیان در مجلس انس با یکدیگر، در برابر هم بر آن می‌‌نشینند و اریکه تختی است که در جلسات خصوصی و هنگامی که با همسران خود خلوت گزیده‌‌اند بر آن تکیه می‌‌زنند: ﴿هُمْ وَأَزْوَاجُهُمْ فِي ظِلَالٍ عَلَى الْأَرَائِكِ مُتَّكِئُونَ﴾. به گفته برخی دیگر اریکه تختی است که در حجله می‌‌زنند و برخی دیگر آن را تخت سایبان دار دانسته‌‌اند. گفتنی است که علت نامگذاری تخت‌های بهشتی به سریر زیبایی و آسایش‌‌بخشی آن است که موجب سرور و شادی مؤمن می‌‌شود. تختهای بهشتی به طور مرتب و ردیف شده: ﴿مُتَّكِئِينَ عَلَى سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ﴾ و مرتفع است: ﴿فِيهَا سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ﴾ ارتفاع تختهای بهشتی ممکن است به سبب آن باشد که بهشتیان با جلوس بر آن بر مناظر زیبای پیرامون خود مسلط باشند و ممکن است اشاره به بالا بودن ارزش و اهمیت آنها یا پاکی و قداست و ارزش والای معنوی آنها باشد...

بهشتیان

در صدر اوصاف بهشتیان صفت رضایت آنان از خداوند و خشنودی خدا از آنهاست: ﴿رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾، ﴿لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ ، ﴿جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ﴾ آنان از زندگی در بهشت کمال خشنودی را دارند: ﴿فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَاضِيَةٍ﴾ و در برابر نعمت‌های پروردگار شکرگزارند: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ﴾ و نیز ﴿وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ﴾،﴿وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ﴾ در چهره‌هایشان طراوت و نشاط نعمت هویدا: ﴿تَعْرِفُ فِي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيمِ﴾ و دلهایشان مالامال از عشق و وفا و محبت و برادری و فارغ از هر گونه نزاع، کینه، کبر و حسد است. حتی کسانی که در مقامهای پایین‌‌تری قرار دارند نسبت به صاحبان مقامهای برتر رشک و حسد نمی‌‌برند: ﴿وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْوَانًا عَلَى سُرُرٍ مُتَقَابِلِينَ﴾، ﴿وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾. آنها در بهشت در کنار ارحام، پدران، مادران، همسران، برادران و فرزندان صالح خویش‌‌اند: ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلَائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ﴾، ﴿ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ تُحْبَرُونَ﴾. اهل بهشت به پاداش آنکه در دنیا خدا ترس بوده، از گناهان دوری کرده‌‌اند در بهشت و در جوار رحمت پروردگار در آسایش،آرامش و امنیت قرار دارند: ﴿ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلَا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ﴾. آنان در بهشت در کنار نعمت‌های بهشتی، تا ابد جاوید خواهند ماند: ﴿لَهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُقِيمٌ ﴾، ﴿خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾، ﴿قَالَ اللَّهُ هَذَا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ و واپسین نیایش آنها حمد و سپاس پروردگار عالمیان است: ﴿وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾.

منابع

1. گرامی، علی، مقاله «بهشت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶