بیعت با امام علی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام علی(ع) است. "امام علی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام علی در قرآن | امام علی در حدیث | امام علی در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام علی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

تاریخ بیعت با امام

مورخان و سیره‌نویسان، در تعیین تاریخ دقیق بیعت مردم با امام علی(ع) اختلاف نظر دارند. برخی گفته‌اند همان روزی که عثمان کشته شد، مردم با امام(ع) بیعت کردند^[۱]. برخی دیگر بر این باورند که بیعت با امام، چند روز پس از قتل عثمان، اتفاق افتاد. این فاصله نیز از یک تا پنج روز، مورد اختلاف مورخان است^[۲]. در بعضی از منابع تاریخی آمده است: با علی(ع) در روز جمعه بیست و پنجم ذی حجه، بیعت شد که گمان می‌رود آن روز، همان روز کشته شدن عثمان بوده است^[۳]. و نهایت اینکه بر اساس آنچه طبری از ابو ملیح و ابن ابی الحدید از استاد خود، ابو جعفر اسکافی نقل کرده‌اند و همچنین طبق آنچه در تاریخ دمشق و تذکرة الخواص آمده است، بیعت مردم با امام، در روز هیجدهم ذی‌الحجة الحرام سال ۳۵ هجری بوده است. به اعتقاد ما نظر اخیر، به واقعْ نزدیک‌تر است؛ زیرا علاوه بر تصریح مصادری که بدانها اشارت رفت، با نظر کسانی که تاریخ بیعت با امام را با تاریخ قتل عثمان یکی‌ می‌دانند نیز سازگار است؛ زیرا قتل عثمان، بنا بر صحیح‌ترین اقوال، هیجدهم ذی‌حجه اتفاق افتاده است. از سوی دیگر، با عنایت به شرایط سیاسی جامعه اسلامی در آن هنگام و موقعیت منحصر به فرد امام علی(ع)، فاصله چند روزه میان قتل عثمان و تعیین رهبر جدید، بسیار دور از واقع است.

آزادی مردم در انتخاب امام

امام علی(ع)‌- در نامه‌ای به کوفیان، هنگام حرکت از مدینه به سوی بصره-: مردم با من بیعت کردند، نه از روی بی‌میلی و جبر، بلکه با میل و اختیار^[۴].

بی میلی امام(ع) به حکومت‌^[۵]

امام علی(ع)‌- در سخنرانی‌اش پس از بیعت-: پس از حمد و سپاس خداوند؛ به‌ درستی که من حکومت بر امت محمد را خوش نمی‌داشتم- این را خداوند در آسمان‌ها و بالای عرش می‌داند-، تا آن‌که شما [مردم‌] بر این امر (حکومت من)، اتفاق کردید. پس من هم آن را پذیرفتم^[۶].

انگیزه‌های امام(ع) برای پذیرش حکومت‌

امام علی(ع): آگاه باشید! سوگند به آن‌که دانه را شکافت وانسان را بیافرید، اگر حضور حاضران نبود و حجت با وجود یاورْ تمام نمی‌شد، و [اگر نبود] پیمانی که خداوند از عالمان گرفته که بر شکمبارگی ستمگران و گرسنگی مظلومان، بی‌قرار باشند، هر آینه، افسار حکومت را بر پشتش رها می‌کردم و آخرش را با کاسه اولش سیراب می‌ساختم و می‌دیدید که دنیای شما نزد من، از آبِ بینی بُز ماده‌ای بی‌ارزش‌تر است^[۷].

گزیده دانش نامه امیرالمؤمنین(ع)، ص: ۲۶۴

نخستین کسی که بیعت کرد

الکامل فی التاریخ: هنگامی که عثمان کشته شد، یاران پیامبر خدا از مهاجران و انصار، در حالی‌که در میان آنان طلحه و زبیر نیز بودند، گِرد آمده، نزد علی(ع) رفتند و به وی گفتند: مردم را گریزی از داشتن پیشوا نیست. علی(ع) فرمود: "مرا به حکومت بر شما نیازی نیست. هر آن‌کس را که برگزیدید، بدان رضایت می‌دهم". گفتند: جز تو را برنگزینیم. بارها نزد او آمد و شد کردند و در آخرین مرتبه به وی گفتند: به درستی که کسی را شایسته‌تر از تو بر امر حکومت نمی‌شناسیم که از تو پیشتازتر [در اسلام‌] و به پیامبر، نزدیک‌تر باشد. آن‌گاه امام فرمود: "چنین مکنید! اگر من وزیر باشم، بهتر از آن است که امیر باشم". آنان گفتند: به خدا سوگند، هیچ‌کاری انجام نمی‌دهیم، مگر آن‌که با تو بیعت کنیم. فرمود: "پس در مسجد؛ چرا که بیعت من، پنهانی نخواهد بود و جز در مسجد، انجام نخواهد شد". علی(ع) به آن دو فرمود: "اگر دوست دارید، شما با من بیعت کنید و اگر می‌خواهید، من با شما بیعت کنم؟". گفتند: ما با تو بیعت می‌کنیم^[۸].

بیعت عمومِ مردم‌

امام علی(ع)‌- در گزارش بیعت خود-: دستم را گشودید و من آن را بستم، و شما آن را کشیدید و من جمع کردم. آن‌گاه، مانند شتران تشنه که به آبخورها وارد شوند، گرد من ازدحام نمودید، به گونه‌ای که کفش از پایم در آمد و عبا از دوشم افتاد و ناتوانان، لگدمال شدند. شادمانی مردم از بیعت با من، بدان پایه رسید که خردسالان، شادمان‌ شدند، بزرگ‌سالان، لرزان لرزان، و ناتوانان، به سختی بدان جا روان شدند، و دخترانِ نورسیده [برای دیدن منظره‌] حجاب از چهره برگرفتند^[۹].
الطبقات الکبری: هنگامی که عثمان در هیجدهم ذی حجه سال سی و پنجم، کشته شد و فردای آن روز، در مدینه برای علی بن ابی طالب(ع) بیعت گرفته شد، طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص، سعید بن زید، عمار یاسر، اسامة بن زید، سهل بن حنیف، ابو ایوب انصاری، محمد بن مسلمه، زید بن ثابت، خزیمه بن ثابت و هر کس که در مدینه بود، از صحابیان پیامبر خدا و غیر صحابیان، بیعت کردند^[۱۰].

روی گردانندگان از بیعت با امام

بیعت با علی(ع) فراگیر بود. در این پیمان شکوهمند، تمام مهاجران و انصار و همه کسانی که در آن روز در مدینه بودند، شرکت جستند و از سرِ اختیار و با آزادی بیعت کردند. پس از آن، مردم مکه، کوفه و حجاز نیز بیعت کردند. امام علی(ع)، صراحتاً بیعت خود را عام و فراگیر دانسته است، همان گونه که بسیاری از مصادر تاریخی، بر اجتماع مهاجران و انصار، برای بیعت با امام، تصریح کرده‌اند. دربرخی از منابع تاریخی، گزارش‌هایی آمده‌است که نشان می‌دهد کسانی چون: عبدالله بن عمر، سعد بن ابی وقاص، محمد بن مسلمه، اسامة بن زید، حسان بن ثابت، کعب بن مالک، عبدالله بن سلام، مروان بن حکم، سعید بن عاص و ولید بن عقبه، از بیعت با علی(ع) تن زده‌اند. درباره روی برگرداندن اینان از بیعت با امام، دو نظر وجود دارد: یکی اینکه آنان واقعاً با بیعت با امام، مخالف بودند و بیعت نکردند. نظر دوم اینکه آنان با اصل بیعت، مخالف نبودند و آنچه در متون درباره روی برگرداندن آنان از بیعت با امام آمده، به معنای همراهی نکردن آنان با علی(ع) در جنگ‌های داخلی است. حاکم نیشابوری، پس از ذکر اخباری که درباره بیعت مردم با امام آمده، می‌گوید: سخن کسانی که گمان می‌برند که عبدالله بن عمر، ابو مسعود انصاری، سعد بن ابی وقاص، ابو موسی اشعری، محمد بن مسلمه انصاری و اسامة بن زید، از بیعت با علی(ع) سر باز زدند، در حقیقتْ نادیده انگاشتن واقعیت‌هاست^[۱۱]. و در ادامه، توضیح می‌دهد که آنان با امامْ بیعت کردند؛ اما به دلایلی از همراهی با او در جنگ، خودداری نمودند و خودداری آنان از شرکت در جنگ، موجب شد که برخی تصور کنند که آنان با این بیعت، مخالف بوده‌اند. ابن ابی الحدید معتزلی نیز همین نظر را پذیرفته و در شرح نهج البلاغة، آن را به معتزله نسبت داده است. با تأمل در اسناد این باب، روشن می‌شود که اکثر کسانی که به عنوان متخلف از بیعت با امام شناخته شده‌اند، با امام(ع) بیعت کرده بودند؛ اما بیعت شماری از آنان، مانند: عبدالله بن عمر و سعد بن ابی وقاص، به معنای وفاداری به رهبری امام نبود؛ چرا که آنها صریحاً اعلام می‌کردند که در جنگ‌ها با او همراهی نخواهند کرد، و بیعت شماری دیگر، مانند: مروان، سعید بن عاص و ولید، با انگیزه‌های سیاسی بود^[۱۲]. از این رو، به یک معنا می‌توان این‌جماعت را جزو متخلفان از بیعت با امام شمرد؛ چون بیعت آنان، بیعت واقعی و کاملی نبود و می‌توان آنان را در صف بیعت‌کنندگان قرار داد؛ چون مراسم رسمی بیعت را انجام دادند و بدین ترتیب، جمع بین دو قول، امکان‌پذیر است. احتمال دیگر این است که اینان، در بیعت عام و فراگیری که در مسجد انجام شد، از بیعت کردن، خودداری کردند و بهانه‌هایی هم برای این عمل خود، تراشیدند؛ لیکن پس از آن که مراسم بیعت تمام شد و خلافت علی(ع) استوار گشت، آنان نیز به بیعت، رغبت نشان دادند. گزارش مراجعه مروان و ولید و سعید بن عاص که پس از پایان بیعت عام، به سراغ امام آمدند و پس از مباحثاتی، با ایشان بیعت کردند و همچنین متن دیگری که از اعتراف عبدالله بن عمر، اسامه و سعد بر بیعت با امام علی(ع) حکایت دارد، شاهد بر این ادعاست^[۱۳]^[۱۴].

جستارهای وابسته

پرسش‌های وابسته

منابع

محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین.

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ تاریخ الطبری، ج ۴، ص ۴۳۶.
↑ ر.ک: أنساب الأشراف، ج ۳، ص ۷، المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۲۳، ح ۴۵۹۴.
↑ تاریخ الطبری، ج ۴، ص ۴۳۶.
↑ «الإمام علی(ع)- فی کتابِهِ إلی‌ أهلِ الکوفَةِ عِندَ مَسیرِهِ مِنَ المَدینَةِ إلَی البَصرَةِ-: بایعَنِی الناسُ غَیرَ مُستَکرَهینَ، ولا مُجبَرینَ، بَل طائِعینَ مُخَیرینَ» (نهج البلاغة، نامه ۱).
↑ سیل خروشان امت، از هر سو برای بیعت، آهنگ خانه علی(ع) را داشت؛ اما امام، قاطعانه ایستاد و ازپذیرش پیمان با مردم، تَنْ زد و با صراحتْ اعلام کرد که سراغ دیگری بروید که: «من وزیر شما باشم، بهتر است از آن‌که امیر شما باشم». (نهج البلاغة، خطبه ۹۲). شگفتا! کسی که خود را خلیفه بلافصل پیامبر خدا می‌داند، اکنون در برابر چنین رویکردی شگرف که همگان با تمام وجود و با جان و دل، آهنگِ پذیرش زمامداری او را دارند، و در انتخابی آزاد و مستقیم، بر حاکمیت و حکومت او تأکید می‌ورزند، نمی‌پذیرد و صریحاً عدم تمایل خود را به پذیرش این مسئولیت، اعلام می‌کند. چرا؟! آیا به واقعْ امام(ع)، پذیرفتن حکومت را خوش نمی‌داشت و به حاکمیت دیگری تمایل داشت؟! یا با این گونه موضعگیری، نوعی تعارف سیاسی برای جلب توجه بیشتر مردم، طرح می‌کرد؟! یا این دو گونه برخورد در زندگانی وی، دلیل یا دلایل دیگری دارد که ما نمی‌دانیم؟ اندک آشنایی با بینش، روش و منش علی(ع)، تردیدی باقی نمی‌گذارد که او از تعارفات سیاستمدارانه به دور است و از نَفْس حکومت، بیزار. علی(ع)، نه در پی حکومت بود و نه در اندیشه سلطه بر مردم. او به
↑ «الإمام علی(ع)- فی خُطبَتِهِ بَعدَ البَیعَةِ-: أما بَعدُ، فَإِنی قَد کنتُ کارِهاً لِهذهِ الوِلایةِ- یعلَمُ اللهُ فی سَماواتِهِ وفَوقَ عَرشِهِ- عَلی‌ امةِ مُحَمدٍ(ص)، حَتی اجتَمَعتُم عَلی‌ ذلِک، فَدَخَلتُ فیهِ» (الأمالی، طوسی، ص ۷۲۸، ح ۱۵۳۰).
↑ «عنه(ع): أما وَالذی فَلَقَ الحَبةَ، وبَرَأَ النسَمَةَ، لَولا حُضورُ الحاضِرِ، وقِیامُ الحُجةِ بِوُجودِ الناصِرِ، وما أخَذَ اللهُ عَلَی العُلَماءِ ألا یقاروا عَلی‌ کظةِ ظالِمٍ، ولا سَغَبِ مَظلومٍ، لَأَلقَیتُ حَبلَها عَلی‌ غارِبِها، وَلَسَقَیتُ آخِرَها بِکأسِ أولِها، ولَأَلفَیتُم دُنیاکم هذِهِ أزهَدَ عِندی مِن عَفطَةِ عَنزٍ» (نهج البلاغة، خطبه ۳).
↑ [[الکامل فی التاریخ (کتاب]|الکامل فی التاریخ]]، ج ۲، ص ۳۰۲.
↑ «الإمام علی(ع)- فی وَصفِ بَیعَتِهِ-: بَسَطتُم یدی فَکفَفتُها، ومَدَدتُموها فَقَبَضتُها، ثُم تَداککتُم عَلَی تَداک الإِبِلِ الهیمِ عَلی‌ حِیاضِها یومَ وِردِها، حَتی انقَطَعَتِ النعلُ، وسَقَطَ الرداءُ، ووُطِئَ الضعیفُ، وبَلَغَ مِن سُرورِ الناسِ بِبَیعَتِهِم إیای أنِ ابتَهَجَ بِهَا الصغیرُ، وهَدَجَ إلَیهَا الکبیرُ، وتَحامَلَ نَحوَها العَلیلُ، وحَسَرَت إلَیهَا الکعابُ» (نهج البلاغة، خطبه ۲۲۹).
↑ [[الطبقات الکبری (کتاب]|الطبقات الکبری]]، ج ۳، ص ۳۱.
↑ المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۲۴، ح ۱۲۷.
↑ مروان پس از شکست در جنگ جمل، خواست تا با امام علی(ع) بیعت کند. امام، در رد بیعت اوفرمود: «مگر پس از کشته شدن عثمان، بیعت نکرد؟ مرا به بیعت وی نیازی نیست. آن، دستِ یهودی است» (نهج البلاغة، خطبه ۷۳، الخرائج والجرائح، ج ۱، ص ۱۹۷، ح ۳۵).
↑ برای آگاهی بیشتر به دانش‌نامه امیر المؤمنین(ع)، ج ۳ (بخش پنجم/ فصل یکم/ روی‌گردانندگان از بیعت با امام) مراجعه فرمایید.
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۶۲-۲۶۸.

[1] تاریخ الطبری، ج ۴، ص ۴۳۶.

[2] ر.ک: أنساب الأشراف، ج ۳، ص ۷، المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۲۳، ح ۴۵۹۴.

[3] تاریخ الطبری، ج ۴، ص ۴۳۶.

[4] «الإمام علی(ع)- فی کتابِهِ إلی‌ أهلِ الکوفَةِ عِندَ مَسیرِهِ مِنَ المَدینَةِ إلَی البَصرَةِ-: بایعَنِی الناسُ غَیرَ مُستَکرَهینَ، ولا مُجبَرینَ، بَل طائِعینَ مُخَیرینَ» (نهج البلاغة، نامه ۱).

[5] سیل خروشان امت، از هر سو برای بیعت، آهنگ خانه علی(ع) را داشت؛ اما امام، قاطعانه ایستاد و ازپذیرش پیمان با مردم، تَنْ زد و با صراحتْ اعلام کرد که سراغ دیگری بروید که: «من وزیر شما باشم، بهتر است از آن‌که امیر شما باشم». (نهج البلاغة، خطبه ۹۲). شگفتا! کسی که خود را خلیفه بلافصل پیامبر خدا می‌داند، اکنون در برابر چنین رویکردی شگرف که همگان با تمام وجود و با جان و دل، آهنگِ پذیرش زمامداری او را دارند، و در انتخابی آزاد و مستقیم، بر حاکمیت و حکومت او تأکید می‌ورزند، نمی‌پذیرد و صریحاً عدم تمایل خود را به پذیرش این مسئولیت، اعلام می‌کند. چرا؟! آیا به واقعْ امام(ع)، پذیرفتن حکومت را خوش نمی‌داشت و به حاکمیت دیگری تمایل داشت؟! یا با این گونه موضعگیری، نوعی تعارف سیاسی برای جلب توجه بیشتر مردم، طرح می‌کرد؟! یا این دو گونه برخورد در زندگانی وی، دلیل یا دلایل دیگری دارد که ما نمی‌دانیم؟ اندک آشنایی با بینش، روش و منش علی(ع)، تردیدی باقی نمی‌گذارد که او از تعارفات سیاستمدارانه به دور است و از نَفْس حکومت، بیزار. علی(ع)، نه در پی حکومت بود و نه در اندیشه سلطه بر مردم. او به

[6] «الإمام علی(ع)- فی خُطبَتِهِ بَعدَ البَیعَةِ-: أما بَعدُ، فَإِنی قَد کنتُ کارِهاً لِهذهِ الوِلایةِ- یعلَمُ اللهُ فی سَماواتِهِ وفَوقَ عَرشِهِ- عَلی‌ امةِ مُحَمدٍ(ص)، حَتی اجتَمَعتُم عَلی‌ ذلِک، فَدَخَلتُ فیهِ» (الأمالی، طوسی، ص ۷۲۸، ح ۱۵۳۰).

[7] «عنه(ع): أما وَالذی فَلَقَ الحَبةَ، وبَرَأَ النسَمَةَ، لَولا حُضورُ الحاضِرِ، وقِیامُ الحُجةِ بِوُجودِ الناصِرِ، وما أخَذَ اللهُ عَلَی العُلَماءِ ألا یقاروا عَلی‌ کظةِ ظالِمٍ، ولا سَغَبِ مَظلومٍ، لَأَلقَیتُ حَبلَها عَلی‌ غارِبِها، وَلَسَقَیتُ آخِرَها بِکأسِ أولِها، ولَأَلفَیتُم دُنیاکم هذِهِ أزهَدَ عِندی مِن عَفطَةِ عَنزٍ» (نهج البلاغة، خطبه ۳).

[8] [[الکامل فی التاریخ (کتاب]|الکامل فی التاریخ]]، ج ۲، ص ۳۰۲.

[9] «الإمام علی(ع)- فی وَصفِ بَیعَتِهِ-: بَسَطتُم یدی فَکفَفتُها، ومَدَدتُموها فَقَبَضتُها، ثُم تَداککتُم عَلَی تَداک الإِبِلِ الهیمِ عَلی‌ حِیاضِها یومَ وِردِها، حَتی انقَطَعَتِ النعلُ، وسَقَطَ الرداءُ، ووُطِئَ الضعیفُ، وبَلَغَ مِن سُرورِ الناسِ بِبَیعَتِهِم إیای أنِ ابتَهَجَ بِهَا الصغیرُ، وهَدَجَ إلَیهَا الکبیرُ، وتَحامَلَ نَحوَها العَلیلُ، وحَسَرَت إلَیهَا الکعابُ» (نهج البلاغة، خطبه ۲۲۹).

[10] [[الطبقات الکبری (کتاب]|الطبقات الکبری]]، ج ۳، ص ۳۱.

[11] المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۲۴، ح ۱۲۷.

[12] مروان پس از شکست در جنگ جمل، خواست تا با امام علی(ع) بیعت کند. امام، در رد بیعت اوفرمود: «مگر پس از کشته شدن عثمان، بیعت نکرد؟ مرا به بیعت وی نیازی نیست. آن، دستِ یهودی است» (نهج البلاغة، خطبه ۷۳، الخرائج والجرائح، ج ۱، ص ۱۹۷، ح ۳۵).

[13] برای آگاهی بیشتر به دانش‌نامه امیر المؤمنین(ع)، ج ۳ (بخش پنجم/ فصل یکم/ روی‌گردانندگان از بیعت با امام) مراجعه فرمایید.

[14] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۲۶۲-۲۶۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]