عمرو بن عاص در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عمرو بن عاص است. عمرو بن عاص از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عمرو بن عاص در تاریخ اسلامی - عمرو بن عاص در نهج البلاغه - عمرو بن عاص در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نام و نسب او عمرو بن عاص بن وائل بن هاشم قرشی سهمی و به کنیه ابا عبدالله مشهور بوده است. بعضی نیز کنیه وی را ابو محمد نوشته‌اند. وی که در مکه به دنیا آمد، یکی از شجاعان و زیرک‌های عرب به حساب آمده است، و دارای دو برادر و یک خواهر بود. عاص بن وائل پدر عمرو می‌باشد که یکی از مستهزئین است، یعنی از افرادی است که پیامبر(ص) را مسخره و استهزا می‌کرد، و چون اذیت و آزار پیامبر(ص) را به نهایت رسانیدند، خداوند این آیات را درباره آنها نازل فرمود: ﴿فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ * إِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ * الَّذِينَ يَجْعَلُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ﴾. پس از نزول این آیات همه مسخره کنندگان به کیفر خود رسیدند؛ از جمله عاص بن وائل سوار بر خرش شد تا به طائف برود؛ در بین راه خواست پای درختی پیاده شود که خاری به پایش رفت و سبب مرگش شد.

عاص بن وائل در اسلام به ابتر معروف شد زیرا پس از مرگ قاسم و عبدالله، فرزندان رسول خدا(ص) به قریش گفت: "به زودی این مرد ابتر می‌میرد و چون فرزند پسر ندارد نامش از زبان‌ها می‌افتد". پیامبر(ص) از این سخن ناراحت شد و خداوند برای خشنودی رسولش سوره کوثر را فرستاد و دشمنش را ابتر خواند.

مادرش لیلی یا سلمی، معروف به نابغه، دختر حرمله و کنیز مردی از قبیله عنزه بود که او را در یکی از جنگ‌های داخلی اسیر کردند و در بازار عکاظ به فاکه بن مغیره فروختند و او بعد او را به عبدالله بن جدعان فروخت. سپس آزاد شد و یکی از زنان فاحشه معروف زمان جاهلیت گردید .

داستان به دنیا آمدن عمرو این گونه است: ابولهب، ابوسفیان، امیة بن خلف، هشام بن مغیره مخزومی و عاص بن وائل با مادرش زنا کردند و او به عمرو آبستن شد. لذا پس از به دنیا آمدن عمرو هر یک از پنج نفر مدعی شدند که این پسر فرزند او است و قرار شد به سخن نابغه مادر عمرو راضی شوند. پس او فکری کرد و گفت: "این پسر فرزند عاص بن وائل است و دعوا پایان یافت، ولی ابوسفیان گفت: "هر چند مادرش، عاص بن وائل را برگزید اما حقیقت آن است که من او را در شکم مادرش کاشتم. و چون از مادرش پرسیدند: چرا ابوسفیان را که از قریش است رها کردی و عاص بن وائل را که مردی گمنام است، اختیار کردی؟ گفت: "چون عاص بیشتر به من کمک می‌کرد ولی ابوسفیان مردی بخیل است و از او خیری به کسی نمی‌رسد". ولی در هر حال، عمروعاص از همه کس بیشتر به ابوسفیان شباهت داشت، لذا شعرای عرب برای مسخره کردن او در آنکارشان به این مطلب اشاره می‌کردند، چنانکه حسان بن ثابت در اشعار خود در این باره چنین سخن می‌گوید: بدون تردید پدر تو ابوسفیان است، زیرا شکل و شمایل تو به آن گواهی می‌دهد. و اگر میخواهی فخرفروشی کنی به ابوسفیان افتخار کن نه به عاص بن وائل گمنام.

و به همین سبب هنگام حکومت عمرو عاص در مصر، دو نفر با هم شرط بستند که هر کس توانست از عمرو عاص بپرسد که مادرش کیست و چه کاره بوده است؛ هزار درهم از دیگری بستاند. حتی خود عمرو عاص نیز بدسابقگی مادر خود را قبول داشته است. چنانکه وقتی وارد مکه شد، دید که عده‌ای به او نظر دوخته‌اند، به ایشان نزدیک شد و گفت: فکر می‌کنم درباره من سخن می‌گفتید؟ گفتند: آری فکر می‌کردیم که آیا تو برتری یا برادرت هشام بن عاص افضل است؟

عمرو عاص گفت: "برادرم به چهار دلیل بر من برتری دارد؛ اول آنکه مادرش، دختر هشام بن مغیره مخزومی است ولی مادر مرا همه می‌شناسید!؛ دوم آنکه او در نزد پدر محبوب‌تر از من بود و همه می‌دانیم که محبت و علاقه پدر به فرزند بی‌حساب نیست!؛ سوم آنکه او قبل از من مسلمان شد و چهارم آنکه او در راه اسلام شهید شد ولی من تا کنون زنده‌ام".

عمرو عاص قبل از اسلام

او یکی از کسانی است که قبل از اسلام آوردنش، بسیار پیامبر خدا(ص) را اذیت کرد و آن حضرت(ص) از دست او و پدرش آزار و شکنجه فراوانی دید. او، چه در زمانی که رسول خدا(ص) در مکه بود و چه در زمانی که ایشان به مدینه هجرت کردند با تمام قدرت می‌کوشید تا پیامبر(ص) را نابود کند و یا دست کم تبلیغ ایشان را بی اثر کرده و آثارش را از بین ببرد.

عمرو عاص با اشعارش به بدگویی پیامبر اسلام(ص) می‌پرداخت و آنها را به کودکان مکه می‌آموخت تا در کوچه و بازار بخوانند. بچه‌ها نیز هرگاه پیامبر را می‌دیدند برای رنجش بیشتر او با صدای بلندتری این اشعار را می‌خواندند و از این راه آن حضرت(ع) را شکنجه می‌دادند تا آنکه رسول خدا(ص) به تنگ آمد و در حجر اسماعیل پس از ادای نماز دست به دعا برداشت و فرمود: "پروردگارا! عمرو عاص با اشعارش درباره من بدگویی کرده است؛ من شاعر نیستم، خدایا به شماره حروفی که در اشعارش به کار برده، او را لعنت کن".

او از جمله کسانی است که وقتی مسلمانان در مکه مورد آزار و اذیت قریش بودند و به دستور پیامبر علیه به حبشه هجرت کردند، او با گروهی از طرف قریش با هدایایی نزد نجاشی پادشاه حبشه رفتند و از پیامبر و مسلمانان بدگویی کردند و از او خواستند که مسلمانان را به مکه باز گرداند ولی پادشاه حبشه این را قبول نکرد و عمرو و همراهانش ناامید به نزد مشرکان باز گشتند.

و نیز از کسانی است که هنگام مهاجرت زینب، همسر ابی العاص و دختر پیامبر اسلام(ص) به سوی مدینه در تعقیبش برآمدند و با نیزه به هودجش حمله کردند و زینب از ترس، بچه‌اش را سقط کرد. این عمل به اندازه‌ای بر رسول خدا(ص) سخت آمد که بر ایشان نفرین کرد و این داستان نیز ضمن حالات ابی العاص بیان شده است.

آزار و اذیت‌های عمرو بن عاص در قبل از اسلام بسیار بوده که می‌توان به موارد زیادی اشاره کرد. یکی از این موارد که باعث پریشانی و ناراحتی بسیار پیامبر(ص) شد آن بود که دو ماه پس از وفات حضرت ابوطالب، عمرو عاص، عقبة بن ابی معیط و نصر بن حارث به کمک هم زهدان شتری را برداشتند و به مسجد آمدند و در حالی که رسول خدا(ص) در سجده نماز بود آن را بر پشت حضرت نهادند و چون آن را رها کردند؛ پوست آن پاره شد و کثافاتش اطراف آن حضرت(ص) ریخت. پیامبر(ص) سر بلند نکرد و در حال سجده ماند. در این حال رسول خدا(ص) اشک می‌ریخت و بر آنها نفرین می‌کرد تا آنکه دختر ایشان فاطمه زهرا(س) باخبر شد. پس به مسجد آمد و به آرامی آن پوست را از پشت ایشان برداشت و بر مظلومیت پدر گریه کرد. سپس پیامبر(ص) از سجده سر برداشت و سه بار فرمود: "پروردگارا! تو قریش را کیفر بده. و نیز سه بار فرمود: "خدایا! من شکست خورده‌ام تو مرا یاری کن".

اسلام آوردن عمرو عاص

علت گرایش عمرو عاص را به اسلام چنین نوشته‌اند: هنگامی که عمرو عاص برای برگردانیدن جعفر بن ابی طالب و سایر مهاجران، به حبشه نزد نجاشی رفت، با مکر و شیطنت خاص خود، توجه خاص نجاشی، پادشاه حبشه را به خود جلب کرد و به پادشاه حبشه چنین گفت: "پادشاها! مردی را دیدم که از نزد شما خارج شد؛ او فرستاده دشمن ماست؛ اجازه بده او را بکشیم، تا اندازه‌ای انتقام خود را گرفته باشیم که او درباره بزرگان ما بسیار بدگویی کرده است".

نجاشی از سخن عمرو به خشم آمد و مشت محکمی به صورت او زد که خود او می‌گوید: خیال کردم بینی‌ام را شکست و به اندازه‌ای از گفته‌ام پشیمان شدم که دوست داشتم زمین از هم بشکافد و مرا ببلعد. آنگاه گفتم: پادشاها! اگر می‌دانستم که شما از این خواسته‌‍ام ناراحت می‌شوید هرگز چنین درخواستی نمی‌کردم. نجاشی گفت: "تو می‌خواهی نمایندهای کسی را به تو تحویل دهم که ناموس اکبر بر او نازل می‌شود، چنانکه بر موسی و عیسی نازل می‌شد".

عمرو عاص گفت: "آیا محمد چنین است؟ جبرییل بر او نازل می‌شود؟!"

نجاشی گفت: "آری، به خدا قسم او پیامبر بر حق است و بر تمام کسانی که با او مخالفت می‌کنند پیروز می‌شود، چنانکه موسی بر فرعون پیروز شد".

عمرو عاص گفت: "پس از من برایش بیعت بگیر تا مسلمان شوم". سپس نجاشیدست دراز کرد و عمروعاص با او بر مسلمانی بیعت کرد.

عمرو عاص می‌گوید: از آنجا به قصد ملاقات رسول خدا(ص) به مدینه رفتم و چون به مدینه وارد شدم، اسلام آوردم و دیدم که خالد بن ولید قبل از من مسلمان شده، با اینکه در راه حرکت به سوی مدینه رفیق راهم بود.

این مطلب با آنچه صاحب الاستیعاب و دیگران نوشته‌اند که عمرو عاص در سال هشتم هجری مسلمان شد، هماهنگی ندارد، زیرا مهاجران به حبشه، در سال ششم هم زمان با جنگ خیبر به مدینه برگشتند. ممکن است سخنان نجاشی باعث میل او به اسلام شده باشد ولی در آمدن به مدینه سهل انگاری کرده تا اینکه در سال هشتم هجری به مدینه رفته و مسلمان شده است.

عمرو عاص بعد از اسلام

اولین رویارویی عمرو بن عاص و پیامبر اسلام(ص) بعد از هجرت به مدینه، زمانی بود که عمرو بن عاص به همراه کاروان تجاری قریش به شام رفته بود و پیامبر(ص) گروهی را فرستاد تا در کمین این کاروان باشند و اموال این کاروان را به جای آزار و اذیت قریش به غنیمت بگیرند. عمرو عاص و همراهان به کمک مردی از قبیله جذام از ماجرا خبردار شدند و این مسئله به جنگ بدر انجامید. بعد از این ماجرا رد پای عمرو عاص را در جنگ احد می‌بینیم. او یکی از کسانی بود که قبایل دیگر را به همراهی قریش دعوت کرد و در جنگ احد علیه پیامبر(ص) شرکت داشت .

در جنگ خندق نیز او فرماندهی گروهی از سپاه قریش را بر عهده داشت اما بعد از مسلمان شدن در فتح مکه با سپاه مسلمانان همراه شد و پیامبر(ص) او را به اطراف مدینه فرستادند تا با مشرکان بجنگند و آنها را به اسلام دعوت کنند. او در جنگ طائف نیز پیامبر(ص) را همراهی کرد. او یکی از کسانی بود که پیامبر(ص) وی را مأمور گردآوری زکات کرد و او به فزاره رفت. وی در غزوه تبوک نیز شرکت داشت اما در غزوه‌ای به نام ذات السلاسل، رسول خدا(ص) او را مامور کرد که به سوی قبیله بنی عذره برود تا با مردم آنجا به جنگ با شامیان بروند و سبب انتخاب عمرو عاص برای این کار آن بود که مادر عمرو عاص زنی از قبیله "بلی" بود از طایفه بنی عذره واین نسبت او توجه آنها را به او جلب می‌کرد. و او از جمله کسانی بود که نامه‌ای برای پادشاهان اطراف برای دعوت به اسلام می‌بردند . او در سال هشتم هجری به سوی جیفر وعبد، پسران جلندی فرستاده شد.

عمرو عاص و خلفای بعد از پیامبر(ص)

در روزهای آخر عمر رسول خدا(ص) ایشان عمرو عاص را به سوی عمان فرستادند و تا زمان رحلت ایشان، عمرو عاص والی عمان بود و هنگام رحلت پیامبر(ص) نیز در عمان بود. بعد از رحلت، در زمان ابوبکر او را به سمت فلسطین فرستادند و نیز او را در کاری که رسول خدا(ص) بر آن کار گماشته بود، یعنی جمع آوری زکات (مناطق) سعد هذیل، عذره، جزام و حدس باقی گذاردند . در زمان عمر نیز او را به سوی فلسطین و اردن فرستادند و بعد از فتح این مناطق، کل حکومت شام را به معاویه دادند و عمرو عاص را به سوی مصر فرستادند. او توانست مصر را فتح کند و تا پایان زندگی عمر در مصر بود. وی چهار سال از [دوران] خلافت عثمان [را] هم حاکم مصر بود آنگاه او را معزول ساخت و عبدالله بن ابی سرح را به حکومت مصر منصوب کرد.

از این تاریخ به بعد رابطه میان عمرو عاص و عثمان تیره شد لذا در فلسطین ساکن شد و کمتر به مدینه می‌رفت و همواره بر عثمان خرده می‌گرفت و از او انتقاد می‌کرد.

از جمله یک روز که عثمان بالای منبر سخنرانی می‌کرد، عمروعاص از میان مردم برخاست و وسط حرفش دوید و گفت: "عثمان! خیلی بر امت اسلامی سخت گرفته‌ای تا جایی که به سبب گمراهی تو همه امت گمراه شده‌اند؛ یا عدالت پیشه کن و یا از کار برکنار شو و مسلمانان را به حال خود واگذار".

از این تاریخ به بعد عمروعاص از عثمان کناره گرفت و مردم را علیه او می‌شورانید. او گاهی نزد امام علی(ع) می‌رفت و او را علیه عثمان تحریک می‌کرد و گاهی نزد طلحه و زبیر می‌رفت و آنها را به کشتن عثمان تشویق می‌کرد و حتی سر راه حجاج و زیارت کنندگان خانه خدا می‌نشست و آنها را از کارهای عثمان باخبر می‌کرد. هنگامی که عثمان در خانه‌اش در محاصره بود، عمروعاص به سوی فلسطین حرکت کرد و در مزرعه‌ای که در آنجا داشت و در قصر خود (که آن را عجلان نامیده بود) ساکن شد، تا وقتی که خبر کشته شدن عثمان به وی رسید. پس گفت: "مرا ابو عبدالله می‌خوانند؛ هرگاه دملی را فشار دهم خونین می‌شود. من حتی چوپانان را در بالای کوه‌ها علیه عثمان تحریک کردم!" و نیز در تاریخ طبری آمده که چون خبر کشته شدن عثمان در وادی السباع به عمروعاص رسید. گفت: مرا ابوعبدالله می‌گویند، او را کشتم در حالی که خود در وادی السباع هستم. مخالفت عمروعاص با عثمان به جایی کشید که عمرو عاص، همسر خود را که خواهر مادری عثمان بود، به همین دلیل، طلاق داد.

عمرو عاص و امیرالمؤمنین(ع)

موضوع دشمنی عمرو عاص با امیر مؤمنان(ع) مطلبی نیست که کسی از آن بی‌خبر باشد بلکه مطالب زیادی در تاریخ در این باره نقل شده و ما در این جا به نقل نمونه‌ای بسنده می‌کنیم. نقل شده روزی عمروعاص به عایشه گفت: "چقدر دوست داشتم که در جنگ جمل کشته شوی!" عایشه گفت: "چرا ای بی‌پدر؟! عمرو عاص گفت: "برای آنکه تو با اجل خود مرده بودی و به بهشت وارد می‌شدی (البته به عقیده عمرو عاص) و ما مرگ تو را بزرگ‌ترین دستاویز برای سرزنش علی بن ابی طالب قرار می‌دادیم".

عمرو عاص و معاویه

هنگامی که علی(ع) جریر بن عبدالله را برای بیعت گرفتن از معاویه به شام فرستاد، معاویه مردد شد که چه کند. پس موضوع را با برادرش عتبه در میان گذاشت، عتبه گفت: "مردم شام در انتقام از خون عثمان با تو موافق‌اند اگر عمرو عاص را با خود هم دست کنی به هدفت خواهی رسید و عمر و هم مردی دنیا دوست است، می‌توانی دینش را از او بخری". معاویه نامه‌ای به وی نوشت و او را از فلسطین به شام احضار کرد؛ عمرو عاص که هدف معاویه را درک کرد [آن را] با محمد و عبدالله (دو فرزندش) در میان گذاشت. عبدالله گفت: "پدر! پیامبر، هنگام مرگش از تو راضی بود و ابوبکر و عمر نیز مردند و از تو راضی بودند و موقع مرگ خلیفه سوم هم تو غایب بودی پس برای چند روزهای زندگی سابقه دینی خود را لکه دار نکن، مخصوصا به لحاظ اینکه خلافت به تو نمی‌رسد، منتهی می‌خواهی از حاشیه نشینان معاویه باشی و این آن ارزش را ندارد که دینت را از دست بدهی".

ولی پسر دیگرش محمد اظهار داشت: "تو از بزرگان قریش هستی، چرا گوشه‌گیری اختیار کرده و سرت در میان سرها نباشد، برو دست به دست معاویه بده و مردم شام هم با شما در انتقام از خون عثمان هم صدا هستند و قطعا مقام بزرگی را تصاحب خواهی کرد". عمروعاص شب را تا صبح در فکر بود و اشعاری را زمزمه می‌کرد و در انتخاب خط مشی جدید خود می‌اندیشید. عبدالله که زمزمه پدر را می‌شنید با خود گفت: پیرمرد رفتنی شد. فردا اول وقت عمرو عاص به غلامش، وردان فرمان داد که وسیله حرکت به شام را آماده کن. وردان بار سفر را بست. دوباره عمر و گفت: "بار بگیر که از رفتن منصرف شدم. بار کن؛ بار بگیر؛ وردان بار کن؛ وردان بار بگیر؛ غلامش که خود یکی از افراد زیرک و به علاوه مرد شجاعی بود، گفت: "عمرو عاص! می‌خواهی بگویم که چگونه فکر می‌کنی؟"

عمرو عاص گفت: "هان! چه جور می‌اندیشم؟"

وردان گفت: "الان دنیا و آخرت در قلبت به جنگ پرداخته‌اند، می‌گویی آخرت با علی(ع) است ولی از دنیا خبری نیست، هر چند در آخرت عوض دنیا هم موجود است، ولی دنیا پیش معاویه است و از آخرت و عوض آن خبری نیست؛ آیا این طور نیست؟"

عمرو عاص: "خدا تو را بکشد که کاملا از قلبم و اندیشه‌های درونی‌ام آگاهی! اکنون بگو چه کنم؟"

وردان: "من صلاح می‌دانم که در خانه‌ات بنشینی؛ اگر اهل آخرت پیروز شدند در پناه دین آنها ایمن خواهی بود و اگر اهل دنیا پیش بردند، باز هم از تو بی نیاز نیستند". عمرو گفت: "کاملا پیشنهادت صحیح است، اما حیف که وقت گذشته و در میان عرب شیوع یافته که من به معاویه پیوسته‌ام، بنابراین چاره‌ای جز رفتن ندارم، پس بار سفر ببند". [پس] عمروعاص از فلسطین به شام آمد و با معاویه در خلوت به مذاکره پرداختند.

معاویه: "من تو را برای این خواسته‌ام که در جنگ با این مردی که از اطاعت خدا سرپیچی کرده و در میان مسلمانان ایجاد اختلاف نموده و خلیفه را به قتل رسانیده و فتنه بر پا کرده و اجتماعات مسلمانان را از هم پاشیده و قطع رحم نموده، با من همکاری کنی!!"

عمروعاص: مقصودت کیست؟"

معاویه: "علی بن ابی طالب".

عمروعاص: "تو را چه رسد که با علی(ع) به جنگ بپردازی که تو هم ردیف و همتای او نیستی، زیرا اولین مهاجر و اولین کسی است که ایمان آورده و کار با وفای پیامبر می‌باشد و آن همه در اسلام جهاد کرد و دارای علم و دانش است و از همه اینها گذشته شجاعت او را هیچ کس ندارد و تو فاقد تمام این خصوصیات می‌باشی، ولی با همه اینها اگر به تو کمک و [با تو] همکاری کنم سهم من چیست؟"

معاویه: "هر چه خودت بگویی".

عمروعاص: "مصر را به من واگذار کن که حکومت و تمام درآمدش از آن من باشد تا با تو همراهی کنم". معاویه قدری من من کرد و گفت: "دوست ندارم که عرب بشنود که تو به خاطر امور مادی وارد مرحله شده‌ای بلکه باید کار ما برای خدا باشد".

عمروعاص: "معاویه دست از این حرف‌ها بردار که تو نمی‌توانی سر من شیره بمالی و مرا گول بزنی!"

معاویه: "عمروعاص قدری نزدیک بیا، می‌خواهم مطلبی در گوشت بگویم، عمروعاص جلو آمد و گوش خود را جلو دهن معاویه اور قرار داد، معاویه گوش او را دندان گرفت و سپس [به او] گفت: "حالا دیدی می‌توانم تو را گول بزنم! زیرا در اینجا کسی نبود که جای در گوشی صحبت کردن باشد".

هر چند معاویه در اول امر حاضر نبود که مصر را به عمرو عاص ببخشد ولی پس از مشورت با برادرش عتبه حاضر شد، زیرا عتبه به معاویه گفت: "اگر علی پیروز شود نه مصر باقی می‌ماند و نه شام، پس می‌ارزد که مصر را بدهی و حکومت اسلامی را به چنگ بیاوری".

امام علی(ع) در این جمله از خطبه‌اش به معاویه و عمرو عاص اشاره دارد: «وَ لَمْ يُبَايِعْ حَتَّى شَرَطَ أَنْ يُؤْتِيَهُ عَلَى اَلْبَيْعَةِ ثَمَناً»؛ عمرو عاص با معاویهبیعت نکرد مگر پس از آنکه بهای بیعتش را به او داد.

عمرو عاص و جنگ صفین

آنچه که نام عمروعاص را در تاریخ ماندگار کرد بدون تردید همراهی با معاویه در مخالفت با امام علی(ع) و شرکت در جنگ صفین بود. [معاویه] او را به فرماندهی سوار نظام شام گماشت . عمرو بن عاص بعد از چند ماه جنگ با امام علی(ع) و سپاه کوفه در زمانی که جنگ در لحظات پایانی با پیروزی برای آن حضرت به همراه بود، دست به خدعه زد و دستور داد سپاه شام در برابر لشکریان امام علی(ع) قرآن‌‌ها را بر سر نیزه زدند و این باعث شد که سپاه اسلام دست از جنگ بردارند و در این کار از خود تزلزل نشان دهند و مسئله جنگ صفین بین امام علی(ع) و معاویه به مسئله حکمیت کشیده شود. و در مسئله حکمیت هم از طرف امام علی(ع)، با اینکه ایشان مخالف انتخاب ابوموسی اشعری بود، وی برای این امر انتخاب شد و از طرف معاویه و سپاه شام نیز عمرو عاص انتخاب شد و در ماجرای حکمیت، عمرو عاص باز دست به خدعه و فریب زد و ابوموسی اشعری را فریب داد و مسئله حکمیت در ظاهر به نفع معاویه تمام شد.

عمرو عاص و امام حسن(ع)

نقل شده، روزی عمرو عاص و ولید بن عقبه و عتبة بن ابی سفیان و مغیرة بن شعبه در مجلس معاویه بودند که صحبت امام حسن(ع) به میان آمد؛ گفته شد: او نام پدرش علی(ع) را زنده کرده، خوب است او را احضار کنیم تا در این مجلس او را دست بیندازیم و از پدرش انتقاد نماییم و خون عثمان را به گردن علی بن ابی طالب بار کنیم که او جرأت نمی‌کند در چنین جرگه‌ای پاسخگویی کند.

معاویه گفت: "این کار را صلاح نمی‌دانم، زیرا می‌ترسم عوض آنکه از او انتقاد کنید همه شما را مفتضح سازد، زیرا هرگاه در مجلس من بوده از هیبت و ایرادات و انتقاداتش ترسان بوده‌ام".

حضار اصرار کردند که او را حاضر کن و هیچ واهمه‌ای نداشته باش، آیا می‌ترسی که باطل خود را بر حق چیره سازد؟ مگر ممکن است که باطل بر حق و حقیقت غالب آید؟! معاویه گفت: "اکنون که اصرار می‌کنید او را احضار خواهم ساخت، ولی این مطلب را بدانید که اینها خانواده‌ای هستند که لکه ننگ و عار به دامن‌شان نمی‌نشیند و هیچ عیب و نقصی آنان را لکه دار نمی‌کند، فقط کاری که می‌توانید انجام بدهید این است که پدرش را به کشتن عثمان متهم سازید و بگویید که او از خلافت خلفا ناراضی بود و نسبت به ایشان حسد می‌ورزید". قاصد پیام دعوت معاویه را به امام حسن(ع) رسانید؛ امام(ع) وضع مجلس را از قاصد جویا شد، او هم چنانکه باید وضع مجلس را شریح کرد.

امام لباس پوشید و به سوی خانه معاویه به راه افتاد و در بین راه جهت پیروزی خود و مصون ماندن از شر و ستم آنها این دعا را قرائت می‌فرمود: « اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ شُرُورَهُمْ وَ أَدْرَأَ بِكَ مِنْ فجورهم وَ أَسْتَعِينُ بِكَ عَلَيْهِمْ فاكفنيهم كَيْفَ شِئْتَ وَ أَنَّى شِئْتَ بِحَوْلٍ مِنْكَ وَ قُوَّةٍ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ‏ »؛ چون وارد خانه معاویه شد، معاویه از جا برخاست و او را احترام کرد و در کنار خود نشانید. سپس گفت: "یا ابا محمد! این جمعیت به سراغ شما فرستادند و هر چه گفتم صلاح نیست گوش ندادند".

امام(ع): "این چه حرفی است می‌زنی! خانه، خانه تو و اختیار آن با توست؛ اگر بگویم که با میل، خواسته ایشان را اطاعت کردی، تکذیب توست، و اگر بگویم اینان بر تو چیره شدند و بر خلاف میل باطنی تو کار کرده‌اند، ضعف و زبونی تو را می‌رساند. نمی‌دانم تو خود کدام شق را می‌پذیری و اگر می‌دانستم اینها هستند، من هم افرادی از فرزندان عبدالمطلب را همراه می‌آوردم".

معاویه: "در هر حال اینها می‌خواهند اثبات کنند که عثمان را پدر تو کشته و نسبت به خلافت خلفا ناراضی بوده است. اینک با تمام قوا پاسخ ایشان را بگو و از تنهایی خود و اجتماع ایشان هراسی نداشته باش که من درباره خود و ایشان به انصاف قضاوت خواهم کرد".

در این موقع عمرو عاص شروع به سخن کرد و هر چه توانست درباره علی(ع) بدگویی کرد و عیب‌جویی نمود و از جمله گفت: "او ابوبکر را دشنام داد و از خلافتش ناراضی بود لذا از بیعت با او سرپیچی کرد تا آنکه با اجبار بیعت کرد؛ در خون عمر شرکت داشت و عثمان را به ناحق کشت و سپس دعوی خلافت کرد که او را در آن حقی نبود؛ ای فرزندان عبد المطلب، خداوند به شما سلطنت نخواهد داد، زیرا خلفا را کشتید و خون‌هایی را که خدا حرام کرده، حلال شمردید و بر سلطنت و مقام حرص می‌ورزید و آنچه را که حلال نیست باشد اما مرتکب. می‌شوید.

از همه گذشته، ای حسن! تو به خود وعده خلافت می‌دهی با اینکه عقل اداره آن را نداری، می‌بینی چگونه خدای بزرگ عقلت را گرفته و تو را مورد مسخره و استهزای قریش قرار داده، و این نیست جز برای اعمالی که پدرت مرتکب شد. اما پدرت را خدا گرفت و ما را از ناحیه او راحت کرد و تو نیز زیر دست مایی؛ هرچه بخواهیم درباره‌ات انجام می‌دهیم، حتی اگر تو را به قتل برسانیم گناهی از طرف خدا و ایراد و انتقادی از ناحیه مردم متوجه ما نمی‌شود، زیرا استحقاق آن را داری، اگر جوابی داری بگو، وگرنه بدان که تو و پدرت ظالم و ستمکارید".

پس از عمروعاص، ولید بن عقبه و دیگران نیز از این قبیل سخنان در مقابل امام(ع) گفتند. امام(ع) می‌اندیشید که این جا جای برهان و استدلال و پاسخگویی به سخنان ایشان نیست، بلکه کلوخ‌انداز را پاداش سنگ است و می‌باید در مقابل، معایب و زشتی‌های آنان را به رخشان کشید و با بیان تاریخ و سوابق تاریکشان آنان رامفتضح ساخت.

لذا متوجه معاویه شد و چنین فرمود: "معاویه! اینها نیستند که به من فحش می‌‎دهند، بلکه تویی که مرا مورد توهین و ملامت قرار می‌دهی و این رویه و سوء نیت در تو سابقه‌دار است که همواره عداوت و دشمنی ما خانواده پیامبر را در دل می‌پرورانی، اینک تو و اینها گوش دهید تا گوشه‌ای از عیوب و نقاط ضعف شما را بازگو کنم؛ شما را به خدا قسم آیا می‌دانید آن کسی را که تا به حال به او ناسزا گفتید، به دو قبله نماز خوانده؟ آن وقتی که معاویه هنوز کافر بود و بت‌های لات و عزی را پرستش می‌کرد؟

شما را به خدا می‌دانید که او اولین کسی است که به پیامبرایمان آورد و در بدر پرچم‌دار اسلام بود ولی معاویه پرچم‌دار کفر بود، و همچنین در جنگ احد و احزاب پدرم پرچم پیامبر را به دست داشت ولی معاویه و پدرش پرچم دار کفر بودند.

ای معاویه! یاد داری روزی که ابوسفیان بر شتر سرخی سوار بود و برادرت عتبه عنانش را گرفته و تو آن را می‌راندی کردار و پیامبر فرمود: "خدایا کیا سوار و جلودار و راننده را لعنت کن؟ "

ای معاویه! اشعاری را که برای پدرت نوشتی، هنگامی که تصمیم گرفته بود مسلمان شود، به خاطر داری، که چگونه او را از مسلمان شدن مانع شدی؟

آیا نمی‌دانی که پیامبر(ص) در هفت مورد ابوسفیان را لعنت کرده است؟ این گوشه‌ای از تاریخ زندگی تو بود که موضوعات شنیع‌تر از اینها را چشم پوشی نمودم".

سپس متوجه عمرو عاص شد و فرمود: ای پسر عاص، سابقه تو بر همگان روشن است که از زنی بدون شوهر متولد شدی و چهار نفر به عنوان پدر درباره تو به نزاع پرداختند تا آنکه پست‌ترین و گمنام‌ترین قریش بر دیگران غالب شد و تو را به فرزندی برگزید و او همان کسی است که درباره پیامبر گفت: محمد ابتر است و خدای متعال یک سوره در مذمتش نازل فرمود.

آیا تو همان نیستی که در تمام جنگ‌ها با پیامبر جنگیدی و با اشعارت او را هجو می‌‌کردی و با تمام نیرو با آن حضرت مکر می‌کردی و او را آزار می‌دادی؟ مگر تو نبودی که بیش از هر کس در تکذیب پیامبر کو شش داشتی و تا حبشه برای برگردانیدن مهاجرین رفتی ولی وقتی که نجاشی تو را رد کرد و جواب منفی شنیدی و از وی مأیوس شدی، حیله و مکر خود را درباره رفیقت عمارة بن ولید به کار بستی و از او پیش نجاشی سعایت کردی تا آنکه خدا تو و او را مفتضح و رسوا کرد.

عجبا! خون عثمان را به پای ما می‌گذاری با آنکه تو یک دنیا آتش علیه عثمان روشن کردی و خود به فلسطین رفتی و هنگامی که خبر کشته شدنش به تو رسید اظهار داشتی: انا ابوعبدالله اذا نکات قرحة آدمیتها؛ یعنی اگر زخم را فشار دهم خونین می‌گردد، پس تو زمینه قتل عثمان را چیدی. آنگاه می‌خواهی پدرم علی را متهم کنی؟ به خدا قسم نه در زندگی، عثمان را یاری کردی و نه پس از کشته شدن، برایش ناراحت شدی. سپس اشعاری از او در انتقاد از بنی هاشم بیان فرمود تا اثبات کند که دشمنی عمرو با بنی هاشم یک کینه دیرینه است.

عمرو عاص در هنگام مرگ

می‌گویند، عمرو عاص در آخر عمر و دم مرگ از کرده‌های خود پشیمان شده و توبه کرده است، زیرا هنگام مرگ گریه می‌کرد و می‌گفت: "خدایا! به من فرمان دادی، اطاعت نکردم و از بدی‌ها بازداشتی و در من اثر نگذاشت. آنگاه دست بر گردن خود نهاد و گفت: "پروردگارا! نه نیرومندم که پیروزی بجویم و نه بی گناهم که معذرت بخواهم ولی سرکشی و گردن فرازی هم نمی‌کنم بلکه از تو طلب آمرزش می‌کنم که خدایی جز تو نیست"؛ و این جملات را پی در پی بر زبان می‌راند تا آنکه مرد.

و نیز نقل شده که در این زمان، ابن عباس به عیادت عمرو آمد و احوالش را پرسید. عمرو گفت: "مختصری از امور دنیا را اصلاح ولی در مقابل، بسیاری از امور آخرتی را خراب کردیم، و اگر اصلاح کارهای دنیایی به اندازه خرابی آخرت بود، خوب بود ولی حیف که چنین نیست. اگر می‌توانستم کارها را اصلاح می‌کردم و اگر راه فراری داشتم فرار می‌کردم. ولی اکنون مانند کسی هستم که ریسمان به گردنش افکنده‌اند و میان زمین و آسمان آویزان است؛ نه با دست به طرف بالا و نه با پا به طرف زمین می‌توانم دست یابم؛ پسر برادرم مرا پندی بده که از آن نفعی ببرم". گفت: "پروردگارا! پسر عباس مرا از رحمت تو نا‌امید می‌گرداند؛ آن چنان مرا بگیر که خود راضی و خشنود شوی.

عمروعاص در شب عید فطر سال ۴۳ هجرت در نود سالگی از دنیا رفت. سال وفاتش را ۴۲، ۴۴، ۴۸ و ۵۲ هجری نیز نقل کرده‌اند و فرزندش عبدالله بر او نماز خواند و در بیرون مصر در محلی به نام مقطم دفن شد.

منابع

1. فتاح‌زاده، رحمان، مقاله «عمرو بن عاص بن وائل»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶