نصب الهی امام در حدیث

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث نصب الهی امام است. "نصب الهی امام" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

نصب الهی امام در قرآن | نصب الهی امام در حدیث | نصب الهی امام در نهج البلاغه | نصب الهی امام در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل خلافت الهی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

حجت الله منصوب از جانب خداوند است. با صفاتی که برای حجت الله برشمرده شد، می‌توان گفت که مردم عادی نمی‌توانند او را انتخاب کنند، بلکه تنها خداست که میتواند نمایند‌ه خود بر روی زمین را برگزیند. در تأیید این مطلب باید گفت که امیر المؤمنین(ع) در یکی از دعاهای معروفش، که به طرق مختلف نقل شده است، از خدا می‌خواهد که زمین را از حجت خود بر مردم خالی نگذارد. امام سجاد(ع) نیز فرمود: “... از روزی که خدا آدم را آفریده، زمین خالی از حجت نیست که یا ظاهر بوده است و یا غایب، و تا قیامت هم خالی نماند...”. روشن است، معنا ندارد که مردم بخواهند حجتی غایب را برگزینند. در این باره، امام صادق(ع) در روایتی صحیح فرمودند: «جَعَلَهُمُ اللَّهُ... الْحُجَّةَ الْبَالِغَةَ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ وَ مِنْ تَحْتِ الثَّرَى»؛ “... خداوند ائمه را... حجت آشکار خود بر هر آن‌که روی زمین و زیر خاک است، قرار داده است”. امام صادق(ع) در برخی دیگر از سخنان خود، بر شأن هدایتگری حجت الله تأکید می‌کند و می‌فرماید: “زمین خالی از یک حجت عالم باقی نمی‌ماند و همانا زمین را جز او اصلاح نکند و مردم را نیز جز او اصلاح نکند”.

منصوب بودن به نصب الهی

• «أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ» کسی است که هدایتگر، برطرف‌کننده اختلافات و معصوم است؛ روشن است که مردم نمی‌توانند این ویژگی‌ها را بشناسند، از این‌رو، خداوند او را به این مقام منصوب می‌کند. در تأیید این آموزه، می‌توان به این روایت از امام باقر(ع) نیز استناد کرد که فرمودند: “همانا خداوند تبارک و تعالی ما را حجت روی زمین و موجب امان روی زمین، برای اهل آن قرار داد”. نکته پایانی آن‌که پس چرا “وساطت فیض” یکی از ویژگی‌های «أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ» به حساب آمده؟.
• گفته شد که «خَزَنَةُ اللَّهِ» امین و مورد اعتمادند بر آنچه در آسمان و زمین است، که این امر ملازم با عصمت ایشان است. اگر عصمت را لازمه مقام «خَزَنَةُ اللَّهِ» دانستیم، نصب الهی نیز نتیجه آن خواهد بود؛ افزون بر آن، در برخی روایات نیز بر این امر تأکید شده است. در این باره، علی بن جعفر در روایت صحیح از امام کاظم(ع) نقل می‌کند که ایشان از قول امام صادق(ع) فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ... جَعَلَنَا خِزَانَةً فِي سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ»؛ “همانا خداوند (عزّ و جل)... ما را خازنان خود در آسمان و زمین قرار داد... ”. همچنین امام باقر(ع) فرمودند: «إِنَّهُ جَعَلَ عَلِيّاً خَازِنَهُ عَلَى مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ»؛ “همانا خداوند علی(ع) را خازن خود قرار داد، بر آنچه در آسمان‌ها و زمین است”.
• اولی الامر انسان‌هایی معصوم‌اند. چنان‌که بارها تبیین شد، این ویژگی، لزوم منصوص بودن ایشان از جانب خداوند متعال را اثبات می‌کند. افزون بر آن، در برخی روایات نیز به این امر اشاره شده است؛ برای نمونه، امام علی(ع) در جنگ صفین فرمودند: «فَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِي عَلَيْكُمْ حَقّاً بِوِلَايَةِ أَمْرِكُمْ»؛ "خداوند سبحان برای من، بر شما حق ولایت امرتان را قرار داده است". امام(ع) در نامه خود به مالک اشتر نیز نوشتند: «فَإِنَّكَ فَوْقَهُمْ وَ وَالِي الْأَمْرِ عَلَيْكَ فَوْقَكَ وَ اللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلَّاكَ»؛"پس همانا تو نسبت به مردم مقام بالاتری داری و والی امر، بالاتر از تو و خداوند برتر از کسی است که به تو ولایت داده است". همچنین روایت صحیح ابو الیسع از امام صادق(ع) نیز می‌تواند مستند این آموزه قرار گیرد؛ آنجا که فرمودند: «...وَ الْوَلَايَةُ الَّتِي أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا وَلَايَةُ آلِ مُحَمَّدٍ(ص)»؛ "... ولایتی که خداوند متعال نسبت به آن امر کرده، ولایت خاندان محمد(ص) است".
• مقصود از هادی در ادبیات روایی، شخص منصوب از جانب خداوند است؛ چنان‌که این مدعا با سخن امام صادق(ع) به ذریح محاربی، که در سطور پیشین آمده،ثابت می‌گردد. آموزه یاد شده به نوعی از سخن امام کاظم(ع) نیز استفاده می‌شود؛ آنجا که فرمود: «مَا تَرَكَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَرْضَ بِغَيْرِ إِمَامٍ قَطُّ مُنْذُ قُبِضَ آدَمُ(ع) يَهْتَدِي بِهِ إِلَى اللَّهِ...». “خداوند متعال، آن‌گاه که حضرت آدم(ع) وفات یافت،زمین را از امامی که مردم را به سوی خدا هدایت کند، رها نکرد...”. همچنین سخن امام صادق(ع) به هنگام زیارت قبر امام حسین(ع) نیز به صراحت موافق با مدعای یاد شده است،‌ایشان فرمودند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَبْدِكَ وَ أَخِي رَسُولِكَ الَّذِي انْتَجَبْتَهُ بِعِلْمِكَ وَ جَعَلْتَهُ هَادِياً... اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَبْدِكَ وَ ابْنِ الَّذِي انْتَجَبْتَهُ بِعِلْمِكَ وَ جَعَلْتَهُ هَادِياً...». بر اساس این روایت که تعابیر آن در زیارت نامه امیر المؤمنین و حضرت رضا(ع) نیز به کار رفته است، امام به جعل الهی به مقام هدایتگری منصوب می‌شود.
• مردم نمی‌توانند کسی را برگزینند که واسطه فیض خداوند است و بدون وجود او نظام هستی در هم فرو می‌ریزد. اساساً تصور اینکه مردم حق داشته باشند برای خداوند متعال چنین کسی را تعیین کنند، مشکل است. روایات پیش گفته نیز بر منصوص بودن صاحبان تعبیر «أَرْكَان الْأَرْضِ»، تأکید می‌کردند؛ چنان‌که در روایتی صحیح از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمودند: "خداوند آنها را ارکان زمین قرار داد...".

نصب الهی امام معصوم از نظر پیامبر اکرم(ص)

دیدگاه رسول گرامی اسلام(ص) به عنوان عضو شاخص اهل بیت(ع)، درباره امامت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همه فرقه‌های اسلامی، نبوت را امری الهی و پیامبر را مبعوث از سوی خداوند می‌دانند؛ لذا اگر دیدگاه ایشان در مورد امامت بیان گردد، همه مسلمانان ملزم به پذیرش آن هستند. به نظر می‌رسد برخلاف عقیده اهل‌سنت، نبی اکرم(ص) در موارد متعدد، از گزینش الهی جانشینان خود خبر داده‌اند. به استناد روایات نبوی، علاوه بر اینکه امیر مؤمنان(ع) همانند رسول خدا(ص) از نظر خلقت و تکوین با دیگران متفاوت است و نبی اکرم(ص) در سخنانی از ویژگی‌های وجودی و شباهت‌های آفرینش و خلقت خود با امام علی(ع) خبر داده است؛ از نظر ایشان، اساساً اهل بیت(ع) سبب خلقت عالم و بهره‌مندی دیگران از نعمت‌ها هستند؛ لذا در کار جهان نقش محوری دارند. پیامبر خاتم(ص) در مواضع مختلف بر این مطلب تأکید کرده است.

از چنین سخنانی می‌توان دریافت که در نگاه نبی مکرم اسلام(ص) جایگاه اهل بیت(ع) والاتر از آن است که خداوند آنها را تنها به عنوان رهبران سیاسی و دینی مردم برگزیده باشد؛ بلکه آنها محور عالم و موجب جریان داشتن نظام خلقت هستند. رسول خدا(ص) این عقیده را به دیگران منتقل می‌کردند و این مطلب نشان می‌دهد برخی اصحاب به چنین جایگاهی برای اهل بیت(ع) معتقد بوده‌اند و یا دست‌کم چنین باوری به اهل بیت(ع) در میان مسلمانان مطرح بوده است. ایشان گاهی سخن خداوند مبنی بر اینکه اهل بیت(ع) را سبب نزول رحمت و دفع بلا از مخلوقات قرار داده است، نقل کرده‌اند و گاه، چنین جایگاهی را برای اهل بیت(ع) خواست و اراده الهی خوانده‌اند. از نظر حضرت، اهل بیت(ع) واسطه رزق و نزول نعمت برای سایر مخلوقات‌اند. آن حضرت فرمود: “اگر این خاندان وجود نداشتند، خداوند هیچ موجودی را در عالم خلق نمی‌کرد و از این رو اهل عالم، حتی اصل خلقتشان را مدیون ایشان هستند”. ایمن‌بخشی اهل بیت(ع) برای زمین و اهلش، نکته دیگری است که در روایات نبوی مطرح شده است. در این روایات برای بیان این مطلب، گاهی به صراحت از نقش کلیدی ایشان در دفع بلاها و عذاب‌ها از اهل عالم خبر داده شده و گاه با به‌کارگیری تشبیه، اهل بیت(ع) (مانند کوه‌ها و ستون‌های زمین)، سبب حفظ عالم قلمداد شده و یا منزلتشان برای اهل زمین همانند ستارگان برای اهل آسمان در امان‌بخشی دانسته شده است.

اخبار نبوی موجود درباره امامت الهی در عناوین زیر قابل طرح است:

نصب الهی مقام امامت

رسول اکرم(ص) از همان ابتدای بعثت، در پاسخ به کسانی که اسلامِ خود را مشروط به خلافت آن حضرت نمودند، فرمودند که امر امامت و جانشینی در اختیار خداوند می‌باشد. منظور مشرکان، واگذاری امامت سیاسی پس از رسول اسلام(ص) به آنها بود؛ چراکه تنها حکومت بر مردم می‌توانست موجب رضایت ایشان گردد. این مطلب از نحوه برخورد ایشان با پاسخ پیامبر نیز بر می‌آید. آنها وقتی با پاسخ صریح رسول خدا(ص) مواجه شدند، گفتند: “چگونه ما سینه‌های خویش را در برابر عرب‌ها سپر کنیم و چون [بر ایشان] غالب شدی، کار به دست دیگران باشد؟! ما احتیاجی به این کار نداریم”. سخن مشرکان روشن می‌کند که ایشان درصدد دستیابی به حکومت پس از نبی اکرم(ص) بودند. از این رو فرمایش آن حضرت که در پاسخ به آنها جانشینی خود را امری الهی خوانده است، به معنای الهی بودن امامت و جانشینی سیاسی ایشان می‌باشد.

نصب الهی ائمه معصوم(ع) برای امامت

سخن درباره اعتقاد نبی اعظم(ص) به الهی بودن مقام امامت ائمه هدی(ع)، به خصوص امیرمؤمنان(ع)، مستند به روایات متعددی است که در منابع شیعی و اهل‌سنت از ایشان نقل شده است. سخنان خاتم الانبیا(ع) در این موضوع را می‌توان به شکل زیر دسته‌بندی نمود:

1. آن حضرت، گاهی سخن خداوند را مبنی بر وصایت، وزارت و خلافت امام علی(ع) پس از خود نقل کرده است و خود، نقش راویِ قول باری‌تعالی را در این مقام داشته است. بنابر این نقل‌ها، خداوند در گفت‌وگوهای طرفینی خود با آخرین پیامبرش، به امر جانشینی وی پرداخته و خود، حضرت علی(ع) را سرپرست مسلمانان و جانشین پیامبر اکرم(ص) خوانده است. در یکی از این احادیث چنین آمده است که: “باری‌تعالی، تنها حضرت علی(ع) را به عنوان “امیر مؤمنان” اختصاص داده، برای وصایت و خلافت برگزیده است”.
2. دستور آن حضرت بر خلافت و جانشینی امیر مؤمنان(ع)، دسته‌ای دیگر از این مجموعه روایات است. پیامبر اکرم(ص) در انتهای این سخنان بر الهی بودن این دستور تصریح کرده، گاه جبرئیل را حامل این پیام خداوند دانسته است؛ مانند این خبر نبوی که جبرئیل به آن حضرت دستور داد تا علی(ع) را به عنوان وصیّ، وزیر، خلیفه خود و امام بر مردم معرفی کند. ایشان، گاه امر خلافت آن حضرت را فرمان الهی خوانده است؛ چنان‌که پیامبر(ص) ضمن خبر دادن از نزدیکی رحلت خویش، از فرمان، خبر الهی مبنی بر نصب حضرت علی(ع) به عنوان امام و خلیفه خود بر مردم خبر داد.
3. جریان نزول امر ولایت و سرپرستی امیرمؤمنان(ع) نیز از جمله این دسته اخبار نبوی است. در روایات آمده است: وقتی دستور ولایت حضرت علی(ع) نازل شد، ایشان به اصحاب دستور دادند تا با عنوان “امیرمؤمنان” به آن حضرت سلام کنند و در پاسخ به پرسش اصحاب این امر را دستور خداوند خواندند. الهی بودن این فرمان، از پاسخ ایشان به کسانی که پذیرش ولایت و سرپرستی امام علی(ع) برایشان دشوار می‌نمود، روشن‌تر می‌گردد. رسول خاتم(ص) در پاسخ آنها با تأکید بیشتر، امارت و حاکمیت امیرمؤمنان(ع) را دستوری الهی و پذیرش آن را لازمه پذیرش نبوت خویش دانسته است.
4. در بخشی دیگر از روایات نبوی نیز حضرت خاتم‌الانبیا(ص)، بعد از اینکه امام علی(ع) را خلیفه منصوب از سوی خدا و تلاش‌گر برای حل اختلافات در امت پس از خویش دانسته، قول و فرمان او را (به طور مطلق) قول و فرمان خود می‌داند. از این رو اطاعت یا نافرمانی از وی را اطاعت یا نافرمانی نسبت به خود قلمداد نموده است. دستورهای مکرر پیامبر خاتم(ص) در این بخش مبنی بر لزوم اطاعت و پیروی از حضرت علی(ع)، نقش مردم را درباره منصب امامت روشن‌تر ساخته است. این سخنان، حداقل نشان‌دهنده لزوم پیروی از این امام همام در امور حکومتی و سیاسی است.

با مرور این اخبار می‌توان گفت که از منظر این مجموعه روایات، مردم، تنها در تحقق حاکمیت امام نقش دارند و گزینش امام و مشروعیت وی ارتباطی با نظر مردم ندارد. مردم باید با اطاعت و حمایت از امام منصوب از سوی باری‌تعالی، زمینه را برای امامت وی فراهم سازند و حاکمیت او را تحقق عملی بخشند. نکته قابل توجه این است که رسول خدا(ص) تنها به معرفی حضرت علی(ع) به عنوان امام منصوب از سوی خداوند بسنده نکرده، بلکه ائمه پس از ایشان را نیز به اجمال معرفی فرموده‌اند. آن حضرت، گاه به طور روشن‌تر، ایشان را به عنوان ائمه منصوب از سوی خدا، از اهل بیت خود و یا از نسل حضرت علی(ع) معرفی کرده‌اند. سخن روشن‌تر در این مجموعه روایات، ظاهراً خبری است که در آن، پیامبر خاتم(ص) از نصب الهی امامانی خبر می‌دهد که از نسل امام حسین(ع) هستند. در مجموعِ سخنان نقل شده از پیامبر خاتم(ص)، احادیث متعددی وجود دارد که لااقل بر الهی بودن امامت و مرجعیت دینی امیر مؤمنان(ع) دلالت دارد. برخی از این روایات که نقل مستقیم سخن خداست، نشان می‌دهد که باری‌تعالی نسبت به هدایت و تربیت دینی مردم بعد از رسولش، توجه ویژه‌ای داشته، امام علی(ع) را برگزیده است تا او قرآن را برای مردم تبیین کند و الهی را پیاده نماید. رسول اکرم(ص) گاهی نیز خود، علی بن ابی‌طالب(ع) را به عنوان امام و مرجع دینی مردم معرفی و البته این انتصاب را به دستور خدا برقرار نموده است.

هدایت‌گری الهی اهل بیت(ع)، نکته دیگری است که در روایات نبوی بر آن تأکید شده است. به استناد خبری متواتر، اهل بیت(ع) برای هدایت مسلمانان در رتبه نزدیک قرآن قرار دارند و سعادت انسان با تمسک به هر دوی آنها با هم ممکن است؛ به گونه‌ای که خداوند، از جدا ناپذیر بودن این دو ثقل (قرآن کریم و اهل بیت(ع)) خبر داده است. این اخبار نیز بر شأن هدایت‌گری و مرجعیت الهی اهل بیت(ع) در کنار قرآن کریم دلالت دارد. همچنین رسول خدا(ص) تعداد جانشینان خود را بیان کرده، آنها را دوازده امام و حجت خدا خوانده است.

نکته دیگری که در کلمات نبی اکرم(ص) فراوان به چشم می‌آید و لااقل بر امامت دینی امیرمؤمنان(ع) دلالت دارد، دستورات متعدد ایشان بر لزوم اطاعت و پیروی از حضرت علی(ع)، به خصوص در امور دینی است. گاه رسول خدا(ص) پس از اینکه امیرمؤمنان(ع) را به عنوان مرجع و ملجأ مردم در حل مسائل علمی و دینی پس از خود خوانده، بر وجوب پیروی از وی فرمان داده است. پیامبر به مردم فرمان داده که کار دین خود را به علی(ع) واگذار کنند و او را اطاعت نمایند؛ چرا که بر اساس دستور خداوند، آن حضرت علوم خود را تنها به وی منتقل کرده است. از جمله اخبار متواتری که امامت و حاکمیت الهی امیرمؤمنان(ع) را از زبان خاتم الانبیا(ص) بیان می‌کند، حدیث غدیر خم است که به دلیل اهمیتش آن را جداگانه بررسی می‌کنیم.

حدیث غدیرخم

مطابق این خبر، پیامبر گرامی اسلام(ص) به دستور خداوند، امام علی(ع) را به خلافت و امامت بر مردم منصوب نمود. این روایت از معدود اخباری است که ده‌ها تن از راویان و متکلمان بزرگ اهل‌سنت در کتاب‌های خود آن را ذکر کرده‌اند (۱۱۰ نفر از صحابه، ۸۴ نفر از تابعین و ۳۶۰ نفر از علمای اهل‌سنت) ؛ لذا در صحت و تواتر این خبر جای بحث وجود ندارد. چکیده ماجرای “غدیر” از این قرار است: پیامبر اکرم(ص) در آخرین سال زندگی خود و پس از بازگشت از حجة‌الوداع، در هوای گرم و در سرزمین غدیرخم، فرمان توقف کاروان بزرگ حج را صادر نموده، برای مردم خطبه خواندند. آن‌گاه دست علی را بلند کرده، فرمودند: “آیا من از شما بر شما اولی نیستم؟ آیا من صاحب اختیار شما نیستم؟” همه گفتند: “بله یا رسول‌الله!” بعد فرمودند: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ». سپس عمر به ملاقات وی رفت و گفت: “ای پسر ابی‌طالب! مبارک باشد. تو مولای همه مردان و زنان مؤمن شدی”.

علاوه بر سخن نقل‌شده از پیامبر خاتم(ص) ، شاهدی تاریخی که نشان می‌دهد فرمان رسول خدا(ص) که ولایت امیرمؤمنان(ع) را در این ماجرا مطرح می‌کند، به دستور خداوند انجام شده و امری الهی بوده است، داستان حارث بن نعمان است. وی که از سخنان پیامبر خدا(ص) در جریان غدیر و درباره حضرت علی(ع) بسیار ناراحت بود، همراه پانزده نفر از اصحابش به محضر نبی اکرم(ص) آمد و از ایشان درباره الهی بودن این سخنان پرسید. وی وقتی پاسخ رسول خدا(ص) را مبنی بر الهی بودن آن شنید، بسیار آشفته شد؛ لذا نتوانست آن را بپذیرد و صدا زد: “خدایا! اگر آنچه محمد می‌گوید، حق و از جانب توست، سنگی از آسمان بر ما ببار یا عذاب دردناکی بر ما بفرست”. سخن حارث تمام شد و به راه افتاد. خداوند سنگی از آسمان بر او فرستاد که او را هلاک کرد. این معجزه الهی و گفت‌و‌گوی حارث با رسول گرامی اسلام(ص) به روشنی نشان می‌دهد که ولایت امیرمؤمنان(ع) ولایتی الهی است و خداست که ایشان را در این مقام منصوب ساخته است.

برخی در دلالت واژه “مولی” تردید کرده‌اند. به اعتقاد ایشان، در این حدیث، ولایت به معنای “دوستی” است. بنابراین، معتقدند متن این خبر، ارتباطی با الهی بودن خلافت و امامت حضرت علی(ع) ندارد. برای بررسی درستی یا نادرستی این مطلب، علاوه بر مباحث کلامی که در این نوشتار نمی‌گنجد، باید با مراجعه به متون تاریخی و روایی، فهم و برداشت اصحاب را از جریان دریافت. از آنجا که ایشان مخاطبان اولیه این سخن بوده‌اند، فهم و درک آنها از این حدیث می‌تواند ما را به هدف رسول خدا(ص) از این سخن برساند. با مراجعه به منابع، به نظر می‌رسد بیان معنای واژه “مولی” مورد نظر اصحاب نبوده است؛ چراکه آن را مسلم دانسته و درباره آن سخن چندانی نگفته‌اند؛ ولی به هر حال، هستند برخی از اصحاب رسول خدا(ص)، مانند حسان بن ثابت، قیس بن سعد، ابوالهیثم بن تیهان، ابی بن کعب، خودِ امیرالمؤمنین و حضرت زهرا(س) که در دلالت این خبرِ متواتر بر امامت و سرپرستی امیرمؤمنان(ع) سخن گفته‌اند.

صدیقه طاهره(س) به انتخاب خلیفه اول اعتراض نمود و فرمود: “گویا شما اطلاعی از فرمایش پیامبر در روز غدیر خم ندارید. به خدا سوگند! در همان روز، آن‌چنان امر ولایت را محکم ساخت که جای هر طمع و امیدی برای شما باقی نگذاشت؛ ولی شما روابط بین خود و پیامبرتان را قطع کردید و البته خداوند در دنیا و آخرت میان ما و شما حاکم خواهد بود”. کسانی مانند ابی بن کعب و ابوالهیثم بن تیهان نیز در اعتراض به خلافت خلیفه اول، دستور رسول خدا(ص) در جریان غدیر را مبنی بر خلافت امام علی(ع) یادآوری کرده‌اند و بنابراین ولایت مطرح شده در آن خبر را به معنای سرپرستی و حاکمیت دانسته‌اند. امیرمؤمنان(ع) و قیس بن سعد هم این مطلب را در مقابل معاویه و یارانش بیان نموده‌اند.

حال که مجموعه عظیم روایات نبوی در این موضوع بیان گردید، که برخی از آنها بر امامت الهی امیرمؤمنان(ع) و فرزندان برگزیده‌اش صراحت داشت، دیگر این مطلب که از نظر رسول اعظم(ص) مردم نقشی در گزینش و تعیین امام ندارند، روشن است. آن حضرت در معرفی امام و جانشین خود- چنان‌که از سخنانشان هویداست - فرد منصوب از سوی خدا را برای این منصب اعلام کردند و منتظر رأی و نظر دیگران نبوده، و در این راه مشورتی با مسلمانان نداشته‌اند. در پایان این بحث، بیان این نکته مفید است که در منابع امامیه، شاهدی بر باور آن حضرت به مردمی بودن گزینش امام وجود ندارد. آنچه در این رابطه نقل شده، روایات اندکی است که در برخی منابع اهل‌سنت بیان گردیده و محتوای آنها این است که نبی اعظم(ص) پیشنهاد برخی اصحاب را درباره معرفی امام و خلیفه پس از خود نپذیرفته است. پرداختن به این اخبار، خارج از موضوع این تحقیق- که به دنبال دیدگاه امامیه است- می‌باشد؛ اما در نقد اجمالی این روایات می‌توان گفت:

1. به کمک این احادیث معدود، نمی‌توان مضمون الهی بودن منصب امامت از نظر پیامبر خاتم(ص) را که محتوای اخبار متواتر بوده، و در منابع اهل سنت نیز موجود است، نفی کرد؛
2. مطابق برخی از این اخبار، نبی اکرم(ص) از این مطلب خبر داده است که مسلمانان از امامت و حاکمیت حضرت علی(ع) حمایت نخواهند کرد و حاکمیت ایشان محقق نخواهد شد، نه اینکه آن حضرت، منکر اصلِ امامت امیرمؤمنان(ع) شده باشد.

نصب الهی امام معصوم از نظر اصحاب رسول خدا(ص)

هرچند تعدادی از اصحاب رسول خدا(ص) درباره آموزه امامت الهی با گزینش الهی امام علی(ع) برای منصب امامت و یا انکار این باور سخن گفته‌اند، چون سخنشان بعد از رحلت پیامبر اعظم(ص) مطرح شده است، در فصل بعد و ذیل عنوان “نصب الهی امام معصوم از نظر اصحاب امیرمؤمنان(ع)” به آن خواهیم پرداخت. پاسخ به شبهات برخی متفکران در آثار خود، با ذکر مطالبی درباره اعتقاد نبی گرامی اسلام(ص) به الهی بودن مقام امامت تردید کرده‌اند که به طور اجمال به بررسی آنها می‌پردازیم:

نسخ امامت حضرت علی(ع)

منتقدان خلافت الهی امیرمؤمنان(ع) گفته‌اند که هرچند می‌توان در سخنان رسول خدا(ص) شواهدی از امامت و خلافت الهی آن حضرت را یافت، اما به استناد سخن خلیفه اول، رسول گرامی اسلام(ص) از نادرستی حاکمیت دنیوی برای اهل بیت خویش خبر داده و بدین وسیله، سخنان سابق خویش را نسخ کرده است. ابوبکر بعد از شنیدن استنادهای حضرت علی(ع) به کلام پیامبر اعظم(ص) در باب امامت خویش، روایتی از پیامبر(ص) نقل کرد که بر اساس آن، نبوت و خلافت در اهل بیت(ع) جمع نمی‌شود؛ زیرا خداوند برای اهل بیت(ع) آخرت را به جای دنیا اختیار کرده است: “[[[ابوبکر]] به امام علی(ع) گفت:] هرچه گفتی، درست است. همه ما با گوش‌هایمان شنیده و در دل حفظ نموده‌ایم؛ ولی شنیدم که رسول خدا(ص) پس از تمام اینها فرمود: خداوند، ما اهل بیت را برگزید، کرامت بخشید و برای ما آخرت را بر دنیا برگزید. خداوند نخواست که نبوت و خلافت را برای ما جمع نماید”. این حدیث در برخی مردم تأثیر گذاشت؛ چنان‌که طلحه در زمان حاکمیت خلیفه سوم، در مقابل استدلال‌های امام علی(ع) به فضایل خویش به همین خبر استناد می‌کند و می‌گوید: “ما با حدیث ابوبکر چه کنیم؟” برخی از بزرگان اهل‌سنت هم در بیان دلیل روی‌گردانی صحابه از امیرمؤمنان(ع) به همین حدیث نقل‌شده از ابوبکر استناد کرده‌اند.

پاسخ: روایت ذکرشده، از نظر امامیه قابل قبول نبوده، از مصادیق اخبار جعلی قلمداد می‌شود. قرینه‌هایی نیز بر انکار این حدیث وجود دارد. مطابق نقل، وقتی امیرمؤمنان(ع) را به اجبار برای بیعت با خلیفه اول حاضر کردند و پس از اینکه آن حضرت دلایل متعددی در حقانیت، امامت و خلافت خویش بیان نمود، خلیفه اول، سخن فوق را از قول نبی اعظم(ص) طرح نمود. منابع، این روایت را تنها در همین حادثه نقل کرده‌اند و در غیر این مورد، خبری از آن نیست.

اولاً: اگر چنین حدیثی صحیح بود، چرا پیش از رحلت پیامبر(ص) مطرح نشد و تنها در ادامه جریان سقیفه و در برابر ادله متعدد بر خلافت امیرمؤمنان(ع) بیان گردید؟

ثانیاً: اگر بنا بر صحت این روایت، خلافت، شایسته اهل بیت(ع) نبود، پس چرا خلیفه دوم که خود از گواهان صحت آن روایت بوده است، حضرت علی(ع) را از جمله افراد در شورای شش نفره خلافت قرار داد تا جایی که انتخاب اولیه این شورا هم امام علی(ع) بود.

به علاوه، مطابق این روایت، خلیفه دوم، ابوعبیده، معاذ بن جبل و سالم، روایت نقل‌شده از سوی خلیفه اول را تأیید کرده‌اند. مرور بر سرگذشت این افراد روشن می‌کند که ایشان، همه از دوستان و طرفداران اولیه خلیفه اول بوده‌اند. چرا تنها چنین کسانی صحت آن را گواهی دادند و صحابه دیگری مانند سلمان، ابوذر، مقداد، زبیر و بریده آن را تکذیب کردند؟ امیرمؤمنان(ع) هم در پاسخ به پرسش طلحه، از توطئه گروهی از اصحاب در زمان رسول خدا(ص) در ممانعت از خلافت آن حضرت و پیمان بستن آنها بر این امر خبر داده‌اند. افزون بر آن، امام علی(ع) و سایر امامان، بارها با بیان حقانیت امامت خویش، تلویحاً چنین حدیثی را جعلی دانسته، آن را تکذیب کرده‌اند. البته چنان‌که خواهد آمد، مرور بر منابع روایی و تاریخی نشان می‌دهد مخالفت با امیرمؤمنان(ع) و تضعیف ایشان در میان اصحاب، سابقه داشته است. بدین جهت، انتساب حدیث جعلی به نبی اکرم(ص) برای کنار گذاشتن امام علی(ع) امر بعیدی نیست.

عدالت صحابه

دلیل دیگر بر انکار اخبار وارد شده از سوی پیامبر، عدالت صحابه است. منکران این اخبار معتقدند: اگر نصّی بر امام بیان شده بود؛ به خصوص اگر نبی اکرم(ص) آن را به خداوند منتسب ساخته، و حضرت علی(ع) را امام منصوب از طرف باری‌تعالی خوانده بود، قطعاً صحابه مطابق آن عمل می‌کردند. صحابه، وارثان اصلی دین اسلام بودند. آنها در اطاعت از دستورات خدا و پیامبر و یاری دین، از جان و مال خویش می‌گذشتند و برای ترویج و انتشار آن به نقاط مختلف جهان هجرت کرده، سختی آن را به جان می‌خریدند. پس چگونه می‌توان پذیرفت ایشان با چنین سابقه‌ای در صدد انحراف دین برآمده، و از دستور خداوند و رسول اکرم(ص) در تعیین خلیفه و امام، سر باز زده، خود در پی تعیین امام باشند؟.

پاسخ: هرچند در این نوشتار مجال بررسی نظریه “عدالت صحابه” نیست؛ اما برای پاسخ به پرسش مهم فوق، نکاتی به اختصار بیان می‌شود. قرآن کریم در آیات متعددی مسلمانان را به “مؤمنان، منافقان و بیماردلان” تقسیم می‌کند و در بسیاری از آیات به توبیخ مسلمانان می‌پردازد: “خداوند، کارشکنان [و مانع شوندگان] شما و آن کسانی را که به برادرانشان می‌گفتند: “نزد ما بیایید” و جز اندکی روی به جنگ نمی‌آورند، [خوب] می‌شناسد.... آنان ایمان نیاورده‌اند و خدا اعمالشان را تباه گردانیده و این [کار] همواره بر خدا آسان است”.

آیات توبیخی که اتفاقاً تعدادشان نیز کم نیست، نشان از حضور جمع زیادی از منافقان و کارشکنان در میان صحابه دارد. بنابراین با توجه به کثرت این آیات، می‌توان بسیاری از صحابه را از جمله مؤمنان واقعی، خارج دانست. خود پیامبر(ص) نیز نسبت به خطاها و انحرافات پس از خود هشدار داده بود: حذیفه می‌گوید: به رسول خدا(ص) عرض کردم: یا رسول الله! ما در جاهلیت در شر و بدی بودیم و خداوند خیر و نیکی برایمان آورد که اکنون در آن به سر می‌بریم. آیا پس از این نیکی، شر و بدی خواهد بود؟ فرمود: آری و در آن سیاهی است. عرض کردم: آن سیاهی چیست؟ فرمود: قومی که به راه من هدایت نکرده و به سنت من عمل نمی‌کنند. علاوه بر مخالفت‌های متعدد صحابه با دستورات پیامبر که در منابع مربوط موجود است.؛ شواهدی در دست است که به نظر می‌رسد زمینه مخالفت با خلافت امیرمؤمنان(ع)، در همان زمان حیات نبی اکرمی(ص) فراهم شده باشد. در کتاب‌های اهل‌سنت به مواردی از مخالفت‌ها با اعمال حضرت علی(ع) برخورد می‌کنیم که البته با برخورد شدید پیامبر خاتم(ص) روبه‌رو شده است: پس از نبرد مسلمانان صدر اسلام با مشرکان یمن، تعدادی از صحابه، پشت سر هم به شکایت و بدگویی از امیرمؤمنان(ع) می‌پردازند که پیامبر(ص) با چهره‌ای بسیار غضب‌آلود به آنها می‌فرماید: “از جان علی چه می‌خواهید؟ علی از من و من از علی هستم و او ولیّ هر مؤمنی پس از من می‌باشد”. تعدادی از اصحاب هم که از قصد بریده بر شکایت از حضرت علی(ع) در نزد پیامبر(ص) آگاه شدند، او را بر این کار تشویق کردند و گفتند: “حرف‌های تو باعث می‌شود علی از چشم پیامبر بیفتد”. این کار، نشان از آمادگی این اصحاب با انجام توطئه در مقابل امیرمؤمنان(ع) دارد. البته مطابق این حدیث، پیامبر اسلام(ص) در قبال این عمل آنها با غضب و ناراحتی فرمودند: “چرا از علی بدگویی می‌کنید! هر که از او بدگویی کند، از من جدا شده [است]؛ زیرا علی از من است و من هم از علی.... او ولیّ شما بعد از من می‌باشد”.

خود پیامبر(ص) نیز به حضرت علی(ع) خبر داده بود که امت، بنای مخالفت با وی را خواهند گذاشت. امیرمؤمنان(ع) فرمود: “پیامبر به من خبر داد که امت بعد از او در حقّ من مکر و حیله خواهند کرد”. “پیامبر(ص) فرمود: کینه‌هایی در دل مردم نسبت به تو وجود دارد که بعد از من آن را ظاهر می‌کنند”. “عرب در زمان حیات پیامبر اجماع کرد که مسئله خلافت را از اهل بیت پیامبر دور کنند”.

با توجه به مطالب فوق که تنها گوشه‌ای از شواهد موجود است؛ دیگر، مخالفت اهالی سقیفه و بسیاری از صحابه با دستورات صریح پیامبر در مورد خلیفه خود، و امکان جعل حدیث از سوی خلیفه اول در این زمینه، بعید به نظر نمی‌رسد. مطالعه‌ای اجمالی در چگونگی برخورد رقیبان و مخالفان سیاسی با یکدیگر برای رسیدن به حکومت، به خوبی روشن می‌سازد که میان ادعاهای زبانی و رفتار عملی، فاصله زیادی وجود دارد. اموری مانند به دست آوردن حکومت و سایر موارد می‌تواند پرده را از روی اعتقادات درونی و درجه ایمان افراد کنار زند. شتاب و نزاع فراوانی که در جریان سقیفه و در غیاب امیرمؤمنان(ع) و بنی‌هاشم واقع گشت، آن هم در زمانی که هنوز جنازه مطهر رسول خدا(ص) بر زمین مانده بود، شاهدی دیگر بر تلاش آنها برای کنار زدن آن حضرت است. به هر حال، فردی مانند معاویه که تردیدی در دشمنی او با حضرت علی(ع) نیست، به لزومِ اطاعت از آن حضرت اقرار کرده، اولین مخالفت با ایشان را از جانب خلیفه اول و دوم دانسته است. معاویه در مکاتبه خود با محمد بن ابی‌بکر می‌نویسد: ما و پدرت، در عصر رسول‌الله رعایت حق پسر ابی‌طالب را بر خود لازم می‌دانستیم و برتری وی بر ما آشکار بود.... (بعد از رحلت پیامبر) اول کسانی که شأن و منزلت او را پایین آوردند [به نقل مروج الذهب و وقعة الصفین، اول کسانی که حق او را گرفتند و با وی مخالفت کردند]، پدر تو و همچنین عمر بود.... ای پسر ابوبکر...! اگر آنچه ما می‌کنیم، درست است، پدرت آغازگر آن بود و اگر خطاست، پدر تو آن را بنیان گذاشت و ما شرکای او هستیم. از نظر او پیروی نموده و مطابق آن عمل کردیم. اگر پدر تو چنان نکرده بود، ما با پسر ابوطالب مخالفت نمی‌کردیم و تسلیم او می‌شدیم؛ ولی دیدیم که پدر تو پیش از ما با وی چنان رفتار کرد، ما نیز از او تبعیت کردیم.

به علاوه، بنا بر آنچه در منابع اهل‌سنت آمده است، عموم مهاجرین و همه انصار در اینکه امام علی(ع) خلیفه و صاحب امر پس از رسول خدا(ص) خواهد بود، تردید نداشتند. این مطلب توسط برخی از صحابه نیز نقل شده و آنها تصور نمی‌کردند فردی غیر از امام علی(ع) جانشین خاتم الانبیا(ص) گردد. بنابراین به نظر می‌رسد مدعیان خلافت برای تغییر شرایط به سود خود به هر راهی، از جمله جعل حدیث دست زده‌اند. شهرت این صحابه و حسن ظنّ مسلمانان نسبت به ایشان نیز سبب شد تا آنها در نادیده گرفتن نصوص وارد شده درباره امیرمؤمنان(ع) موجه شمرده شوند و در نهایت، عامه مردم به انتخاب ایشان گردن نهند و به مخالفت برخی از صحابه راستین توجه چندانی نکنند. ممکن است عده‌ای نیز روایات عامّی که از پیامبر خاتم(ص) در این موضوع نقل شده، مانند: «الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَيْشٍ» را بر اخبار نبوی خاصّی که بر جانشینی حضرت علی(ع) دلالت دارد، ترجیح دهند و چون مدعیان خلافت، همه از قریش بودند، این عده، با خلافت آنها مخالفتی نکرده باشند. البته عوامل دیگری مانند عدالت حضرت که اصحاب را در به دست آوردن دنیا از طریق ایشان ناامید می‌ساخت، همچنین جوانی حضرت و چنان که اشاره شد، ناخشنودی بسیاری از صحابه به جهت حضور فعال ایشان در جنگ‌ها و قتل بسیاری از اعراب نیز در پذیرش جریان سقیفه مؤثر بوده است. بنابراین حاکمیت دیگران نمی‌تواند اعتبار سخنان نقل شده از رسول خدا(ص) را در خلافت امیرمؤمنان(ع) به تردید اندازد، بلکه نشان‌دهنده ضعف معرفت و ایمان مسلمانان صدر اسلام نسبت به جایگاه نبوت و شخص نبیّ اعظم(ص)، و همچنین بقای رسوبات تفکر جاهلی در امر رهبری جامعه است. تفکری که بر گزینش رهبر بر اساس تصمیم تعدادی از افراد صاحب نفوذ و با رعایت سن و اعتبار قبیله‌ای تأکید داشت.

در پایان این بحث، به کلامی از ابوحامد غزالی(۵۰۵ق) عالم بزرگ اهل‌سنت اشاره می‌کنیم که تبریک خلیفه دوم به حضرت علی(ع) را در غدیر، واقعی و از رضایت دل قلمداد نموده؛ اما مخالفت بعدی وی را به خاطر غلبه هوای نفس و حب ریاست می‌داند: ان عمر قال لعلي: بخ بخ أصبحت مولی کل مؤمن و مؤمنة. قال أبو حامد: و هذا تسلیم و رضی ثم بعد هذا غلب علیه الهوی حباً للریاسة و عقد البنود و أمر الخلافه و نهیها فحملهم علی الخلاف ﴿فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ﴾.

جمع‌بندی

با توجه به مطالب و روایات ذکر شده در این فصل، می‌توان گفت: انبوه سخنانی که از رسول خدا(ص) درباره امامت الهی مطرح شده است، نشان می‌دهد که به اعتقاد آن حضرت، نه تنها مقام امامت و رهبری سیاسی و دینی جامعه فقط با گزینش مستقیم الهی ممکن است، بلکه از منظر ایشان، امام معصوم جایگاه خاصی در عالم خلقت دارد و سبب نزول نعمت‌های الهی بر مردم و دفع بلا از ایشان می‌باشد. ایشان در سخنانی نیز وجوب اطاعت از امام معصوم را یادآور شده‌اند. این امر، نقش مردم را در این باره روشن می‌سازد. در حقیقت، طبق باور ایشان، مردم باید با پذیرش و حمایت از امامی که توسط خداوند معین شده است، زمینه را برای حاکمیت امام و رهبری سیاسی ایشان در جامعه فراهم کنند. به عبارت دیگر، از نظر خاتم الانبیا(ص)، مردم چه بخواهند و چه نخواهند، فرد مورد نظر باری‌تعالی، امام است. آنها علاوه بر اینکه در امور دینی از وی اطاعت می‌کنند، باید حاکمیت امام منتخب خدا را تحقق عملی بخشیده، در امور سیاسی نیز پیرو او باشند.

منابع

1. فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان
2. حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه

پانویس