علم در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم است. "علم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

علم در لغت - علم در قرآن - علم در حدیث - علم در کلام اسلامی - علم در اخلاق اسلامی - علم در معارف دعا و زیارات - علم در معارف و سیره سجادی - علم در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

علم، نقیض جهل و به معنای دانش و آگاهی است. برخی در تعریف اصطلاحی علم گفته اند: حقیقت علم، کشف امر خارج از ذهن به واسطه صورت ذهنی است که از راه حس، عقل و تجربه، حاصل می‌‌شود و در برابر آن علوم اعتباری است که ما به ازای خارجی ندارند، مانند اعتبار ریاست برای فردی. از تقسیمات علم، تقسیم آن به نظری و عملی است: علم نظری، دانشی است که به دنبال آن کمالی حاصل شود، مانند علم به موجودات. علم عملی، دانشی است که با عمل کردن بر طبق آن، کمال، حاصل می‌‌شود، مانند علم به عبادات. علاوه بر علوم یاد شده که اکتسابی است، برخی علوم از راه مکاشفه و بدون واسطه و با اشراق الهی برای برخی نفوس حاصل می‌‌شود که از آن به «علم لدنّی» تعبیر شده است. از نظر بعضی، ادراک، شعور، تصوّر، حفظ، تذکّر، ذکر، معرفت، فهم، فقه، عقل، حکمت و... هم معنا و مترادف با «علم» است. در این مدخل، مطلق علم مورد نظر است که از واژه‌های «علم»، «سمع» و مشتقّات آنها و نیز برخی تعبیرات که مفید معنای علم بوده استفاده شده و به مدخلهای مترادف و مرتبط با مدخل مزبور، نیز ارجاع شده است.

مقدمه

• در این مدخل از چند جهت مسئله علم نسبت به پیامبر توجه شده است. یکی این که پیامبر به علومی دست یافته که پیش از آن نمی‌دانسته و آگاهی نداشته است: ﴿وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ﴾ منشأ هدایت او علوم اوست و پس از این علوم بوده که به او بارها گفته می‌شود: که حجت بر تو تمام شده است: ﴿مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ﴾. از سوی دیگر پیامبر معلم و مربّی داشته و دانسته‌های او توسط همین معلم حاصل شده است. همچنین این پیامبر هر مقام و دانشی دارد، باید بداند که معلم مخصوص دارد: ﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾ و این معلم دارای ویژگی‌هایی است: ﴿ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ﴾ و همواره باید در مسیر علم تکاملی باشد، و از خدا بخواهد که دانش او را افزون کند، هر چند این علم از قبیل اکتسابی آن نباشد: ﴿وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾ یا باید بداند که آن‌چه می‌داند، در برابر آن‌چه نمی‌داند ناچیز است: ﴿وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾ البته آن‌چه می‌داند و تعلیم یافته دیگران نمی‌دانند: ﴿فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا﴾ زیرا منشأ علم او از قبیل علوم دیگران نیست؛ زیرا دانش او مرزی دارد و آن مرز علم غیب است که بارها به او یادآوری می‌شوند، که بگو: ﴿وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ﴾ حتی شاهد میآورد که اگر میدانست بسیاری از کارهای خیر و اموال را جذب کرده و به دست آورده بود: ﴿وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ﴾. از همه اینها گذشته، روش پیامبر در تبلیغ دین اهتمام به آموزش و دانستن است. این کار به طور مستقیم و غیر مستقیم انجام میگرفته و موضوع علم و مقابل آن ندانستن را مورد توجه قرار داده و با تعبیر‌های گوناگون مانند: نداشتن کری، کوری، جهل، اهمیت علم را در زبان وحی بازگو کرده است. مثلاً، آیاتی که به صورت غیر مستقیم بیان جایگاه علم کرده است: ﴿إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾ قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا کران و لالانی هستند که نمی‌اندیشند. بخشی از اندیشیدن به استفاده ازحواس است و این حواس از طریق علم به دست میآید. یا در جایی دیگر می‌گوید: ﴿أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾. از سوی دیگر پس از اندیشیدن، و بستر اندیشیدن و تعقل، تشویق به علم و اهتمام به کسب علم، یکی از روش‌های تبلیغ پیامبر است. بی‌گمان عقل با چراغ علم رونق می‌گیرد. عقاید صحیح و منطقی در تعامل عقل و منطق علمی حاصل می‌گردد. بخشی از معارف و آموزه‌های دین به ویژه آیات قرآن کریم، آیاتی هستند که تشویق به کسب علم و دانش می‌کنند. یکی از هدف‌های قرآن کریم در دعوت مردم به تفکر، تشویق به آموزش و افزایش سطح دانش آنها است تا بتواند در بستری از علم و دانش عقایدش را مطرح و با خرافات و عقاید سخیف مبارزه کند. به حق میتوان یکی از روش‌های پیامبر را در طرح عقاید و معارف و احکام را تشویق به علم دانست. با چراغ علم هم میتوان به سراغ صحیح رفت، هم میتوان توسعه و تعمیق بخشید. و دیگری اهمیت عمل به علم و تشویق به آن و دیگری مبتنی بودن دین به اندیشه‌ورزی و علم‌آموزی و در نهایت حوزه خانوادگی علم چون یقین و اطمینان و یا عقل و تدبر و تفکر و نظر و رؤیت در مسائل و امور و تدبر در آیات کتاب تکوین و تدوین است.

پیامبر همواره نیازمند افزایش علم

1. ﴿فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾.

• نتیجه: در آیه فوق دو نکته مطرح گردیده است:

1. دعا برای ازدیاد علم، از توصیه‌های خداوند به پیامبر ﴿وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾؛
2. نقش قرآن، در ازدیاد علم پیامبر و از آنجا که گاه پیامبر(ص) به خاطر عشق به فراگیری قرآن و حفظ آن برای مردم به هنگام دریافت وحی عجله می‌کرد و کاملا مهلت نمی‌داد تا جبرئیل سخن خود را تمام کند، خداوند به او چنین تذکر میدهد: و نسبت به تلاوت قرآن عجله مکن پیش از آنکه وحی آن بر تو تمام شود ﴿وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ﴾ و بگو: پروردگارا علم مرا افزون کن ﴿وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾ جایی که پیامبر با آن علم سرشار و روح مملو از آگاهی مأمور باشد که تا پایان عمر، از خدا افزایش علم بطلبد، وظیفه دیگران کاملاً روشن است، در حقیقت از نظر اسلام، علم هیچ حد و مرزی را نمی‌شناسد، افزون‌طلبی در بسیاری از امور مذموم است، ولی در علم ممدوح است، افراط بد است ولی افراط در علم معنی ندارد. و علامه طباطبایی مینویسد جمله ﴿لَا تَعْجَلْ... وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾ می‌رساند که مراد استبدال است، یعنی به جای اینکه در آیه‌ای که هنوز به تو وحی نشده عجله کنی علم بیشتری طلب کن. و برگشت معنا به این می‌شود که اگر تو به قرائت آیه‌ای که هنوز بر تو نازل نشده عجله می‌کنی، برای این است که تا اندازه‌ای بدان علم پیدا کرده‌ای، ولی تو به آن مقدار علم اکتفاء مکن، و از خدا علم جدید بخواه، و بخواه که صبر و حوصله‌ات دهد تا بقیه وحی را بشنوی هرچند درخواست همیشگی را تعلیم می‌دهد و یک اصل برای دعا برای پیامبر و پیروان او می‌شود.

لزوم تواضع در برابر دانستنی‌های خود

1. ﴿قُلْ لَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ﴾.
2. ﴿وَلَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ إِنِّي مَلَكٌ وَلَا أَقُولُ لِلَّذِينَ تَزْدَرِي أَعْيُنُكُمْ لَنْ يُؤْتِيَهُمُ اللَّهُ خَيْرًا اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا فِي أَنْفُسِهِمْ إِنِّي إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾.
3. ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾.
4. ﴿قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾.

• نکات: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. درمقابل خوی امتیاز‌طلبی و نگاه اشرافی مخالفان دعوت توحیدی پیامبرگرامی اسلام و نوح نبی خداوند می‌فرماید: به آنها بگو اگر شما خیال می‌کنید و انتظار دارید من امتیازی جز از طریق وحی و اعجاز بر شما داشته باشم اشتباه است، با صراحت باید بگویم که: من نه به شما می‌گویم خزائن الهی در اختیار من است و نه هر کاری بخواهم می‌توانم انجام دهم ﴿قُلْ لَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ﴾، ﴿وَلَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ﴾ و نه می‌گویم من فرشته‌ام ﴿وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ﴾ این‌گونه ادعاهای بزرگ و دروغین مخصوص مدّعیان کاذب است، و هیچ گاه یک پیامبر راستین چنین ادّعاهایی نخواهد کرد. و درباره ایمان آورندگان مستضعف تأکید می‌کند که: “من هرگز نمی‌توانم درباره این افرادی که در چشم شما حقیرند بگویم: خداوند خیر و پاداش نیکی به آنها نخواهد داد ﴿وَلَا أَقُولُ لِلَّذِينَ تَزْدَرِي أَعْيُنُكُمْ لَنْ يُؤْتِيَهُمُ اللَّهُ خَيْرًا﴾ بلکه به عکس خیر این جهان و آن جهان مال آنهاست، هر چند دستشان مال و ثروت تهی است، این شما هستید که بر اثر خیالات خام، خیر را در مال و مقام منحصر ساخته‌اید و از حقیقت و معنی به کلی بی‌خبرید. و به فرض که گفته شما راست باشد و آنها اراذل و اوباش باشند خدا از درون جان آنها و نیاتشان آگاه‌تر است ﴿أَعْلَمُ بِمَا فِي أَنْفُسِهِمْ﴾ من که جز ایمان و صداقت از آنها چیزی نمی‌بینم، و به همین دلیل وظیفه دارم آنان را بپذیرم، و اگر غیر از این کاری کنم مسلما در این صورت از ستمکاران خواهم بود﴿إِنِّي إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾؛
2. سئوال از پیامبر درباره روح و دستور خداوند به پیامبر که در پاسخ بگوید روح از امر پروردگار است ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي﴾ و آموزش تواضع به پیامبر و مردم و دوری از غرور علمی با تأکید بر این مسئله که دانش بسیار کم از سوی خدا به انسان‌ها اعطا شده است: آن علم به روح که خداوند به شما داده اندکی از بسیار است، زیرا روح موقعیتی در عالم وجود دارد و آثار و خواصی در این عالم بروز می‌دهد که بسیار بدیع و عجیب است، و شما از آن آثار بی‌خبرید ﴿وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾ دانشی که به انسان داده شده کم است و اطلاعات زیادی در مورد ماورای طبیعت و حتی روح خود ندارد. این واقعیتی است که پس از قرن‌ها به اثبات رسیده که دانش ما در مورد اسرار کل جهان به ویژه حقیقت روح بسیار اندک است، چرا که حواس انسان مادیات و محسوسات را درک می‌کند و مسائل ماوراء طبیعت از دسترس انسان تقریباً خارج است؛
3. در مقابل سؤال جدلی کافران که برای انکار، از زمان وقوع رستاخیز سئوال میکردند خداوند به رسول گرامی‌اش می‌فرماید: بگو که علم به اینکه قیامت چه وقت می‌رسد نزد خدا است ﴿قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ﴾ و غیر از خدای تعالی کسی را از آن آگاهی نیست همچنان که خودش در جای دیگر قرآن فرموده: ﴿لَا يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلَّا هُوَ﴾ کسی جز او آن را به موقع خود آشکار نمی‌کند و من به جز اینکه نذیری آشکار هستم ﴿وَإِنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾ مسئولیت و اختیاری ندارم، من تنها مأمورم به شما خبر دهم که به زودی به سوی خدا محشور می‌شوید، و اما اینکه چه وقت محشور می‌شوید، نمی‌دانم. در این جا خداوند به پیامبر میآموزد که به محدویت علمش و ندانستن بعضی از امور از جمله زمان وقوع قیامت که علم به آن اختصاصی خداوند است متواضعانه اعتراف کند.

نادانی دلیل مخالفت با پیامبر

1. ﴿وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾.
2. ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُمْ فَآمِنُوا خَيْرًا لَكُمْ وَإِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾.
3. ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾.
4. ﴿وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آيَةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ أَجْرَمُوا صَغَارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا كَانُوا يَمْكُرُونَ﴾.
5. ﴿يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾.
6. ﴿أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُوا إِنَّا كَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَإِنَّا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَنَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ﴾.
7. ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾.
8. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.

• نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. خداوند می‌فرماید: مردمی ناآگاه ﴿وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ از کوته‌اندیشی رستگاری را تنها برای خود می‌پندارند و دیگران را به چیزی از حق نمی‌شمارند و خدا را در معابد خود محصور و برای او فرزند ساخته‌اند. مردمی هم از نادانی و کوته‌بینان فکری می‌خواهند که خداوند با آنها روبه‌رو سخن گوید، یا نشانه خاصی برای آنها فرستد ﴿لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ﴾ اینها چون در علم و نظر پیش نرفته‌اند در نادانی و کوته‌بینان نظری چون گذشتگانند، همانسان می‌اندیشند که یهود چند قرن پیش اندیشه داشتند: که از پیمبرشان گاه درخواست دیدن خدا و سخن گفتن او را داشتند، گاه آیات مخصوص می‌خواستند ﴿كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ﴾ با آن‌که باید خردهای اینها پیش رفته باشد و اندیشه‌هاشان از گذشتگان برتر آمده باشد. باز مانند همان‌ها می‌اندیشند. ﴿تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ﴾ آن خردهایی که برتر آمده و بر پایه نظر و علم و یقین پیش رفته‌اند آیات خداوند را در سراسر هستی می‌نگرند و راز جهان و بیان رسای آیات را بدل می‌شنوند: ﴿قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾ آنها که می‌گویند چرا خدا با ما سخن نمی‌گوید یا آیه‌ای برای ما نمی‌آورد؟ چون دید عقل و گوش هوششان از وهم و گمان پوشیده است و رو به یقین نیستند (ظاهر یوقنون رو به یقین بودن است، نه خبر از آینده)، نه سخن خدا را از زبان آیات می‌شنوند نه آیات او را می‌بینند، و گرنه خداوند به زبان آیات خود که نمایاننده قدرت و حکمت و مبین مقصود از خلقتند، به فراخور فهم هر کس با وی سخن می‌گوید بر طبق این بیان - ﴿قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ﴾- هم جواب: ﴿لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللَّهُ﴾ و هم ﴿أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ﴾ می‌باشد؛
2. خداوند می‌فرماید: ای مردم همان پیامبری که در انتظار او بودید و در کتب آسمانی پیشین به او اشاره شده بود با آیین حق به سوی شما آمده است ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ﴾ و این پیامبر از طرف آن کس که پرورش و تربیت شما را بر عهده دارد آمده است ﴿مِنْ رَبِّكُمْ﴾ اگر ایمان بیاورید به سود شماست به دیگری خدمت نکرده‌اید، بلکه به خودتان خدمت نموده‌اید ﴿فَآمِنُوا خَيْرًا لَكُمْ﴾ و شما با ناآگاهی فکر نکنید اگر شما راه کفر پیش گیرید به خدا زیانی می‌رسد چنین نیست، زیرا خداوند مالک آن‌چه در آسمان‌ها و زمین است می‌باشد ﴿وَإِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ و چون خداوند، عالم و حکیم است ﴿وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ دستورهایی را که به شما داده و برنامه‌هایی را که تنظیم کرده همگی روی فلسفه و مصالحی بوده و به سود شماست؛
3. لزوم علم و توجه به رسالت وپیام‌های الهی پیامبر بر هر انسان و آدمی ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا...﴾ و مخالفت‌ها با دعوت پیامبر ازروی ناآگاهی و بی‌تأثیر در تداوم آگاهانه رسالت پیامبر ﴿فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾؛
4. زورمندان زرمدار، سردمداران باطل با ناآگاهی به معیارهای رسالت انبیاء هنگامی که آیه‌ای از طرف خدا برای هدایت آنها فرستاده شد گفتند: ما هرگز ایمان نمی‌آوریم مگر اینکه به ما نیز همان مقامات و آیاتی که به فرستادگان خدا اعطا شده است داده شود ﴿وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آيَةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ﴾ سخنی از روی نادانی که از نهایت انحطاط فکری و عدم درک مفهوم نبوت و رهبری مردم سرچشمه می‌گیرد. و خداوند به آنها پاسخ می‌دهد که لازم نیست شما به خدا درس بدهید که چگونه پیامبران و رسولان خویش را اعزام دارد و از میان چه افرادی انتخاب کند! زیرا خداوند از همه بهتر می‌داند رسالت خود را در کجا قرار دهد و علم خداوند محیط بر هستی و فراگیراست ﴿اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ﴾؛
5. منافقان در حال توجیه و عذرخواهی برای شرکت نکردنشان درجنگ “تبوک” ﴿يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ﴾ و ناآگاه از این که خداوند پیامبر و مسلمین را از دروغ بودن توجیه‌های آنان باخبر کرده ﴿قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ﴾ و به زودی نتیجه اعمال خود را در روز رستاخیز خواهند دید ﴿وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾؛
6. مخالفان دعوت توحیدی موسی و پیامبرگرامی اسلام از سرنوشت و فرجام امت‌های پیشین که تلاش کردند ﴿أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ﴾ پیامبران را ساکت کنند ﴿فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ﴾ و آنان را وادار کنند که از رسالتشان دست بکشند بی‌خبر و ناآگاهند و از فرجام کار آنان کسی جز خداوند آگاه نیست ﴿لَا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ﴾؛
7. بشارت و انذار کار پیامبر است ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا﴾ و بسیار کسانی که مخالفت می‌کنند، در اثر جهل و نادانی است ﴿وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾؛
8. لزوم رعایت احکام خدا و پیامبر و نگاه داشتن ادب حضور خدای متعال و پیامبر(ص) و پیشی نگرفتن بر خدا و رسول به دلیل ناآگاهی ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ﴾ خودنگه‌دار و پارسا باشید ﴿وَاتَّقُوا اللَّهَ﴾ که خدا از سخنان و کردار شما آگاه است ﴿إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.

قلمرو علم پیامبر

مراد این است که خداوند چه علومی را به پیامبر خود می‌دهد و پیامبر چه دانستنی‌هایی از سوی خدا برای انجام رسالت و هدایت مردم گرفته و علوم قدسی و غیر کسبی است. این مسئله به این جهت دارای اهمیت است که معلوم شود، چه توقعی از پیامبر داشته باشیم و او از چه مسائلی ما را باید مطلع کند و اگر نکرد نقص حساب شود. تردیدی نیست که خدا علم کتاب را به پیامبر خود داده و او از وظایفش تعلیم کتاب به مردم است.

1. ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾.
2. ﴿كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾.
3. ﴿وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾.
4. ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾.
5. ﴿وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾.
6. ﴿عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ﴾.
7. ﴿وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَمَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا وَاقٍ﴾.
8. ﴿إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ﴾.

• نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. دعای ابراهیم برای بعثت پیامبر ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا﴾ نزول وحی بر پیامبر و برخورداری وی از کتاب : ﴿يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ﴾ و آگاهی به حکمت ﴿وَالْحِكْمَةَ﴾ و قلمرو علم پیامبر، آگاهی‌بخشی -تعلیم – و تربیت -تزکیه - مردم (﴿وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ *... كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ ﴾؛
2. پیامبر دارای علمی عطا شده از جانب خداوند و موظف به عمل بر اساس آگاهی داده شده از طرف خدا و دوری از عمل بر اساس هواهای نفسانی و گمان‌های دیگران که اگر چنین کند از ستمگران خواهد شد ﴿وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾ به سیاق آیات، این خطاب تهدیدآمیز و شدید، راجع به مسئله قبله است. این تهدید متوجه کسی است که هیچ‌گاه پیروی از هوای دیگران و خواست خود نمی‌نمود - و همیشه، به خصوص راجع به قبله چشم به آسمان وحی دوخته بود: ﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ﴾ - تا پیروان او و پیشوایان آیینش - پس از علم به حق و تشخیص آن، از هواهای امتیازجویان و عوام پیروی ننمایند - و در گفتن حق و عمل به آن صریح و قاطع باشند. چه رسد به اینکه هواهای هواپرستان را به رنگ دین درآورند و زیر سرپوش مصلحت اندیشی آنها را توجیه و اثبات کنند. حق از جانب پروردگار و برای تربیت و رشد خلق، و سوای آن هوا و باطل و ستم است ﴿إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾؛
3. خداوند به پیامبر میگوید بعد از آن‌که حق از سوی پروردگارت بیان شده و علم یقین - درباره مسیح - به تو رسیده و آن را دریافته‌ای ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ﴾ باز کسانی با تو در آن به محاجه و ستیز برخاستند، به آنها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت می‌کنیم و شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت می‌نماییم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود کسانی که به منزله جان هستند دعوت می‌کنیم، شما هم از نفوس خود دعوت کنید، ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ﴾ سپس مباهله می‌کنیم و لعنت خدا را بر دروغ‌گویان قرار می‌دهیم ﴿ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾؛
4. خداوند میگوید این چنین ما آیات و دلائل را در شکل‌های گوناگون و قیافه‌های مختلف بیان کردیم ﴿وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ﴾ ولی جمعی به مخالفت برخاستند و بدون مطالعه و هیچ‌گونه دلیل، گفتند این درس‌ها را از دیگران از یهود و نصاری و کتاب‌های آنها فرا گرفته‌ای ﴿وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ﴾ ولی جمع دیگری که آمادگی پذیرش حق را دارند، و عالم و آگاهند، به وسیله آن چهره حقیقت را می‌بینند و می‌پذیرند ﴿وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ و این آیه به این نکته توجه میدهد که بیان آیات در قلمرو وحی و علم الهی است که خدا به پیامبر آموخته و سخن مخالفان دعوت بی‌پایه و اساس است و بدون مبنای علمی و آگاهی و تهمت به پیامبر(ص) از نظر فراگیری تعلیماتش از یهود و نصاری، مطلبی است که بارها از طرف مشرکان عنوان شد و هنوز هم مخالفان لجوج آن را تعقیب می‌کنند: در حالی که اصولاً در محیط جزیره عربستان، درس و مکتب و علمی نبود که پیامبر(ص) آن را فرا گیرد، و مسافرت‌های پیامبر(ص) به خارج شبه جزیره به قدری کوتاه بود که جای این‌گونه احتمال ندارد؛
5. گروهی از منافقان نزد پیامبر آمدند و پس از بیان عذرهای گوناگون و حتی سوگند خوردن، اجازه خواستند که آنها را از شرکت در میدان “تبوک” معذور دارد، و پیامبر به این عده اجازه داد. خداوند پیامبرش را مورد عتاب قرار می‌دهد و می‌گوید: خداوند تو را بخشید، چرا به آنها اجازه دادی که از شرکت در میدان جهاد خودداری کنند ﴿عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ﴾ چرا نگذاشتی آنها که راست می‌گویند از آنها که دروغ می‌گویند شناخته شوند و به ماهیت آنها پی بری ﴿حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ﴾ از این آیه دو نکته استفاده می‌شود یک: برخورد پیامبر در امور اجتماعی و با مردم از طریق قلمرو علم عادی است و علم غیب و دانستن‌های ماورایی برای قضاوت درباره موضوعات کافی نیست، بلکه باید از طریق مدارک عادی وضع آنها روشن گردد، دوم هدف تنها این نبوده که پیامبر(ص) بداند بلکه ممکن است هدف این بوده که همه مسلمانان آگاه شوند، هر چند روی سخن به پیامبر(ص) است؛
6. خداوند می‌فرماید همان‌گونه که بر اهل کتاب و پیامبران پیشین کتاب آسمانی فرستادیم این قرآن را نیز بر تو نازل کردیم در حالی که مشتمل بر احکام روشن و آشکار است ﴿وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا﴾ و پیامبر دارای علمی عطا شده از جانب خداوند است {{متن قرآن|وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَمَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ...} } و موظف به عمل به آن علم و دوری از دنباله‌روی و عمل به هواها و دیدگاه‌های منفعت‌طلبانه اهل کتاب دیگران و در آخر آیه خداوند خطاب به پیامبر میگوید: اگر از هوا و هوس‌های آنها بعد از آن‌که حقیقت بر تو آشکار شد پیروی کنی به کیفر الهی مجازات خواهی شد و هیچ‌کس در برابر خدا قدرت حمایت از تو و نگهداریت را نخواهد داشت ﴿وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَمَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا وَاقٍ﴾ گر چه احتمال انحراف، مسلماً در پیامبر(ص) با آن مقام عصمت و معرفت و آگاهی وجود نداشته، اما این تعبیر اولاً روشن می‌سازد که خدا با هیچ‌کس ارتباط خصوصی و به اصطلاح خویشاوندی ندارد، و حتی اگر پیامبر، مقامش والا است به خاطر تسلیم و عبودیت و ایمان و استقامت او است، ثانیاً تأکیدی است برای دیگران، زیرا جایی که پیامبر(ص) در صورت انحراف از مسیر حق و گرایش به خط باطل، مصونیتی از مجازات الهی نداشته باشد حساب دیگران آشکار است؛
7. دو نوع هدایت داریم یک: هدایت به معنای ارائه راه به مردم و راهنمایی آنان، که این کار پیامبران الهی است و از طریق وحی الهی ودانش دریافت شده از طرف خداوند انجام می‌شود ﴿إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ﴾ دوم: هدایت به معنای رساندن افراد به سرمنزل مقصود و رهنمون کردن آنها به مطلوب، که این کار تنها توسط خداست ﴿وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ﴾ و در قلمرو علم اوست و از قلمرو دانش پیامبر خارج است ﴿وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ﴾ این هدایت تکوینی و یا توسط الهام و فیوضات ربانی است.

عدم آگاهی پیامبر از مسائل بسیار

منظور آن دسته از آیاتی است که نشان از محدودیت علم پیامبر به صراحت بیان قرآن و ذکر شواهد خاص دارد و افزون بر این که نشان می‌دهد علوم پیامبر اکتسابی نبوده، اگر وحیی نیامده بود، او نمی‌دانست و غافل از حقیقت آن بود.

1. ﴿نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِينَ﴾.
2. ﴿وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ﴾.
3. ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾.
4. ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا﴾.
5. ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ شَهِيدًا يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالَّذِينَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَكَفَرُوا بِاللَّهِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾.
6. ﴿وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا﴾.

• نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. خداوند به پیامبر میگوید ما نیکوترین قصه‌ها را از طریق وحی و فرستادن این قرآن برای تو بازگو می‌کنیم ﴿نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِينَ﴾ هر چند پیش از آن، از آن غافل و از بی‌خبران بودی ﴿نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِينَ﴾؛
2. خداوند پیامبرش را مخاطب قرار داده و می‌گوید تو هرگز پیش از این کتابی را نمی‌خواندی و عادت تو کتاب خواندن نبود و نمی‌دانستی کتاب چیست و ایمان کدام است ﴿وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ...﴾، ﴿مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ﴾ و با دست خود چیزی نمی‌نوشتی مبادا دشمنانی که در صدد تکذیب و ابطال سخنان تو هستند شک و تردید کنند و بگویند آن‌چه را او آورده نتیجه مطالعه کتب پیشین و نسخه‌برداری از آنهاست ﴿وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ﴾ سپس خداوند می‌فرماید تو پیش از این از کتاب و ایمان آگاه نبودی، ولی ما آن را نوری قرار دادیم که به وسیله آن هر کس از بندگان خویش را بخواهیم هدایت می‌کنیم ﴿وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا﴾ این لطف خدا بود که شامل حال تو شد، و این وحی آسمانی بر تو نازل گشت و ایمان به تمام محتوای آن پیدا کردی. در پایان آیه می‌افزاید: طور مسلّم تو به سوی راه مستقیم مردم را هدایت می‌کنی ﴿وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ نه تنها قرآن نوری برای توست که نوری برای همگان است، و وسیله هدایتی برای جهانیان به سوی صراط مستقیم، این یک موهبت عظیم الهی است برای رهروان راه حق و آب حیاتی است برای همه تشنه‌کامان.
3. خداوند خطاب به رسول گرامیش می‌فرماید ای پیامبر! هنگامی که زنان را طلاق می‌دهید، پس آنان را با عده در زمانی - که پاک شده‌اند - طلاق دهید ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ﴾ و عدّه را شمارش کنید؛ ﴿وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ﴾ آنها را از خانه‌هایشان بیرون نرانید و آنان نیز در زمان عدّه بیرون نروند، مگر آن‌که کار زشت آشکاری به بار آورند؛ ﴿لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ﴾ و اینها مرزهای قوانین خداست و هرکس از مرزهای خدا تعدّی کند، پس یقیناً، به خودش ستم کرده است ﴿وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ﴾ و در پایان آیه ضمن اشاره به فلسفه عده، و عدم خروج زنان از خانه و اقامتگاه اصلی، می‌فرماید: تو نمی‌دانی ﴿لَا تَدْرِي﴾ شاید خداوند بعد از این ماجرا وضع تازه و وسیله اصلاحی فراهم سازد ﴿لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا﴾ با گذشتن زمان، طوفان خشم و غضب که غالباً موجب تصمیم‌های ناگهانی در امر طلاق و جدایی می‌شود فرو می‌نشیند، و حضور دائمی زن در خانه در کنار مرد در مدت عده، و یادآوری عواقب شوم طلاق، مخصوصاً در آنجا که پای فرزندانی در کار است، و اظهار محبت هر یک نسبت به دیگری، زمینه‌ساز رجوع می‌گردد، و ابرهای تیره و تار دشمنی و کدورت را غالباً از آسمان زندگی آنها دور می‌سازد؛
4. خداوند خطاب به پیامبر در مقابل مخالفان دعوت که از او گواهی بر رسالت میخواستند میگوید: بگو همین بس که خدا میان من و شما گواه است ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ شَهِيدًا﴾ بدیهی است درمقابل علم محدود مردم و پیامبر هر قدر آگاهی شاهد و گواه بیشتر باشد ارزش شهادت او بیشتر است، لذا بر علم نامحدود خداوند تأکید می‌کند: خدایی گواه من است که تمام آن‌چه را در آسمان‌ها و زمین است می‌داند بدون اینکه چیزی از او پوشیده باشد، و همین شهادت او، در دلالت بر صدق دعوی من کافی است. ﴿يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾؛
5. خداوند خطاب به پیامبر در حقیقت مردم را هم مورد خطاب قرارداده و می‌گوید از آن‌چه که هیچ علمی بدان نداری، پیروی مکن ﴿وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ﴾ چرا که گوش و چشم و دل همگی آنها از آن پرسیده می‌شوند ﴿إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا﴾ و در زندگی فردی و اجتماعی - اعتقادات، سخن گفتن، گواهی دادن، داوری کردن - فقط از یقین و علم تبعیت کنید نه حدس‌ها و شایعات و توهمات و شک و گمان خود. علامه طباطبایی مینویسد: این آیه از پیروی و متابعت هر چیزی که بدان علم و یقین نداریم نهی می‌کند، و چون مطلق و بدون قید و شرط است پیروی اعتقاد غیر علمی و همچنین عمل غیر علمی را شامل گشته و معنایش چنین می‌شود: به چیزی که علم به صحت آن نداری معتقد مشو، و چیزی را که نمی‌دانی مگو، و کاری را که علم بدان نداری مکن، زیرا همه اینها پیروی از غیر علم است، پیروی نکردن از چیزی که بدان علم نداریم و همچنین پیروی از علم در حقیقت حکمی است که فطرت خود بشر آن را امضاء می‌کند. آری انسان فطرتاً در مسیر زندگی‌اش - در اعتقاد و عملش - جز رسیدن به واقع و متن خارج، هدفی ندارد، او می‌خواهد اعتقاد و علمی داشته باشد که بتواند قاطعانه بگوید واقع و حقیقت همین است و بس، و این تنها با پیروی از علم محقق می‌شود، گمان و شک و وهم چنین خاصیتی ندارد، به مظنون و مشکوک و موهوم نمی‌توان گفت که عین واقع است. انسانی که سلامت فطرت را از دست نداده و در اعتقاد خود پیرو آن چیزی است که آن را حق و واقع در خارج می‌یابد، و در عملش هم آن عملی را می‌کند که خود را در تشخیص آن محق و مصیب می‌بیند، چیزی که هست در آن‌چه که خودش قادر بر تحصیل علم هست علم خود را پیروی می‌کند، و در آن‌چه که خود قادر نیست مانند پاره‌ای از فروع اعتقادی نسبت به بعضی از مردم و غالب مسائل عملی نسبت به غالب مردم از اهل خبره آن مسائل تقلید می‌کند، آری همان فطرت سالم او را به تقلید از علم عالم و متخصص آن فن، وا می‌دارد و علم آن عالم را علم خود می‌داند، و پیروی از او را در حقیقت پیروی از علم خود می‌شمارد، شاهد این مدعا همان اعمال فطری و ارتکازی مردم است، می‌بینیم که شخصی که راهی را بلد نیست به قول راهنما اعتماد نموده و به راه می‌افتد، مریضی که درد و درمان خود را نمی‌شناسد کورکورانه به دستور طبیب عمل می‌کند، و ارباب حاجت به اهل فن صنعت مورد احتیاج خود، اعتماد نموده و به ایشان مراجعه می‌کنند، البته این در صورتی است که به علم و معرفت آن راهنما و آن طبیب و آن مهندس و مکانیسین اعتماد داشته باشد.

دانستنی‌های پیامبر از سوی خدا

در این مدخل آن دسته از آیاتی اشاره می‌شود که به صراحت علم پیامبر را منتسب به خدا می‌داند و عنایت دارد که به مردم بگوید و تکرار کنند و این تعبیرها گاه به صیغه ماضی: ﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾ و گویی در غیاب پیامبر و برای مردم بیان می‌شود و گاهی در خطاب به خود پیامبر: ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ﴾ که او خود همواره متوجه باشد که دانستنی‌های او از خودش نیست و از خداوند است.

1. ﴿وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا﴾.
2. ﴿وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى بَشَرٍ مِنْ شَيْءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ مُوسَى نُورًا وَهُدًى لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِيسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَثِيرًا وَعُلِّمْتُمْ مَا لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَلَا آبَاؤُكُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ﴾.
3. ﴿وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾.
4. ﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ﴾.
5. ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾.
6. ﴿قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾.
7. ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا﴾.
8. ﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى * وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى * مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى * وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى﴾.
9. ﴿الرَّحْمَنِ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ﴾.
10. ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ * ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ * وَلَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ﴾.
11. ﴿اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾.

• نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. خداوند در مقابل کسانی که سعی داشتند با فریب پیامبر، بی‌گناهی را متهم کنند و به شخصیت اجتماعی و معنوی ایشان آسیب بزنند می‌فرماید: خدا، کتاب و حکمت بر تو نازل کرد ﴿وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾ و آن‌چه را نمی‌دانستی به تو آموخت ﴿وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ﴾ و در پایان آیه می‌فرماید: “فضل خداوند بر تو بسیار بزرگ بوده است” ﴿وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا﴾ علامه طباطبایی مینویسد: از ظاهر این آیه بر می‌آید، آن چیزی که عصمت به وسیله آن تحقق می‌یابد و شخص معصوم به وسیله آن معصوم می‌شود نوعی از علم است. علمی است که نمی‌گذارد صاحبش مرتکب معصیت و خطا گردد. و به عبارتی دیگر علمی است که مانع از ضلالت می‌شود. همچنان که (در جای خود مسلم شده) که سایر اخلاق پسندیده از قبیل شجاعت و عفت و سخاء نیز هر کدامش صورتی است علمی که در نفس صاحبش راسخ شده و باعث می‌شود آثار آن بروز کند. و مانع می‌شود از اینکه صاحبش متصف به ضد آن صفات گردد. مثلاً آثار جبن و تهور و خمود و شره و بخل و تبذیر از او بروز کند.
2. خداوند درباره منکران وحی می‌فرماید: آنها خدا را آن چنان‌که شایسته است نشناختند زیرا گفتند: خدا هیچ کتابی بر هیچ انسانی نازل نکرده است ﴿وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى بَشَرٍ مِنْ شَيْءٍ﴾ خداوند به پیامبرش دستور می‌دهد که در جواب آنها بگو: “چه کسی کتابی را که موسی آورد و نور و هدایت برای مردم بود نازل گردانید” ﴿قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ مُوسَى نُورًا وَهُدًى لِلنَّاسِ﴾ “همان کتابی که آن را به صفحات پراکنده‌ای تبدیل کرده‌اید، بعضی را که به سود شماست آشکار می‌کنید و بسیاری را که به زبان خود می‌دانید پنهان می‌دارید ﴿تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِيسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَثِيرًا﴾ و در این کتاب آسمانی مطالبی به شما تعلیم داده شده که نه شما و نه پدرانتان از آن باخبر نبودید و بدون تعلیم الهی نمی‌توانستید باخبر شوید ﴿وَعُلِّمْتُمْ مَا لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَلَا آبَاؤُكُمْ﴾ در پایان آیه به پیامبر(ص) دستور می‌دهد که تنها خدا را یاد کن و آنها را در اباطیل و لجاجت و بازیگری خود رها ساز” زیرا آنها جمعیتی هستند که کتاب الهی و آیات او را به بازی گرفته‌اند ﴿قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ﴾؛
3. خداوند میگوید این چنین ما آیات و دلایل را در شکل‌های گوناگون و قیافه‌های مختلف بیان کردیم ﴿وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ﴾ ولی جمعی به مخالفت برخاستند و بدون مطالعه و هیچ‌گونه دلیل، گفتند این درس‌ها را از دیگران از یهود و نصاری و کتاب‌های آنها فرا گرفته‌ای ﴿وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ﴾ ولی جمع دیگری که آمادگی پذیرش حق را دارند، و عالم و آگاهند، به‌وسیله آن چهره حقیقت را می‌بینند و می‌پذیرند که از طرف خداوند به پیامبر وحی گردیده است ﴿وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾؛
4. خداوند به افترای مخالفین به پیامبر اسلام، که میگفتند قرآن وحی از طرف خداوند نیست اشاره نموده و چنین می‌گوید: و ما می‌دانیم آنها می‌گویند: این آیات را بشری به او تعلیم می‌دهد ﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ﴾ و قرآن با یک پاسخ محکم خط بطلان بر این ادعاهای بی‌پایه می‌کشد و می‌گوید: اینها توجه ندارد، زبان کسی که قرآن را به او نسبت می‌دهند عجمی است، در حالی که این قرآن به زبان عربی فصیح و آشکار نازل شده است ﴿لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ﴾؛
5. سیر شبانه پیامبر که این‌گونه در قرآن مطرح می‌شود منزّه است آن خداوندی که بنده‌اش را در یک شب از مسجد الحرام به مسجد اقصی - که گرداگردش را پربرکت ساخته‌ایم - برد ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا﴾ این سیر شبانه خارق‌العاده به خاطر آن بود که بخشی از آیات عظمت خود را به او نشان دهیم ﴿لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا﴾ پیامبر گرچه عظمت خدا را شناخته بود، اما سیر در آسمان‌ها به روح پرعظمت او در پرتو مشاهده آن آیات بیّنات عظمت بیشتری داد تا آمادگی فزون‌تری برای هدایت انسان‌ها پیدا کند؛
6. خداوند پیامبر را مخاطب ساخته، می‌فرماید: بگو: آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند یکسانند ﴿قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ نه، یکسان نیستند تنها خردمندان متذکر می‌شوند ﴿إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾ یعنی از این تذکر تنها کسانی متذکر می‌شوند که صاحبان عقلند، و این جمله در مقام تعلیل مساوی نبودن دو طایفه است، می‌فرماید: اینکه گفتیم مساوی نیستند، علتش آن است که اولی به حقایق امور متذکر می‌شود و دومی نمی‌شود، پس برابر نیستند، بلکه آنها که علم دارند بر دیگران رجحان دارند؛
7. علم شهودی پیامبر نسبت به برخی حقایق و شهود ورود مسلمانان به مسجدالحرام، در آرامش و امنیت کامل “فتح مکه” از سوی پیامبر در رؤیا ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ...﴾؛
8. خداوند می‌فرماید: آن کس که قدرت عظیمی دارد او را تعلیم داده است ﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾ معلم وحی خداوند است به وسیله جبرائیل این تعالیم را به او داد در حالی که در افق اعلی قرار داشت ﴿وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى﴾ قلب پاک او در آن‌چه دید هرگز دروغ نگفت ﴿مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى﴾ و معنا چنین باشد که فؤاد رسول خدا(ص) دروغ نگفت به رسول خدا(ص) آن‌چه را که دیده بود. و خلاصه رؤیت فؤاد رسول خدا(ص) در آن‌چه که دید رؤیتی صادق بود. و بنابراین، مراد از فؤاد، فؤاد رسول خدا(ص)، و ضمیر فاعلی در “رأی” هم به فؤاد آن جناب برمی‌گردد، و رؤیت هم رؤیت فؤاد او خواهد بود. و این تازگی ندارد که رؤیت را که در اصل به معنای دیدن چشم است به فؤاد نسبت داده شود، چون برای انسان یک نوع ادراک شهودی هست که ورای ادراک‌هایی است که با یکی از حواس ظاهری و یا باطنی خود دارد، ادراکی است که نه چشم و گوش و سایر حواس ظاهری واسطه‌اند، و نه تخیل و فکر و سایر قوای باطنی، مانند این که مشاهده می‌کنیم که ما موجودی هستیم که می‌بینیم که در این درک عیانی و شهودی نه چشم ما واسطه است و نه فکر ما، و همچنین از خود می‌بینیم که ما می‌شنویم و می‌بوییم و می‌چشیم و لمس می‌کنیم و خیال می‌کنیم و فکر می‌کنیم، که در هیچ یک از این ادراک‌های شهودی ما با اینکه رؤیت و شهود است، اما نه چشمی در کار است و نه هیچ حواس ظاهری و باطنی دیگر. آری ما همان‌طور که محسوسات هر یک از این حواس ظاهری و باطنی را درک می‌کنیم این را هم درک می‌کنیم که فلان محسوس را با فلان حس درک می‌کنیم، و این درک دیگر ربطی به آن حس ندارد، بلکه کار نفس است که قرآن کریم از آن تعبیر به فؤاد فرموده؛
9. در سوره الرحمن که بیان‌گر انواع نعمت‌ها و مواهب بزرگ الهی است و با نام مقدس - رحمن - که رمزی از رحمت واسعه اوست آغاز می‌شود، چرا که اگر صفت - رحمانیت - او نبود این چنین خوان نعمت را برای دوست و دشمن نمی‌گستراند. خداوند سرآغاز نعمت‌های خود را تعلیم و آموختن قرآن - به پیامبر و سپس به مردم توسط ایشان - ذکر می‌کند ﴿الرَّحْمَنِ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ﴾؛
10. علم شهودی پیامبر به جبرئیل و نازل شدن وحی از طرف خداوند توسط جبرئیل: ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ * ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ﴾؛
11. خداوند درآغاز وحی به پیامبر می‌فرماید بخوان ﴿اقْرَأْ﴾ به نام پروردگارت که ارجمندترین ارجمندان است ﴿اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ﴾ همان پروردگار اکرمی که دانش‌ها را به‌وسیله قلم، یا نوشتن با قلم را به انسان آموخت. ﴿الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ﴾ و همان پروردگار، خود یا به وسیله قلم آموخت، آن‌چه را که انسان خود نمی‌دانست. ﴿عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾ به هر تقدیر نسبت تعلیم مطلق یا تعلیم کتابت به ربک الاکرم، می‌رساند که سرچشمه و اصول معارف و علوم و خط و ثبت آنها، به وسیله دریافت‌های فطری و وحی و الهام از جانب ربک اکرم و در دوره تکامل انسان و کمال ربوبیت بوده. و به‌وسیله قلم و نوشتن معلومات و دریافت‌ها وسعت یافته و ثبت شده است. نسخه اصلی و منشأ الهامات و کشف‌ها، کتاب عظیم خلقت و کتاب مرموز انسان است که به قلم ربوبی نوشته شده ﴿رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ﴾. و انسان در مدرسه فطرت و عقل ادراک و تکامل فردی و اجتماعی، خود از این دو کتاب و اشارات و رموز آنها درس‌هایی آموخته و تجربه‌هایی اندوخته و به انگیزه حب بقاء کوشیده است تا خلاصه‌ای از فراگرفته و دریافت‌ها و فشرده‌ای از تجربه‌های خود را به هر صورت ثبت و ضبط نماید. تا علائم خطوط تکامل یافته و نوشتن آسان شده و راه اندیشه و تفکر و ربط با گذشته و آینده و دیگران بازگردیده و اندیشه‌ها به سبب نوک قلم به هم پیوسته. خلاصه و محصول جوامع و تمدن‌ها و نظامات و قدرت‌ها همین آثار و نوشته‌هایی است که نوک قلم آنها را ثابت نموده، و اعمال نیک و بد و تجربه‌هابی است که باقی گذارده تا راه اندیشه و پیشرفت را به روی آیندگان باز نماید و جز آن، همه قدرت‌ها و سرکشی‌ها و ساختمان‌های چشمگیر، چون حبابی محو شده است. و به هر حال تعبیر این آیه در حقیقت پاسخی است به گفتار پیامبر(ص) در جواب جبرئیل که گفت: من قرائت کننده نیستم، یعنی از برکت پروردگار فوق‌العاده کریم و بزرگوار تو توانایی بر قرائت و تلاوت داری و خداوند به تو آموخته است.

برخوردار نبودن پیامبر از علم غیب

تأکید بر نادانایی نسبت به علم غیب، بخشی از آیاتی است که قلمرو علم پیامبر را مشخص می‌کند و نشان می‌دهد که علم پیامبر نامحدود نیست و او علم به خزائن الله ندارد و از جهان پنهان هستی و آینده و علم ساعت باخبر نیست، حتی تأکید می‌شود که اگر جز این بگویم و ادعایی دیگر و بیش‌تر داشته باشم، از ستمگران خواهم بود.

1. ﴿قُلْ لَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ﴾.
2. ﴿قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾.
3. ﴿وَلَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ إِنِّي مَلَكٌ وَلَا أَقُولُ لِلَّذِينَ تَزْدَرِي أَعْيُنُكُمْ لَنْ يُؤْتِيَهُمُ اللَّهُ خَيْرًا اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا فِي أَنْفُسِهِمْ إِنِّي إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾.
4. ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ﴾.
5. ﴿وَلَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ * وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ﴾

• نکات: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. پیامبر مأمور به اعلام ندانستن علم غیب ﴿قُلْ لَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ﴾ ﴿وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ...﴾ ﴿وَلَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ﴾و این که فقط آن‌چه را از طریق وحی الهی دریافت کرده پیروی و ابلاغ می‌کند ﴿إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ﴾؛
2. خداوند پس از نقل سرگذشت پیامبران و اقوام پیشین خطاب به پیامبر می‌فرماید: اینها همه از اخبار غیب است که به تو وحی می‌کنیم ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ﴾ هیچ‌گاه نه تو و نه قوم تو قبل از این از آن آگاهی نداشتید ﴿مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا﴾ با توجه به آن‌چه درباره نوح به تو وحی شد و آن همه مشکلاتی که نوح در دعوتش با آن روبه‌رو بود، و با این حال استقامت ورزید تو هم صبر و استقامت کن، چرا که سر انجام پیروزی برای پرهیزکاران است ﴿فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ﴾.
3. شخصیت محمد(ص) که بر غیب اطلاع و تفوق یافته چنین نیست که خوددار در بیان و ابلاغ آن باشد و او نسبت به آن‌چه از طریق وحی دریافت داشته بخل ندارد ﴿وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ﴾ همه را بی‌کم و کاست در اختیار بندگان خدا می‌نهد، او مانند بسیاری از مردم نیست که وقتی به حقیقت مهمی دست می‌یابند اصرار در کتمان آن دارند، و غالباً از بیان آن بخل می‌ورزند. اگر دیگران به خاطر علوم محدودشان چنین صفتی را دارند پیامبر که سرچشمه علمش اقیانوس بی‌کران علم خداست از این‌گونه صفات مبراست: او هیچ‌گونه خوددار بر غیب نیست، -روح او برای اطلاع به غیب و اسرار آن، شیفته و منجذب است - و هیچ‌گونه موانع نفسانی در وجود او نیست تا از این سیر و کمال روحی و عقلی بازش دارد. این آیه نیز مبیّن امتیاز روحی و خلقی رسول اکرم(ص) از دیگر اهل کشف و شهود و کاهنان و دانشمندان است، اینها هر چه دارای استعداد عقلی و نفسانی و ممتاز از دیگر مردم باشند، چون مغرور به معلومات و اوهام، و مجذوب هواها و شهوات نفسانی‌اند، نمی‌توانند بی‌پرده اصول و حقایق پشت پرده محسوسات را چنان‌که هست دریابند، و آن‌چه درمی‌یابند صریح و روشن بیان نمی‌کنند یا نمی‌توانند بیان کنند، و آن‌چه بیان می‌کنند برای گروه خاص و در لفّافه اصطلاحات خاصی است، و آن‌چه از معارف و حقایق اصول اعتقادی و اخلاقی و اجتماعی درک می‌کنند، برای حفظ مقام و شهوات خود و عواطف و امیال عامه مردم کتمان یا تأویل می‌نمایند، این شخصیت عالی و مقدس به هیچ یک از این اشخاص ممتاز شباهت ندارد، آن‌چه از حقایق پوشیده و نهان که پروردگارش خواسته دریابد، دریافته و آن چنان مقهور وحی است که صریح و بی‌پرده و بر خلاف عقاید و امیال مردم و مصلحت شخص خود آن را ابلاغ و اعلام می‌نماید. ﴿وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ﴾.

علم و قرآن در دانشنامه معاصر قرآن کریم

علم در لغت به معنای نشان‌دار کردن و علامت گذاشتن است و درک کردن و به حقیقت چیزی رسیدن نیز معنا شده است. در قرآن آمده است: ﴿لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ﴾ و ﴿فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ﴾.

در قرآن تأکید بسیاری بر علم شده است. برخی از آیات مهمی که در آنها به دانستن و علم سفارش شده عبارتند از: در: ﴿قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾، ﴿يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ﴾، ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ﴾، همچنین می‌توان به آیات دیگری از قبیل: ﴿قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لَا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا يُتْلَى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا﴾، ﴿وَيَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولًا﴾، ﴿وَيَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا﴾؛ علم لدنی ﴿فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا﴾، ﴿وَيَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَيَهْدِي إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾، ﴿وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾، حقوق معلم بر متعلم﴿قَالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا﴾، ﴿قَالَ إِنْ سَأَلْتُكَ عَنْ شَيْءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْنِي قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّي عُذْرًا﴾، اشاره کرد.

علم یکی از واژه‌های کلیدی قرآن است که در ارتباط معنایی با تعقل، تفکر، تفقه، تدبر، قلب، نفس و روح است. علم زیر مجموعه عقل و قلب است. مقصود از علم در قرآن فقط علوم تجربی نیست بلکه علم به مبدأ اعلی، مهم‌ترین دانش است. در قرآن به علم حصولی و شهودی و تجربی اشاره شده است.

نسبت‌های راه‌گشا در معناشناسی همزمانی علم عبارتند از: نسبت صرفی، نحوی، همنشینی، جانشینی و تقابل. نسبت‌های صرفی و نحوی مشخص کننده انواع عالمان - خدا، انسان، فرشته، جن، حیوانات، موجودات بی‌جان - متعلق علم، رابطه تعلیمی بین عالمان، مواد و شیوه‌های تعلیم است. همنشین‌های علم، به همنشین‌های توصیفی، ابزاری، تأثیرپذیر و تأثیرگذار تقسیم می‌شود. همنشین‌های توصیفی - احاطه، وسعت - مؤلفه‌های لازم برای تحقق علم را بیان می‌کنند. قلب، فؤاد، سمع و بصر همنشین‌های ابزاری علمند. این ابزار در سه سطح ابزار حسی - عین، اذن - ، ابزار عقلی، حسی - سمع، بصر - و ابزار روحانی - قلب، فؤاد - نمود دارند. ایمان و واژگان مرتبط، مهم‌ترین همنشین تأثیرگذار و تأثیر پذیر علمند. جانشین‌های علم، هر کدام اشاره به لایه‌ای از معنایی علم دارند. عقل مهم‌ترین جانشین علم است که علاوه بر معنای معرفتی، منبع علم نیز به حساب می‌آید. برای فهم درست معنای علم در نسبت مقابل‌ها، جهل و ظن، سهم ویژه‌ای به خود اختصاص می‌دهند. در تحلیل معناشناختی، جهل مقابل عقل و ظن لایه‌ای از علم است .

قرآن در آیات فراوانی، انسان‌ها را به فراگیری علم و دانش و شناخت رازهای هستی و اسرار عالم آفرینش، دعوت می‌کند و در برابر دیدگان مردم افق تازه‌ای می‌گشاید و معرفت را یک وظیفه قطعی قلمداد می‌کند. خداوند در ۲۷ مورد در قرآن کریم با لفظ ﴿اعْلَمُوا﴾، مردم را به به فراگیری و شناخت دعوت نموده است مانند آیات﴿وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾، ﴿فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْكُمُ الْبَيِّنَاتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾.

از نظر قرآن قوام و پایداری دین بر اساس تعلیم و آموزش است و انتقال اندوخته‌های علمی به دیگران، از اهم عبادات است. قرآن در مواردی بر لزوم تعلیم و تعلم توصیه نموده و مردم را به دلیل ترک تفقه سرزنش کرده است: «چرا از هر گروهی، طائفه‌ای از آنان کوچ نمی‌کنند تا در دین آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود آنها را انذار نمایند تا شاید از مخالفت فرمان الهی حذر نمایند» ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾

قرآن علم را بصیرت و بینابی و جهل را کوری و ظلمت می‌داند ﴿هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ﴾. از نظر قرآن، علم و دانش منشأ ایمان و تقوی است؛ چنان که می‌فرماید: «آنها که پیش از این علم و دانش دریافت داشته‌اند هنگامی که قرآن بر آنها تلاوت می‌شود به خاک می‌افتند و سجده می‌کنند و می‌گویند: پروردگار ما منزه است زیرا وعده‌هایش قطعاً انجام شدنی است» ﴿قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لَا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا يُتْلَى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا﴾. همچنین در جای دیگر می‌فرماید: «و راسخان در علم می‌گویند: ما به همه آیات الهی ایمان آورده‌ایم همه از سوی پروردگار ما است و تنها صاحبان عقل متذکر می‌شوند» ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ ﴾.

علم منشأ قدرت و پیشرفت‌های مادی است: «ما به داود و سلیمان علم و دانش فراوان بخشیدیم و آنها گفتند: سپاس خداوندی را که ما را بر بسیاری از بندگان مؤمنش برتری بخشیده است. سلیمان وارث داوود شد و گفت: ای مردم! سخن گفتن پرندگان به ما تعلیم داده شده است و از هر چیزی هم به ما عطا گردیده که اینها خود فضیلت آشکاری است ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ عِلْمًا وَقَالَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي فَضَّلَنَا عَلَى كَثِيرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ﴾.

زمانی که قوم موسی(ع)، قارون ثروتمند و مغرور را نصیحت کردند که از مکنت خود جامعه را اشباع کن پاسخ داد: «این ثروت را به وسیله دانشی که نزد من است به دست آورده‌ام» ﴿قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِي أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعًا وَلَا يُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ﴾ و خداوند متذکر می‌شود که ثروتمندان و نیرومندان دیگری نیز هلاک شده‌اند: «آیا او نمی‌دانست که خدا اقوامی را پیش از او به هلاکت رساند که از او نیرومندتر و ثروتمندتر بودند» ﴿وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾.

قرآن درک اسرار هستی را ویژه دانشمندان می‌داند و می‌فرماید: از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین و تفاوت زبان‌ها و رنگ‌های شما است و اینها نشانه‌هایی برای دانشمندان است» ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَ﴾. «این مثال‌ها را برای مردم می‌زنیم و جز عالمان آن را درک نمی‌کنند». همچنین در سوره علق آمده است: ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ ﴾

در این آیات نازل‌ترین و عالی‌ترین مرتبه وجودی انسان ذکر شده است. برترین مراتب علم است، از آن جهت که خداوند کریم پس از صفت گریم و کرامت (که هستی همه چیز به واسطه این صفت ذات اقدس است) صفت تعلیم علم را به خود منتسب نموده است و از طرف دیگر در مقابل علم، علقه را قرار داده که نازل‌ترین مراتب وجود است. پس قوس صعودی کمال انسان حرکت به سمت علم است.

علامه طباطبایی با استناد به آیه ﴿قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾؛ معتقد است که در آیه فوق، علم داشتن و نداشتن هر دو مطلق آمده، ولی مراد از آن برحسب مفاد آیه، علم به خدا است، چون علم به خدا است که آدمی را به کمال می‌رساند و به حقیقت نافع است و نبود آن ضرر می‌رساند؛ ولی علوم دیگر مانند مال هستند که تنها نافع زندگی دنیوی است و با فنای دنیا فانی می‌گردد. پس مؤمنان دو دسته‌اند: مؤمنان عالم و مؤمنان غیرعالم که گروه اول رجحان و برتری دارند.

در مورد قرآن و علم در طول تاریخ اسلام چند گونه نگارش صورت گرفته است:

1. کتاب‌های تفسیر: گاهی ذیل آیات مربوط به طبیعت، کیهان‌شناسی و... مطالبی از علوم تجربی آورده‌اند. این حرکت بعد از نهضت ترجمه کتاب‌های علمی یونانی، ایرانی، سانسکریت و سریانی به عربی آغاز شد و برخی از مفسران همچون طبرسی در مجمع البیان ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ و فخر رازی در تفسیر کبیر ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾، ﴿الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾، ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾، ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾ به مطالب علمی آیات قرآن پرداختند و این حرکت تا مفسران عصر حاضر مشهود است. از جمله شیخ محمد عبده در تفسیر جزء عم ؛ رشید رضا در المنار؛ طنطاوی جوهری در الجواهر فی تفسیر القرآن؛ سید قطب در تفسیر فی ظلال القرآن ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ﴾، ﴿الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا﴾ و مکارم شیرازی در تفسیر نمونه.
2. کتاب‌های اعجاز علمی قرآن: از زاویه خاص اعجاز به مباحث قرآن و علوم روز پرداخته‌اند و مطالبی بیان کرده‌اند. از جمله عبدالعزیز اسماعیل در «معجزات القرآن فی وصف الکائنات» (چاپ شده در ۱۹۵۴ قاهره) و محمد علی در «الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم» و رضایی اصفهانی در «پژوهشی در اعجاز علمی قرآن».
3. کتاب‌هایی که به مباحث نظری رابطه قرآن و علم پرداخته‌اند: از جمله الموافقات فی اصول الاحکام، ابواسحاق شاطبی که با مبانی تفسیر علمی به مخالفت پرداخته است و «التفسیر العلمی فی المیزان»، دکتر احمد عمر ابوحجر و «شناخت جریان علمی‌نگری به قرآن» فروغ پارسا، «درآمدی بر تفسیر علمی قرآن» از نگارنده که به مباحث رابطه، قلمرو، تعارضات علم و دین و راه‌حل‌های آنها، با رویکرد قرآنی پرداخته‌اند و نیز «تفسیر علمی قرآن» دکتر ناصر رفیعی محمدی که به تطور تاریخی مسئله توجه ویژه کرده است و نیز قرآن و علوم طبیعت، دکتر مهدی گلشنی و نیز «القرآن و المنهج العلمی المعاصر»، المنشار عبدالحلیم الجندی، و «قرآن و علم روز»، عبدالغنی الخطیب، ترجمه دکتر اسدالله مبشری، و «مدخل الی موقف القرآن الکریم من العلم» عمادالدین خلیل، «العلم و الدین مناهج و مفاهیم»، احمد عروه، «العلوم فی القرآن»، محمد جمیل الحبّال و مقداد مروی الجواری.
4. کتاب‌هایی که به مباحث تاریخی قرآن و علم پرداخته‌اند و تأثیرات قرآن بر پیشرفت علوم را در طول تاریخ مسلمانان بررسی کرده‌اند، مانند: «کارنامه اسلام» دکتر عبدالحسین زرین کوب که به تأثیرات عام اسلام و خاص قرآن در تشویق علم و پیشرفت علوم پرداخته است. «الاسلام و الهیئة» سید هبة الدین شهرستانی و «قرآن در اسلام» محمد حسین طباطبایی که به تأثیرات قرآن در پیدایش و رشد علوم اسلامی و تجربی و عقلی توجه داده است. همچنین «اسلام و هیئت» ترجمه سید هادی خسروشاهی و «علوم اسلامی و نقش آن در تحول علمی جهان» آلدومیه لی، ترجمه محمد رضا شجاع رضوی و دکتر اسدالله علوی، «تاریخ التمدن الاسلامی» جرجی زیدان و «شیعه پایه‌گذار علوم اسلامی» سید حسن صدر و «پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» علی اکبر ولایتی و «علل پیشرفت و انحطاط مسلمین» زین‌العابدین قربانی که در ضمن مباحث به تأثیرات قرآن در پیشرفت تمدن اسلامی و علوم بشری اشاره کرده‌اند.
5. کتاب‌هایی که به رابطه قرآن با علم تجربی خاصی پرداخته‌اند، یا موضوع مشخص بین رشته‌ای را در حوزه قرآن و علم دنبال کرده‌اند، از جمله: «الکون و الارض و الانسان فی القرآن العظیم» عبدالحمید اعرابی، «قرآن و گیاه‌خواری» جمشید ایمانی‌راد، «باد و باران در قرآن» مهدی بازرگان، «هفت آسمان»، محمد باقر بهبودی، «خلق الانسان بین الطب و القرآن» محمد علی البای، «تکامل در قرآن» علی مشکینی، «قرآن و روان‌شناسی» محمد عثمان نجاتی، «الالوان فی القرآن الکریم» عبدالمنعم الهاشمی رفسنجانی.

جستارهای وابسته

• آثار عقل
• حکمت
• تفکر
• علم به حقیقت انسان
• علم به حقیقت مرگ
• علم بی عمل
• علم حاکم
• علم مقرون به عمل
• فهم
• معرفت
• یقظه
• علم اصیل
• علم مقدمی
• علم مباح
• علم واجب
• علم دنیوی
• یقین
• علم شرعی
• علم غیر شرعی
• علم غیر نافع
• علم نافع
• علم مسموع
• علم مطبوع
• علم اکتسابی
• علم الهامی
• ایتاء علم
• آثار علم
• آداب تعلیم و تعلم
• از بین رفتن علم
• ازدیاد علم
• آفات علم
• برتری فضیلت علم
• پای علم
• پس انداز علم
• پناهگاه علم
• تجرد نفس
• تعلم از اهل
• تقوا
• جمع حلم با علم
• جهل
• چشم علم
• حفظ علم
• حکمت علم
• دست علم
• دلیل علم
• راحتی حقیقی
• رأس علم
• رشد
• رفیق علم
• زاد و توشه علم
• زبان علم
• زینت علم
• زهد
• ستایش تعلم
• ستایش تعلیم
• ستایش عالم
• سلاح علم
• شمشیر علم
• طلب علم
• عقل علم
• علایم عالم
• عمل
• غذای روحانی
• غرور
• فرح به علم
• فضیلت علم
• قائد علم
• قرارگاه علم
• قلب علم
• قوای ادراکی
• کمان علم
• گوش علم
• مرکب علم
• همت علم

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. صفوی، سید صدرالدین، مقاله «علم و قرآن»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس