احمد بن ابی‌عبدالله برقی

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

احمد بن ابی‌عبدالله برقی در تراجم و رجال - احمد بن ابی‌عبدالله برقی در تاریخ اسلامی

مقدمه

راوی امام رضا(ع). ابو جعفر، احمد بن محمد بن خالد بن عبدالرحمن بن محمد بن علی برقی، از راویان حدیث و از فقهای بزرگ شیعه و از یاران ائمه اطهار(ع) به شمار آمده است. وی برابر دسته‌ای از اخبار، در اواخر قرن دوم قمری، در یکی از روستاهای شهر قم به نام برق رود و در یک خانواده سرشناس شیعی و دوستدار اهل بیت(ع) به دنیا آمد. البته درباره سال تولد وی در متون رجالی و تاریخی مطلبی به چشم نمی‌خورد. وی بر اساس پاره‌ای از اخبار دارای اصالت کوفی است. جد بزرگ او محمد بن علی از یاران زید بن علی بن حسین(ع) بود که در برابر حکومت ستمگر بنی‌امیه قیام کرد و در زندان یوسف بن مر پس از تحمل رنج و سختی بسیار به شهادت رسید. پس از این حادثه، عبدالرحمن، فرزند محمد بن علی، به همراه فرزند خردسالش خالد از کوفه به ایران هجرت کرد و سپس به یکی از روستاهای شهر قم به نام برق رود رفت و در همانجا ساکن شد. پس از گذشت سال‌ها احمد بن ابی‌عبدالله در همان منطقه چشم به جهان گشود. البته احتمال دارد نسبت “برقی” که به وی داده شده، به همین علت باشد که او از اهالی برق رود قم بوده است.

ابوجعفر دوران جوانی را در محضر پدر بزرگوارش محمد بن خالد برقی که از شخصیت‌های بزرگ شیعه و از مشایخ روایت بود به کسب علم و دانش پرداخت. همچنین در محضر بسیاری از راویان و علمای بزرگ شیعه دانش آموخت که شمار استادان وی بیش از صد تن خواهد رسید، برخی از آنان عبارت‌اند از: ابوعلی واسطی، احمد بن محمد بن ابی‌نصر، اسماعیل بن مهران، جعفر بن مثنی خطیب، داود بن اسحاق حذاء، داود بن قاسم ابی‌هاشم جعفری، شریف بن سابق، علی بن ابی‌راشد، علی بن اسماعیل، علی بن حسان، علی بن حکم، قاسم بن محمد اصبهانی، محمد بن اسلم جبلی، محمد بن علی، محمد بن عیسی، محمد بن یحیی، منصور بن عباس، یعقوب بن یزید، نوفلی.

همچنین عالمان و بزرگان بسیاری از محضر ابوجعفر کسب علم و دانش کرده‌اند. برخی از آنان عبارت‌اند از: احمد بن عبدالله، سهل بن زیاد، علی بن ابراهیم، علی بن محمد بن عبد الله، محمد بن أحمد بن یحیی، محمد بن علی بن محبوب. احمد بن ابی‌عبدالله از شخصیت‌های برجسته و از راویان موثق شیعه در قرن سوم قمری به شمار می‌رود. شیخ طوسی و نجاشی وی را توثیق کرده و مورد اطمینانش دانسته‌اند. ابوجعفر خود در خاندانی معتبر و علم دوست و فقاهت پرور تربیت یافت و نسل بعد از خود را نیز بر پایه علم و تقوا تربیت نمود. پدر وی محمد بن خالد، شخصی ادیب و آشنا به اخبار و علوم و از اصحاب امام موسی بن جعفر(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) بود. کتاب التنزیل و التعبیر، کتاب یوم و لیلة، کتاب التفسیر بخشی از آثار اوست. پسرش نیز عبدالله بن احمد از راویان موثق است که شیخ کلینی در کتاب الکافی خویش در قسمت‌های مختلف از وی حدیث نقل کرده است. همچنین نوه‌های آن محدث برجسته، احمد بن عبدالله بن أحمد (نوه پسری) و علی بن محمد ماجیلویه (نوه دختری) از جمله راویان و شاگردان خود احمد بن ابی‌عبدالله برقی به شمار می‌روند. همچنین ابوالقاسم فضل بن خالد و ابوعلی حسن بن خالد که از فقها و محدثان برجسته به شمار می‌روند، عموهای احمد برقی هستند و حسن بن خالد از راویان موثق و صاحب کتاب النوادر است.

رجالیون ابوجعفر احمد بن ابی‌عبدالله را با عنوان‌های احمد بن محمد بن خالد برقی، احمد بن ابی‌عبدالله، احمد بن محمد ابی‌عبدالله برقی و احمد برقی ذکر کرده‌اند. تنها عزیزالله عطاردی در کتاب مسند الرضا(ع) خویش، وی را با عنوان احد بن عبدالله یاد کرده است و سپس گفته که این فرد همان احمد بن محمد بن خالد برقی، محدث معروف، است و وی را از جمله راویان با واسطه امام رضا(ع) برشمرده است. ولی همان‌گونه که خویی ذکر کرده، عنوان احمد بن محمد بن ابوعبدالله برای این راوی اشتباه است، زیرا ابوعبدالله کنیه پدرش بود نه جدش. پس در این موارد احمد بن محمد ابی‌عبدالله یا احمد بن ابی‌عبدالله صحیح است.

احمد بن ابی‌عبدالله از اصحاب امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بوده است. ولی در منابع موجود حدیثی که بدون واسطه از این دو بزرگوار نقل کرده باشد به چشم نمی‌خورد. وی همچنین دوره امام حسن عسکری(ع) را درک کرده، اما از آنجا که با امام ملاقات نداشته خود را از اصحاب آن حضرت نمی‌دانسته است. کلینی در کتاب الکافی حدیثی را از احمد بن ابی‌عبدالله، بدون واسطه از امام رضا(ع) نقل کرده است. مضمون روایت این است که احمد بن ابی‌عبدالله می‌گوید: از امام رضا(ع) سؤال کردم: ذوالفقار کجاست؟ حضرت فرمود: جبرئیل آن را از آسمان آورد و اکنون در نزد من است. ولی این حدیث در اصطلاح مرسل نامیده می‌شود، یعنی واسطه‌ای در کار بوده که ذکر نشده است، زیرا چنان‌که گذشت، احمد حدود متولد سال ۲۰۰ق است و شهادت امام رضا(ع) در ۲۰۳ق اتفاق افتاده، پس به طور طبیعی این راوی نمی‌تواند از آن بزرگوار حدیث شنیده باشد؛ هر چند برخی وی را از جمله راویان امام رضا(ع) برشمرده‌اند. با توجه به تألیفات و کتب یاد شده از ابوجعفر در منابع، این نکته به وضوح آشکار می‌شود که وی در زمینه‌های مختلف علمی همچون نجوم، تاریخ، شعر، علوم ادبی و روایت تبحر و مهارت برخوردار داشته، به گونه‌ای که از جمله منجمان و ستاره‌شناسان زمان خویش بوده و کتابی نیز در علم نجوم تألیف کرده است. نجاشی و شیخ طوسی نیز بر این مطلب گواهی داده‌اند. همچنین علم تاریخ از دیگر علومی است که برقی از آن آگاه بوده و نام کتاب وی در این زمینه التبیان است. علم نحو از دیگر مهارت‌های ابو جعفر بوده و در این زمینه نیز کتابی تألیف کرده است. وی همچنین استاد دو نحوی معروف، یعنی احمد بن فارس صاحب مجمل اللغة و ابوالفضل عباس بن محمد نحوی، بوده است. عمر رضا کحاله درباره آشنایی ابو جعفر با علوم گوناگون می‌گوید: احمد بن محمد بن خالد بن عبد الرحمن بن محمد بن علی برقی کوفی عالمی بود که در بسیاری از علوم تبحر داشت. بخشی از کتاب‌های وی بدین قرار است: التراجم و التعاطف، آداب التفس، ادب المعاشرة، کتاب المکاسب، کتاب الرفاهیة.

احمد برقی با همه عظمتی که داشت با دو انتقاد عمده روبه رو بود. انتقاد اول اینکه وی در بین روایات خود، روایات مرسله و روایاتی را که راویان آن ضعیف بوده‌اند نقل می‌کرد. شاید به دلیل همین خصوصیت أبو جعفر بود که احمد بن محمد بن عیسی اشعری، رئیس شهر قم و از راویان بزرگ شیعه، وی را از شهر قم بیرون کرد، اما وی پس از مدتی از کار خویش پشیمان شد و برقی را به شهر باز گرداند و از او معذرت‌خواهی کرد، و بعد از وفات ابو جعفر نیز در تشییع جنازه‌اش با سر و پای برهنه شرکت کرد تا اهانتی را که به او کرده بود جبران نماید.

نکته قابل توجه اینکه بسیاری از رجالیون و محدثان این خصوصیت و روش برقی را در نقل روایت، دلیلی بر ضعف وی نمی‌دانستند و ابوجعفر را از راویان ثقه و مورد اعتماد امامیه برمی‌شمردند. چنان‌که نجاشی می‌گوید: احمد بن ابی‌عبدالله مورد اعتماد است، گرچه از افراد ضعیف روایت نقل می‌کرد و به روایات مرسل اعتماد داشت. همچنین ابن‌غضائری که کمتر کسی از انتقاد او سالم مانده، احمد برقی را توثیق می‌کند و می‌گوید: طعن قمی‌ها مربوط به کسانی است که احمد از آنها نقل حدیث می‌کرد.

انتقاد دوم درباره تحیر وی است. شیخ کلینی روایتی را از طریق احمد بن محمد برقی از امام جواد(ع) نقل می‌کند که موضوع آن نص و تصریح بر امامت امامان دوازده‌گانه می‌باشد و نام گرامی آنها در آن حدیث ذکر شده است. این حدیث به حدیث خضر نیز معروف است. کلینی پس از نقل حدیث خضر، در حدیث دیگر می‌گوید: محمد بن یحیی عطار قمی گفت: من به احمد بن محمد بن صفار گفتم: ای ابوجعفر، من دوست داشتم این حدیث را از غیر طریق برقی می‌شنیدم. او گفت: محمد بن صفار به من فرمود: من این حدیث را ده سال قبل از تحیر احمد بن ابی‌عبدالله برقی از وی شنیده‌ام. برخی افراد از روایت دوم مذمت ابوجعفر را برداشت کرده‌اند، بدین علت که حیرت و تحیری که به وی نسبت داده شده، در آن زمان در مورد افرادی ذکر می‌شده که در مسأله غیبت امام زمان(ع) که دچار سرگردانی، شک و تردید می‌شدند. اکنون این سؤال پیش می‌آید که آیا احمد بن ابی‌عبدالله برقی با آن اطلاعاتی که در اخبار و روایات داشته چگونه دچار چنین شک و تردیدی شده است.

به همین جهت گروهی کلمه حیرت را به صورت دیگری معنا و تفسیر کرده‌اند. محدث نوری در کتاب خاتمة المستدرک خویش، آرای همه را درباره تحیر ابوجعفر جمع کرده که ما اکنون آنها را ذکر می‌کنیم تا موضوع روشن گردد. برخی گفته‌اند زمانی که احمد بن محمد بن خالد برقی را از قم تبعید کردند و او در شهرها و ولایات حیران و سرگردان بود و نمی‌دانست در برابر این اتهام چه بگوید و چگونه از خویش دفاع کند، دچار حیرت و سرگردانی شده بود. مراد از حیرت برقی، همین سرگردانی از دفاع خویش در برابر اتهامش است. گروهی دیگر معتقدند که مقصود از تحیر، خرافات بوده، چون عمر برقی به درازا کشیده، مشاعرش را از دست داده و نمی‌توان به حدیث او اعتماد کرد. عده‌ای دیگر می‌گفتند که منظور از تحیر احمد برقی در اینجا تحیر درباره این حدیث بوده و او در مورد این روایت خاص نظر داشته و از موضوع آن متحیر بوده و به مطلب دیگری دلالت نمی‌کند. گروهی نیز گفته‌اند که مراد از حیرت، زمان غیبت امام مهدی(ع) است و این در سالی بوده که امام حسن عسکری(ع) وفات کرد و شیعیان در این سال دچار تحیر و سرگردان بودند. این مطلب در سخن بسیاری از علما و بزرگان آن روزگار شایع بوده است. در این صورت احمد بن ابی‌عبدالله اصلاً دوران حیرت را درک نکرده است.

احمد بن محمد بن خالد برقی، پس از گذراندن عمری پر برکت در سال ۲۷۴ یا ۲۸۰ق در شهر قم چشم از جهان فرو بست. قبر این بزرگوار مانند بسیاری از علما و بزرگان که در شهر قم مدفون‌اند مشخص و معلوم نیست. وی تألیفات بسیاری داشت. یاقوت حموی بیان می‌کند که احمد بن ابی‌عبدالله تصنیفات زیادی در مذهب شیعه دارد، به گونه‌ای که تألیفات وی بالغ بر صد کتاب است. زِرِکلی در این‌باره می‌گوید: احمد بن محمد بن خالد ابوجعفر بن عبدالله برقی، از علمای متفکر و اهل بحث شیعه بود که اصلش کوفی است و امامیه معتقد است که او در نقل حدیث به افراد ضعیف تکیه می‌کرده است. تألیفات وی حدود صد کتاب است، از جمله کتاب البلدان، اختلاف الحدیث و الأنساب، اخبار الامم و الرجال و... می‌باشد؛ یکی دیگر از کتاب‌های وی کتاب المحاسن است که دو جلد دارد و در فقه و آداب شرفیه نوشته شده است. المحاسن تنها اثری است که از ابوجعفر بر جای مانده است. این کتاب تنها مجموعه‌ای روایی نیست، بلکه دایرة‌المعارفی از علوم مختلف است که شامل یکصد باب از ابواب فقه و حکمت و آداب و علل شرعیه و توحید و سایر مراتب اصول و فروع دین می‌شود که فقط بخشی از آن به دست ما رسیده است. این کتاب یک مرجع و مجموعه بزرگ فقهی به شمار می‌رود که کتب اربعه حدیثی مانند الکافی، من لایحضره الفقیه و الاستبصار و التهذیب از وی روایت نقل کرده‌اند.

شیخ صدوق در آغاز کتاب من لا یحضره الفقیه می‌گوید: قصد من در این کتاب جمع‌آوری همه روایات نیست، بلکه هدف نقل روایاتی است که آنها را حجت می‌دانم و بدان‌ها عمل کرده‌ام. من روایات این کتاب را از کتب مورد اعتماد مانند کتاب حریز بن عبدالله سجستانی و کتاب المحاسن احمد بن ابی‌عبدالله برقی نقل می‌کنم. قاضی نورالله شوشتری در جواب دشمنان شیعه که منابع شیعیان را منحصر در چهار کتاب می‌شمردند، می‌گوید: این صحیح نیست و کتاب‌های شیعیان بیش از این است. سپس بخشی از کتاب‌های شیعه را بر می‌شمرد و ضمن آنها از کتاب المحاسن برقی نیز نام می‌برد. همچنین علامه محمد تقی مجلسی (۱۰۷۰ق) می‌نویسد: کتاب المحاسن نزد ما هست و چنان‌که مشایخ گفته‌اند اصل آن بسیار بزرگ و مورد اعتماد بود. آنچه فعلاً نزد ماست شاید ثلث نسخه اصلی باشد.

شیخ طوسی درباره تعداد کتاب‌های موجود در مجموعه المحاسن می‌گوید: احمد بن محمد خالد کتاب المحاسن و غیر آن را تصنیف کرد. کتاب او به صورت کم و زیاد نقل شده و آنچه فعلا در دست ماست، دارای بخش‌های زیر است: کتاب الابلاغ، کتاب التبلیغ، کتاب التراحم و التعاطف، کتاب آداب‌النفس، کتاب المنافع، کتاب أدب‌المعاشرة، کتاب المعیشة، کتاب المکاسب، کتاب الرفاهیة، کتاب المعاریض، کتاب السفر، کتاب الأمثال، کتاب الشواهد من کتاب‌الله عزّ و جل، کتاب النجوم، کتاب المرافق، کتاب الزواجر (دواجن)، کتاب الشوم، کتاب الزینة، کتاب الأرکان، کتاب الزی، کتاب اختلاف‌الحدیث، کتاب الطیب (طب)، کتاب المآکل، کتاب الماء (کتاب المشارب)، کتاب الفهم (العلم)، کتاب الإخوان، کتاب التخویف، کتاب تفسیر الأحادیث و أحکامه، کتاب العقل، کتاب التخدیر، کتاب العلل، کتاب التهذیب، کتاب التسلیة، کتاب التاریخ، کتاب انساب‌الأمم (أخبار الأمم)، کتاب الشعر و الشعراء، کتاب العجائب، کتاب الحقائق، کتاب المواهب و الحظوظ، کتاب الحیوة، کتاب النور و الرحمة، کتاب الزهد و المواعظ، کتاب التبصرة، کتاب التفسیر، کتاب التأویل، کتاب مذام الأفعال، کتاب الفروق، کتاب المعانی و التحریف، کتاب العقاب، کتاب الامتحان، کتاب العقوبات، کتاب العین، کتاب الخصائص، کتاب النحو، کتاب العیافة و القیافة، کتاب الزجر و الفال، کتاب الطیرة، کتاب المراشد، کتاب الأفانین، کتاب الغرائب، کتاب الحیل، کتاب الصیانة، کتاب الفراسة، کتاب العویص، کتاب النوادر، کتاب مکارم الأخلاق، کتاب ثواب القرآن، کتاب فضل القرآن، کتاب مصابیح‌الظلم، کتاب المستحسنات، کتاب الدعایة و المزاح، کتاب الترغیب، کتاب الصفوة، کتاب تعبیر الرؤیا، کتاب المحبوبات و المکروهات، کتاب خلق‌السماء، و الأرض، کتاب البلدان و المصاحة، کتاب بدء خلق ابلیس و الجن، کتاب الدواجن، کتاب مغازی النبی(ص)، کتاب بنات‌النبی(ص) و أزواجه، کتاب الجناس و الحیوان، کتاب التأویل.

برخی معتقدند مؤلف کتاب رجال البرقی، ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقی (۲۷۴ یا ۲۸۰ق) است، اما برخی دیگر این ادعا را رد کرده و بر مدعای خویش دلایلی نیز اقامه می‌کنند و می‌گویند: ابوجعفر در سال ۲۷۴ یا ۲۸۰ق از دنیا رفت، در حالی‌که در این کتاب از سعد بن عبدالله بن ابی‌خلاف اشعری قمی (۲۹۹ یا ۳۰۱ق) نیز حدیث نقل شده است و ابن سعد از شاگردان و راویان احمد بن [[ابی‌عبدالله بوده و معنا ندارد استاد به کلام شاگرد استناد کند. همچنین در این کتاب از عبدالله بن جعفر حمیری نیز روایت نقل شده است. وی نیز از جمله شاگردان و راویان احمد بن ابی‌عبدالله می‌باشد، و مورد دیگر اینکه نام احمد بن ابی‌عبدالله عنوان شده اما ذکر نشده که مؤلف همین کتاب است. در حالی‌که روش رجالیون مثل نجاشی و شیخ طوسی این‌گونه است که وقتی نام خود را می‌نویسند، بر مؤلف‌بودن خود نیز تصریح می‌کنند. همچنین در این کتاب محمد بن خالد ذکر شده، اما نگفته پدر من، احمد بن ابی‌طالب است. پس کتاب الرجال برقی یا از عبدالله بن برقی - پسر ابوجعفر - است که کلینی از او نقل می‌کند و یا از نوه ابوجعفر یعنی احمد بن عبدالله بن احمد برقی است که صدوق از وی نقل حدیث می‌کند. دیدگاه دوم با توجه به اشعری و حمیری که نزدیک به زمان احمد بن عبدالله بن احمد است، قوی‌تر به نظر می‌رسد..

جستارهای وابسته

منابع

1. رضایی، طاهره، مقاله «احمد بن ابی‌عبدالله برقی»، دانشنامه امام رضا ج۱

اصحاب امام رضا (ع)

1. آدم بن ابی‌ایاس عسقلانی
2. اباصلت هروی
3. ابان بن محمد بجلی
4. ابراهیم اوسی
5. ابراهیم بن ابی محمود خراسانی
6. ابراهیم بن ابی‌اسرائیل
7. ابراهیم بن ابی‌الکرام جعفری
8. ابراهیم بن ابی‌بلاد
9. ابراهیم بن ابی‌سمال
10. ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی
11. ابراهیم بن احمد بغدادی بزوری
12. ابراهیم بن اسحاق نهاوندی
13. ابراهیم بن اسماعیل بن داود
14. ابراهیم بن بسطام
15. ابراهیم بن بشر
16. ابراهیم بن داود یعقوبی
17. ابراهیم بن سفیان
18. ابراهیم بن سلام نیشابوری
19. ابراهیم بن شعیب عقرقوفی
20. ابراهیم بن صالح (راوی)
21. ابراهیم بن عباس بن محمد صولی
22. ابراهیم بن عبدالحمید
23. ابراهیم بن علی جعفری
24. ابراهیم بن محمد حسنی
25. ابراهیم بن محمد خراسانی
26. ابراهیم بن محمد خزاز
27. ابراهیم بن محمد مولی خراسانی
28. ابراهیم بن محمد همدانی
29. ابراهیم بن موسی قزاز
30. ابراهیم بن هاشم عباسی
31. ابراهیم بن هاشم قمی
32. ابراهیم بن هاشم
33. ابن سراج
34. ابن سکیت
35. ابن طیفور متطبب
36. ابن غیلان مدائنی
37. ابن‌خانبه
38. ابو احمد غازی
39. ابو یحیی زکریا بن یحیی واسطی
40. ابو یزید قسمی
41. ابواسحاق خراسانی
42. ابوالحسن خراسانی
43. ابوالحسین رازی
44. ابوالعباس حمیری
45. ابوالفضل خراسانی
46. ابوالقاسم فارسی
47. ابوجریر قمی
48. ابوحارث
49. ابوحبیب نباجی
50. ابوحریر قمی
51. ابوحمزة مولاه
52. ابوحیون
53. ابوخالد سجستانی
54. ابوخالد کوفی
55. ابوزید مکی
56. ابوسجاح انصاری
57. ابوسعید خراسانی
58. ابوعاصم
59. ابوعلی قطان
60. ابوقره
61. ابومحمد تفلیسی
62. ابومحمد جزائری
63. ابومحمد جعفر بن بشیر بجلی
64. ابومحمد ذریری دینوری
65. ابومحمد رقی
66. ابومحمد غفاری
67. ابومحمد قزوینی
68. ابومحمد مصری
69. ابومحمد کوفی
70. ابومسروق عبدالله نهدی کوفی
71. ابویحیی موصلی
72. ابویزید مکی
73. احمد بن ابی‌خلف
74. احمد بن ابی‌عبدالله برقی
75. احمد بن ابی‌عبدالله
76. احمد بن اشیم
77. احمد بن حرب
78. احمد بن حسن میثمی
79. احمد بن حماد محمودی مروزی
80. احمد بن حمزة بن بزیع
81. احمد بن حنبل
82. احمد بن زکریا
83. احمد بن سلیمان
84. احمد بن عامر طایی
85. احمد بن عباس صنعانی
86. احمد بن عبدالله بن حارثه کرخی
87. احمد بن عبدالله جویباری
88. احمد بن عمر بن ابی‌شعبه حلبی
89. احمد بن عمر حلال کوفی
90. احمد بن عمر مرهبی
91. احمد بن عمره کوفی
92. احمد بن عیسی بن اسباط
93. احمد بن عیسی بن زید
94. احمد بن عیسی بن علی
95. احمد بن فیض
96. احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی
97. احمد بن محمد بن حنبل بن هلال شیبانی
98. احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی
99. احمد بن محمد زیدی
100. احمد بن محمد سیاری
101. احمد بن معافی
102. احمد بن موسی الکاظم
103. احمد بن موسی بن سعد
104. احمد بن یوسف مولی بنی تیم الله کوفی
105. احکم بن بشار مروزی کلثومی
106. ادریس بن عیسی اشعری قمی
107. ادریس بن یقطین
108. اسحاق بن ابراهیم حنظلی
109. اسحاق بن محمد حضینی
110. اسحاق بن موسی بن جعفر
111. اسماعیل بن سعد احوص اشعری قمی
112. اسماعیل بن عباد قصری
113. اسماعیل بن قتیبة
114. اسماعیل بن محمد بن اسحاق بن جعفر
115. اسماعیل بن مهران
116. اسماعیل بن همام
117. اضرم بن مطر
118. افلح بن یزید
119. ایوب بن نوح بن دراج کوفی
120. بائس مولی حمزة بن یسع اشعری
121. بکر بن صالح ضبی رازی
122. بکر بن محمد ازدی
123. ثلج بن ابی ثلج یعقوبی
124. جعفر بن اسماعیل حضرمی
125. جعفر بن بشیر بجلی
126. جعفر بن عیسی بن عبید
127. جعفر بن مثنی خطیب
128. حسن بن ابراهیم کوفی
129. حسن بن اسباط کندی
130. حسن بن اسد بصری
131. حسن بن بشیر
132. حسن بن جهم رازی
133. حسن بن حسین علوی
134. حسن بن راشد
135. حسن بن زیاد
136. حسن بن سعید بن حماد
137. حسن بن سعید کوفی
138. حسن بن سهل
139. حسن بن شعیب مداینی
140. حسن بن عباد
141. حسن بن عدیس
142. حسن بن علی بن فضال کوفی
143. حسن بن علی بن یقطین
144. حسن بن علی خزاز
145. حسن بن علی ربعی
146. حسن بن عمر بن یزید
147. حسن بن قاسم
148. حسن بن محبوب سراد کوفی
149. حسن بن محمد بن ابی طلحة
150. حسن بن یونس
151. حسن تفلیسی (ابومحمد تفلیسی)
152. حسن رواندی دینوری
153. حسین بن ابراهیم بن موسی بن جعفر
154. حسین بن ابی‌سعید مکاری
155. حسین بن بشار مداینی
156. حسین بن جهم رازی
157. حسین بن خالد صیرفی
158. حسین بن زیاد
159. حسین بن سعید بن حماد مولی علی بن الحسین
160. حسین بن شعیب مداینی
161. حسین بن صالح خثعمی
162. حسین بن علی بن یقطین
163. حسین بن عمر بن یزید
164. حسین بن محمد بن ابی طلحة
165. حسین بن مهران
166. حسین بن موسی
167. حسین بن یزید نخعی
168. حسین رواندی دینوری
169. حسین مولی رئاب
170. حماد بن عثمان
171. حمدان بن ابراهیم اهوازی کوفی
172. حمدان بن سلمان نیشابوری
173. حمزة بن بزیع
174. خلف بن سلمة بصری
175. داود بن سلیمان بن یوسف
176. داود بن علی عبدی
177. داود بن علی یعقوبی
178. داود بن قاسم جعفری
179. داود بن نعمان
180. دعبل بن علی خزاعی
181. ریان بن صلت بغدادی
182. زکریا بن آدم قمی
183. زکریا بن ادریس بن عبدالله اشعری قمی
184. زکریا بن عبدالصمد قمی
185. زکریا بن محمد ازدی مؤمن
186. سعد بن حماد
187. سعد بن سعد احوص بن سعد بن مالک اشعری قمی
188. سعید بن أخت صفوان بن یحیی اخو فارس
189. سعید بن سعید قمی
190. سلیمان بن جعفر جعفری
191. سلیمان بن داود خفاف
192. سلیمان بن رشید
193. سلیمان مروزی
194. سندی بن ربیع کوفی
195. سهل بن یسع بن عبدالله اشعری قمی
196. شعیب بن حماد
197. صالح بن عبدالله خثعمی
198. صالح بن علی بن عطیة بغدادی
199. صالح خباز کوفی
200. صدقة خراسانی
201. صفوان بن یحیی بجلی بیاع السابری مولی
202. طاهر بن حاتم
203. عباد بن محمد بن سلیمان نوفلی
204. عباد بن یزید
205. عباس بن محمد وراق یونسی
206. عباس بن معروف قمی مولی جعفر بن عمران بن عبدالله اشعری
207. عباس بن موسی نخاس کوف
208. عباس بن هلال شامی
209. عباس نجاشی کوفی
210. عبدالجبار بن مبارک نهاوندی
211. عبدالحمید بن سالم عطار
212. عبدالحمید بن سعید
213. عبدالرحمان بن ابی نجران تمیمی
214. عبدالسلام بن صالح هروی ابوالصلت
215. عبدالسلام بن صالح
216. عبدالعزیز بن المهتدی اشعری قمی
217. عبدالعزیز بن مسلم
218. عبدالله بن ابان
219. عبدالله بن ابراهیم
220. عبدالله بن جندب بجلی کوفی
221. عبدالله بن صلت مولی بنی تیم الله بن ثعلبة
222. عبدالله بن طاووس
223. عبدالله بن علی
224. عبدالله بن محمد حجال
225. عبدالله بن محمد حصینی عبدی
226. عبدالله بن مغیرة مولی بنی نوفل بن حرث بن عبدالمطلب خزاز کوفی
227. عبدالله بن موسی بن جعفر بن محمد
228. عبدالله، ملقب به رأس المذری
229. عبدالوهاب بن ابی‌کثیر
230. عبید الله بن علی بن سوار
231. عبید نصری
232. عبیس بن هشام ناشری
233. عثمان بن رشید
234. عثمان بن عیسی کلابی رواسی کوفی
235. عطیة بن رستم
236. عقبة بن رستم
237. علی بن ابی ثور کوفی
238. علی بن احمد بن اشیم
239. علی بن اسباط
240. علی بن اسماعیل میثمی
241. علی بن بلال
242. علی بن جعفر بن محمد
243. علی بن حدید بن حکیم کوفی
244. علی بن حسین بن یحیی
245. علی بن حکم بن زبیر مولی نخع کوفی
246. علی بن رباط
247. علی بن سعید مداینی
248. علی بن سوید سائی
249. علی بن سیف بن عمیرة عربی کوفی نخعی
250. علی بن عبدالله بن مهران
251. علی بن عثمان بن رزین
252. علی بن علی بن رزین خزاعی
253. علی بن فضیل واسطی
254. علی بن مسیب عربی
255. علی بن مهدی بن صدقة رقی ابوالحسن
256. علی بن مهدی بن صدقه
257. علی بن مهزیار اهوازی
258. علی بن نعمان
259. علی بن هلال
260. علی بن یحیی بن حسن مولی علی بن الحسین
261. علی بن یحیی
262. علی بن یونس بن بهمن
263. عمار بن یزید
264. عمر بن زهیر جزری
265. عمر بن فرات کاتب بغدادی
266. عمران بن محمد بن عمران بن عبدالله اشعری
267. عیسی بن عثمان
268. عیسی بن عیسی کلابی
269. فضالة بن ایوب عربی ازدی
270. فضل بن سنان نیشابوری
271. فضل بن سهل ذو الریاستین
272. قاسم بن اسباط
273. قاسم بن یحیی بن الحسن
274. محسن بن احمد بجلی
275. محمد بن آدم مداینی
276. محمد بن ابی عمیر مولی الازد
277. محمد بن ابی‌عباد
278. محمد بن احمد بن قیس بن غیلان
279. محمد بن اسحاق شعر
280. محمد بن اسحق بن عمار صیرفی کوفی
281. محمد بن اسلم جبلی طبری
282. محمد بن اسلم طوسی
283. محمد بن اسماعیل بن بزیع
284. محمد بن اورمة قمی
285. محمد بن اورمه قمی
286. محمد بن بحر اخوه مغلس
287. محمد بن جذاعة فارسی
288. محمد بن جعفر خزاز
289. محمد بن جعفر عتبی
290. محمد بن جعفر مقنائی
291. محمد بن جمهور عمی
292. محمد بن حسن بن ابی خالد قمی اشعری
293. محمد بن حمزة بن قاسم
294. محمد بن خالد برقی
295. محمد بن خالد بلخی
296. محمد بن خصیب اهوازی
297. محمد بن زید طبری
298. محمد بن سالم قمی
299. محمد بن سلیمان دیلمی بصری
300. محمد بن سلیمان کاتب
301. محمد بن سماعة کوفی
302. محمد بن سنان
303. محمد بن سهل بجلی ازدی
304. محمد بن سهل بن یسع اشعری قمی
305. محمد بن شعیب
306. محمد بن صدقة بصری
307. محمد بن عبدالحمید عطار
308. محمد بن عبدالله اشعری
309. محمد بن عبدالله بن عیسی اشعری قمی
310. محمد بن عبدالله طاهری
311. محمد بن عبدالله طهوری
312. محمد بن عبدالله مداینی
313. محمد بن عرفة
314. محمد بن علی بن جعفر بن محمد
315. محمد بن علی بن جعفر
316. محمد بن علی قرشی
317. محمد بن عمار بن اشعث نهدی
318. محمد بن عمار بن اشعث
319. محمد بن عمر بن یزید
320. محمد بن عمرو کناسی
321. محمد بن عیسی بن عبید بغدادی
322. محمد بن فرج رخجی
323. محمد بن فضل ازدی کوفی
324. محمد بن فضل بن عمر
325. محمد بن فضیل ازدی صیرفی
326. محمد بن فضیل مدائنی
327. محمد بن فیض بن مالک مداینی
328. محمد بن قاسم بن فضیل
329. محمد بن قاسم بوشنجی
330. محمد بن قاسم نوشجانی
331. محمد بن مالک بن ابرد نخعی
332. محمد بن محمد ابوالمنذر بن محمد
333. محمد بن منصور اشعثی
334. محمد بن منصور اشعری
335. محمد بن منصور بن نصر خزاعی
336. محمد بن کلیب اشعری
337. محمد بن یونس بن عبدالرحمان
338. محمد مولی رضا
339. مرزبان بن عمران اشعری قمی
340. مروان بن یحیی
341. مسافر ابا مسلم
342. معاویة بن سعید کندی
343. معاویة بن یحیی
344. معمر بن خلاد
345. معن بن خالد
346. مفضل بن صالح
347. مقاتل بن مقاتل
348. موسی بن جنید قمی
349. موسی بن رنجویة
350. موسی بن قاسم بن معاویة بن وهب عربی بجلی کوفی
351. موسی بن معمر
352. موسی بن مهران
353. موسی بن یقطین
354. موفق بن هارون
355. نصر بن مغلس
356. هشام بن ابراهیم احمر
357. ولید بن ابان ضبی رازی
358. یاسر مولی یسع اشعری قمی
359. یحیی بن ابراهیم بن ابی بلاد
360. یحیی بن احمد بن قیس غیلان
361. یحیی بن حبیب زیات
362. یحیی بن سلیمان کاتب
363. یحیی بن عباس وراق
364. یحیی بن عمران همدانی
365. یحیی بن عمرو
366. یحیی بن مبارک
367. یحیی بن یحیی تمیمی عامی
368. یحیی بن یزید ابوخالد کوفی
369. یزید بن عمر بن بنت عثمان
370. یعقوب بن سعید کندی
371. یعقوب بن عبدالله بن جندب
372. یعقوب بن یزید کاتب
373. یعقوب بن یقطین
374. یونس بن عبدالرحمان
375. یونس بن یعقوب

پانویس