ازدواج امام علی با حضرت فاطمه در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام علی است. ازدواج امام علی با حضرت فاطمه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ازدواج امام علی با حضرت فاطمه در معارف و سیره فاطمی - ازدواج امام علی با حضرت فاطمه در معارف و سیره نبوی - ازدواج امام علی با حضرت فاطمه در تاریخ اسلامی - پرسش‌های مرتبط

ازدواج امام علی (ع) با حضرت فاطمه زهرا (س) در سال اول هجرت بعد از آنکه به امر الهی در آسمان‌ها واقع شده بود، انجام گرفت. حضرت زهرا (س) خواستگاران متعددی داشتند اما رسول خدا(ص) به امر الهی همه را رد کرد. این مراسم به صورت ساده و با مهریه اندک برگزار شد و حاصل آن چهار فرزند دختر و پسر بود.

مقدمه

سال‌های آغازین هجرت به مدینه، دورانی ویژه برای مسلمانان بود؛ زیرا پس از تحمل دوران سخت زندگی و شکنجه و تحقیر در مکه، در مدینه مأوا یافتند و عزت اسلامی را تجربه کردند. در این جامعه نوبنیاد، فاطمه(س) جایگاهی ویژه داشت. او دختر پیامبر(ص)، مهم‌ترین شخصیت جامعه اسلامی بود. ابراز محبت پیامبر(ص) و بزرگ شمردن فاطمه(س) نیز به او جایگاهی ویژه در میان مسلمانان بخشیده بود. فاطمه‌(س)، علاوه بر دارا بودن کمالات معنوی بی‌شمار، از زیباترین زنان عصر خویش نیز محسوب می‌شد. با این شایستگی‌ها، برای او داشتن خواستگاران بسیار، طبیعی می‌نمود؛ خواه آنان که در پی ازدواج با همسری بلندمرتبه و باکمالات بودند، خواه کسانی که در پی به دست آوردن موقعیت و منصبی در ساختار سیاسی جامعه بودند و می‌خواستند با این وصلت، خود را به پیامبر(ص) نزدیک سازند و آینده خویش را تأمین کنند.

ماجرای ازدواج حضرت فاطمه(س) در کتاب‌های تاریخی و روایی (اهل سنت و شیعه) به صورت‌های مختلف گزارش شده است. برخی منابع فقط بخشی از آن، و برخی دیگر به طور کامل آن را گزارش کرده‌اند؛ از جمله: مناقب آل ابی طالب، کشف الغمه و بحارالانوار. در آثاری که به زندگانی حضرت فاطمه(س) پرداخته‌اند نیز این موضوع بازتاب ویژه‌ای دارد

خواستگاری از حضرت فاطمه

خواستگاری معمولاً از سوی مردان صورت می‌گیرد،؛ چراکه خواستگاری مرد از زن، به فطرت زن و مرد و حفظ موقعیت عاطفی زن نزدیک‌تر است. رسم عرب نیز معمولاً این‌گونه بود که برای خواستگاری، پدر یا نزدیکان پدری پسر، نزد پدر یا نزدیکان دختر می‌رفتند و خواستگاران، پیش از خواستگاری، هم‌ترازی و هم‌کفو بودن خانواده‌ها را در نظر می‌گرفتند.

از علی(ع) نقل شده است پس از آنکه دختر پیامبر(ص) به سن ازدواج رسید، بزرگان قریش و کسانی که سابقه‌ای در اسلام داشتند و دارای شرافت، مال و فضل بودند، به خواستگاری ایشان رفتند. از جمله کسانی که به خواستگاری فاطمه(س) رفت، ابوبکر بود. او که به تازگی دختر نه ساله خود، عایشه، را به ازدواج پیامبر(ص) در آورده بود، انتظار داشت که پیامبر(ص) نیز به ازدواج او با دخترش رضایت دهد.

عمر و عبدالرحمن بن عوف نیز از خواستگاران حضرت(س) بودند، با این تفاوت که عبدالرحمن در میان صحابه، وضع مالی بهتری داشت و با بقیه مهاجران که بیشتر آنان فقیر بودند، درخور قیاس نبود. او با پیشنهاد مهریه‌ای بسیار کلان، انتظار شنیدن جواب رد نداشت، اما همه خواستگاران جواب رد می‌شنیدند، حتی گاه ناراحتی پیامبر(ص) از درخواست نابجای آنان به حدی بود که گمان می‌کردند در نکوهش آنان وحی نازل شده است. پیامبر(ص) در رد پیشنهاد آنان، اعلام می‌کرد که ازدواج حضرت زهرا(س) امری آسمانی و نیازمند حکم الهی است و در پاسخ برخی دیگر، سن کم فاطمه(س) را گوشزد می‌نمود. در عرف عرب جاهلی، والدین بودند که با توجه به ویژگی‌های خواستگار، جواب قبول یا رد می‌دادند و برای دختر امکان مخالفت وجود نداشت. تعداد دخترانی که با آنان در اختیار نمودن همسر مشورت می‌شد، بسیار کم بود، به طوری که نام ایشان در تاریخ عرب ثبت شده است. این رویه در جوامع دیگر، نظیر روم قدیم، نیز مرسوم بود. رسول خدا(ص) با این سنت مبارزه و تأکید کرد که در ازدواج نظر دختر لحاظ شود. در سیره آن حضرت(ص) و در ازدواج فاطمه(س) نیز این مهم به خوبی دیده می‌شود.

پیامبر(ص) پس از هر خواستگاری، نظر دخترش را جویا می‌شد و ایشان نارضایی خود را مؤدبانه و تلویحاً اعلام می‌نمود. ویژگی‌های معرفتی و اخلاقی و تدین خواستگارها، با حضرت فاطمه(س) مقایسه‌پذیر نبود و بین آنان هیچ‌گونه تناسبی وجود نداشت. اما اخلاق و ادب نبوی، اقتضا می‌کرد که آشکارا این مطلب را بیان نکند.

حضرت علی(ع) در ابتدای هجرت به مدینه، حدود ۲۴ سال داشت و در سن متعارف ازدواج بود. اما ورود مهاجران به مدینه، که خانه و شغل مناسب نداشتند و در گذران زندگی خود با مشکل مواجه بودند، به ویژه سختی‌های آغازین تشکیل جامعه اسلامی، برای ازدواج علی(ع) که در آن زمان با مادرش، فاطمه بنت اسد، زندگی می‌کرد، ممکن بود مانعی به شمار آید.

محبت علی(ع) به دخت پیامبر(ص) طبیعی بود. فاطمه(س) افزون بر دارا بودن قرابت نسبی (عموزادگی)، دختر پیامبر(ص) بود و کمالات معرفتی، اخلاقی و دینی داشت که بر محبت علی(ع) می‌افزود. علی(ع) به این علاقه اشاره کرده است و در جواب کسانی که او را تشویق به خواستگاری از فاطمه(س) می‌کردند، به خدا سوگند خورد که فاطمه(س) شایسته رغبت و دوست داشتن است و در جای دیگر تصریح کرد که تصمیم به ازدواج با فاطمه(س) دغدغه و اندیشه روز و شب ایشان است. در عین حال، علی(ع) برای پیامبر(ص) شأن و جایگاه ویژه‌ای قائل بود و برای خواستگاری از دختر ایشان جسارت و جرئت خاصی لازم می‌دید؛ لذا به پیشنهاد کنندگان پاسخ داد که من به خود اجازه نمی‌دهم حتی از کنیز او خواستگاری کنم. سعد بن معاذ این سخن علی(ع) را برای پیامبر(ص) بازگو کرد و پیامبر(ص) به واسطه سعد، برای علی(ع) پیام فرستاد که با آمدن او برای خواستگاری موافق است. دریافت این پیام، اشک شوق علی(ع) را جاری ساخت. وی وضو گرفت، غسل کرد، بهترین لباس خود را پوشید، دو رکعت نماز خواند و برای خواستگاری، خدمت پیامبر(ص) رسید، در حالی که هیچ‌کس او را همراهی نمی‌کرد. در گزارش‌ها از شخصی که همراه امام علی(ع) بوده باشد، یاد نشده است.

شیوه درخواست علی(ع) برای ازدواج و سخن گفتن او، در منابع، متفاوت ذکر شده است. برخی از علی(ع) نقل کرده‌اند: «برای خواستگاری، بر پیامبر(ص) وارد شدم، چون ایشان را بزرگ و گرامی می‌داشتم، هنگام نشستن در پیش روی او زبانم بند آمد و قدرت سخن گفتن نداشتم. پیامبر(ص) پرسید آیا حاجتی داری؟ ساکت ماندم. این سخن را سه بار تکرار نمود. آنگاه فرمود: شاید به خواستگاری فاطمه(س) آمده‌ای؟ گفتم: آری». طبرسی نیز گزارش کرده است که علی(ع) سه بار برای خواستگاری به منزل پیامبر(ص) رفت، ولی در دو روز اول از بیان خواست خود حیا کرد و بدون نتیجه باز گشت. روز سوم پیامبر(ص) از او پرسید: «آیا حاجتی داری؟» علی(ع) جواب مثبت داد، ولی خواست خود را بازگو نکرد و پیامبر(ص) فرمود: «شاید به خواستگاری آمده‌ای؟» و او جواب مثبت داد. برخی منابع آورده‌اند که علی(ع) به صراحت درخواست ازدواج کرد و سخن او را نقل کرده‌اند.

پس از خواستگاری، پیامبر(ص) درخواست او را با فاطمه(س)، چنین مطرح کرد که علی بن ابی طالب(ع) کسی است که خویشاوندی، فضیلت و اسلامش را می‌شناسی. من از خدا خواسته‌ام تو را به همسری بهترین آفریدگانش و محبوب‌ترین آنان در نزدش در آورد و اکنون علی(ع) از تو خواستگاری کرده است. نظر تو چیست؟ فاطمه(س) ساکت ماند و صورتش را برنگرداند و رسول الله(ص) آثار نارضایی را در چهره‌اش ندید. پس از آن برخاست و تکبیر گفت و فرمود: «سکوت او نشانه رضایت اوست».

موافقت با درخواست علی(ع) محتاج دلیل و برهان نبود. شخصیت منحصربه‌فرد او نزد پیامبر(ص) و مسلمانان، پذیرش دامادی او را بدیهی می‌ساخت؛ زیرا علی(ع) در دامان پیامبر(ص) و در منزل ایشان پرورش یافته و تربیت معنوی او نیز زیر نظر پیامبر(ص) بود. علاقه متقابل پیامبر(ص) و علی(ع) زبانزد صحابه بود و برخی علی(ع) را نزد پیامبر گرامی‌تر از پسران او می‌دانستند. اما پیامبر(ص) دلیل ناخرسندی خود را از خواستگاری‌های پیشین و موافقت با ازدواج علی(ع) بیان کرد تا ماجرا بر همگان روشن شود، از جمله این دلیل‌ها موافقت حضرت فاطمه(س) بود. علاوه بر این، شرط اساسی در تشکیل و استمرار موفق زندگی مشترک، همسانی و هم‌ترازی زن و شوهر از جوانب گوناگون است. شخصیت ویژه حضرت فاطمه(س) روشن می‌ساخت که تنها امام علی(ع) شایستگی همسری دختر پیامبر(ص) را دارد، همان‌گونه که رسول خدا(ص) تصریح کرد که خداوند فرموده است: «اگر علی را نیافریده بودم، برای دخترت فاطمه، از حضرت آدم تاکنون، همسری بر روی زمین نبود». در عین حال، در پاسخ اعتراض برخی از قریشیان که نمی‌توانستند شاهد پاسخ مثبت پیامبر(ص) به علی(ع) باشند، به خدا سوگند یاد کرد که من فاطمه(س) را از شما باز نداشتم، بلکه خدای متعال او را از شما بازداشت و به ازدواج علی(ع) در آورد. پیامبر(ص) ازدواج فاطمه(س) را امری الهی معرفی کرد و فرمود: «با اجازه خداوند، او را به نکاح علی در آوردم»

ازدواج حضرت فاطمه

ابن ابی الحدید می‌گوید: به گواهی فرشتگان الهی، ازدواج حضرت علی(ع) با زهرا(س) پس از آنکه خداوند او را در آسمان به ازدواج زهرا درآورد، صورت پذیرفت.

از جابر بن عبد الله روایت شده گفت: زمانی‌که رسول خدا(ص) فاطمه را به ازدواج علی(ع) درآورد، از فراز عرش، وی را به ازدواج آن مخدّره درآورده بود.

از امام باقر(ع) روایت شده که رسول خدا(ص) فرمود: "من نیز مانند شما یک بشرم، میان شما ازدواج می‌کنم و فرزندانم را به ازدواج شما درمی‌آورم جز فاطمه که فرمان ازدواج او از ناحیه خدا صورت گرفته است"

خطبه عقد

أنس می‌گوید: من خدمت رسول خدا(ص) نشسته بودم که وحی بر آن بزرگوار نازل شد، زمانی که وحی پایان پذیرفت، حضرت به من فرمود: انس! می‌دانی جبرئیل از جانب خداوند برایم چه فرمانی آورد؟ عرض کردم: خدا و رسولش از آنچه جبرئیل آورده آگاه‌ترند. پدر و مادرم فدایت! چه نازل کرد؟ پیامبر اکرم(ص) فرمود: «خداوند به من دستور داد فاطمه را به ازدواج علی درآورم، اکنون بشتاب و مهاجران و انصار را به حضورم فراخوان».

أنس می‌گوید: من آنان را دعوت کردم، زمانی در جایگاه خود قرار گرفتند نبیّ اکرم(ص) فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمَحْمُودِ بِنِعْمَتِهِ الْمَعْبُودِ بِقُدْرَتِهِ الْمُطَاعِ بِسُلْطَانِهِ الْمَرْغُوبِ إِلَيْهِ فِيمَا عِنْدَهُ الْمَرْهُوبِ مِنْ عَذَابِهِ النَّافِذِ أَمْرُهُ فِي أَرْضِهِ وَ سَمَائِهِ الَّذِي خَلَقَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ وَ مَيَّزَهُمْ بِأَحْكَامِهِ وَ أَعَزَّهُمْ بِدِينِهِ وَ أَكْرَمَهُمْ بِنَبِيِّهِ مُحَمَّدٍ(ص) ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْمُصَاهَرَةَ نَسَباً وَ صِهْراً فَأَمْرُ اللَّهِ يَجْرِي إِلَى قَضَائِهِ وَ قَضَاؤُهُ يَجْرِي إِلَى قَدَرِهِ وَ لِكُلِّ قَدَرٍ أَجَلٌ وَ ﴿لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ * يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِي أَنْ أُزَوِّجَ فَاطِمَةَ مِنْ عَلِيٍّ وَ قَدْ أَوْجَبْتُهُ عَلَى أَرْبَعِمِائَةِ مِثْقَالٍ مِنْ فِضَّةٍ إِنْ رَضِيَ بِذَلِكَ عَلِيٌّ»؛ حمد و سپاس خدایی را می‌سزد که به واسطه نعمت‌هایش ستایش و به واسطه قدرتش پرستش می‌شود و در قلمرو حکومتش همه از او فرمان می‌برند و به موهبت‌هایش علاقه‌مندند و از عذابش بیم دارند، خداوندی که فرمانش در زمین و آسمانش نافذ است، آن‌که مخلوقاتش را به قدرت خویش آفرید و با دستوراتش آن را از یکدیگر جدا ساخت و با دین و آیین خود سرافرازشان نمود و به واسطه پیامبرش گرامی داشت، خدای متعال خویشاوندی به سبب ازدواج را نوعی نسب فامیلی مقرر داشت. بنابراین، حکم الهی در مسیر قضای او و قضای او بر تقدیرش جاری است و هر تقدیری مدتی و هر مدتی سرنوشتی دارد خداوند آن‌چه را بخواهد محو یا اثبات می‌کند و لوح محفوظ در پیشگاه اوست اینک به فرمان الهی فاطمه را با مهریه ۴۰۰ مثقال نقره در صورت رضایت علی به ازدواج او در می‌آورم و شما مردم را بر این امر گواه می‌گیرم.

علی(ع) در آن زمان حضور نداشت و رسول خدا(ص) او را برای انجام کاری فرستاده بود، پس از آن رسول اکرم فرمان داد طبقی از رطب تازه پیش روی ما نهادند و آن‌گاه فرمود: تناول کنید. ما مشغول تناول رطب بودیم که علی(ع) وارد شد، رسول خدا(ص) بر او لبخندی زد و فرمود: "ای علی! خداوند به من فرمان داده فاطمه را به ازدواج تو درآورم، اگر راضی باشی من او را با مهریه چهارصد مثقال نقره به ازدواج تو درآورم".

علی(ع) عرضه داشت: «البته که راضی هستم» و سپس علی(ع) به پاس این موهبت، سجده شکر به‌جا آورد و عرضه داشت: «حمد و سپاس خدایی که مرا مورد علاقه بهترین آفریده‌اش رسول خدا(ص) قرار داد». پیامبر(ص) فرمود: «خداوند برکات خویش را بر شما ارزانی دارد، و در وجودتان خیر و برکت ایجاد نموده و شما را سعادتمند گرداند و دودمانی فراوان و پیراسته و پاک به شما مرحمت فرماید». أنس می‌گوید: به خدا سوگند! خداوند در حقیقت از نسل آن‌دو بزرگوار دودمانی فراوان به وجود آورد

مقدمات عروسی ‌

علی(ع) فرمود: پس از انجام مراسم عقد، یک ماه درنگ کردم و به جهت شرم و حیایی که از رسول خدا(ص) داشتم در مورد ازدواج با فاطمه زهرا(س) باب سخن را نمی‌گشودم، ولی هرگاه با آن حضرت خلوت می‌کردم به من می‌فرمود: ای علی! همسرت چه اندازه نیک‌سرشت و آفرینشی زیبا دارد! ای علی! به تو مژده دهم که من بانوی بانوان جهانیان را به ازدواج تو درآوردم. علی(ع) می‌فرماید: یک ماه بعد که برادرم عقیل وارد خانه‌ام شد به من گفت: برادر جان! به هیچ‌چیز مانند ازدواج تو با فاطمه دخت رسول خدا(ص) خوشحال نمی‌شوم چرا در این زمینه با رسول خدا(ص) سخن نمی‌گویی تا اجازه دهد زهرا به خانه‌ات بیاید؟ و با حضور شما دو تن در کنار یکدیگر، دلشاد گردی؟

علی(ع) در پاسخ گفت: برادر، به خدا سوگند! من نیز زیاد علاقه‌مندم این‌کار عملی شود ولی شرم دارم از رسول خدا(ص) چنین درخواستی کنم. امام(ع) فرمود: عقیل به من گفت: تو را سوگند می‌دهم که همراه با من نزد پیامبر(ص) بیایی و هر دو به قصد زیارت رسول خدا(ص) به پا خاستیم. در مسیر حرکت «برکه» امّ ایمن خدمتکار رسول خدا(ص) به ما برخورد، ماجرا را با او در میان گذاشتیم، وی پیشنهاد کرد: شما چنین کاری انجام ندهید، فرصت دهید ما با رسول خدا(ص) در این خصوص گفت و گو کنیم؛ زیرا سخن زنان در این زمینه در دل مردان مؤثّرتر است.

آن‌گاه، امّ ایمن بازگشت و نزد ام سلمه رفت و وی را از ماجرا آگاه ساخت و زنان پیامبر از قضیه اطلاع حاصل کردند و دسته‌جمعی خدمت رسول خدا(ص) رسیده و گرد حضرت حلقه زدند و امّ سلمه در آن جمع سخن گفت و عرضه داشت: ای رسول خدا(ص)! پدران و مادرانمان فدایت! به قصد انجام کاری خدمت شما گرد آمده‌ایم که اگر خدیجه زنده بود قطعا از آن دلشاد می‌گشت. امّ سلمه می‌گوید: به مجرد اینکه ما نام خدیجه را بردیم حضرت به گریه افتاد و فرمود: گفتی خدیجه! کجا زنی مانند خدیجه یافت می‌شود؟ زمانی‌که همه مرا تکذیب می‌کردند، خدیجه مرا تصدیق کرد و در راه پیشبرد دین الهی از من پشتیبانی نمود و برای گسترش اسلام اموال و دارایی‌اش را هزینه کرد.

امّ سلمه می‌گوید: عرض کردیم پدران و مادرانمان فدای شما! آنچه درباره خدیجه فرمودی صحیح است، ولی به هر حال او اینک در جوار معبود آرمیده و از دنیا رفته است و خداوند ما را به این مقام و جایگاه تهنیت گفته است و ما و خدیجه را در درجات بهشت و رضوان و رحمت خویش در کنار یکدیگر قرار خواهد داد. ای رسول خدا! اکنون علی بن ابی طالب، برادر دینی و پسر عموی واقعی شما، علاقه‌مند است اجازه فرمایی فاطمه زهرا به خانه‌اش برود و در کنار یکدیگر زندگی کنند، رسول خدا(ص) فرمود: امّ سلمه! چرا علی خود، این موضوع را از من درخواست نکرد؟ عرض کردم: شرم و حیا مانع پرسش او بود. امّ ایمن می‌گوید: رسول خدا(ص) به من فرمود: نزد علی‌ برو و او را نزدم بیاور. من از خدمت رسول خدا بیرون رفتم و علی در انتظارم بود تا پاسخ رسول خدا(ص) را از من بشنود، وقتی مرا دید فرمود: امّ أیمن، چه خبر؟ عرض کردم: رسول خدا(ص) شما را خواسته است، علی(ع) فرمود: من بر رسول خدا(ص) که وارد شدم، همسرانش به‌پا خاستند و به خانه رفتند و من در حضور پیامبر نشستم و از شرم سر به زیر افکنده بودم. رسول خدا(ص) فرمود: آیا علاقه‌مندی همسرت را به خانه ببری؟ من در حالی که از شرم سر به زیر افکنده بودم عرضه داشتم: پدر و مادرم فدایت، آری.

پیامبر(ص) فرمود: بسیار خوب! علی جان إن شاء الله همین امشب و یا فردا شب ترتیب کار را داده و زهرا را به خانه‌ات خواهم فرستاد. سپس رسول خدا(ص) متوجه همسران خود شد و فرمود: چه کسی اینجاست؟ امّ سلمه عرضه داشت: منم امّ سلمه و زینب و فلانی و فلانی، رسول اکرم(ص) به آنان فرمود: در یکی از حجره‌هایم برای دخترم و پسر عمویم اطاقی تدارک ببینید. امّ سلمه عرض کرد: در کدام حجره؟ فرمود: در حجره خودت و به همسرانش دستور داد فاطمه را بیارایند و امور مربوط به او را در خور شأن و مقامش انجام دهند.

امّ سلمه می‌گوید: از فاطمه پرسیدم: آیا عطری برای معطّر ساختن خویش ذخیره کرده‌ای؟ فرمود: آری، شیشه‌ای آورد و مقداری از آن عطر به کف دست من ریخت و آن را بوییدم تا آن روز هرگز چنان بوی خوشی استشمام نکرده بودم، عرض کردم: این عطر را از کجا تهیه کرده‌ای؟ فرمود: دحیه کلبی همواره خدمت رسول خدا(ص) می‌رسید. روزی پدرم به من فرمود: فاطمه جان! زیراندازی برای عمویت بگستر آن را آورده و گستردم و روی آن نشست هنگامی که برخاست از لابلای لباس‌هایش چیزی به زمین افتاد، پدرم به من دستور داد آنها را جمع کنم، [علی(ع) در مورد این اشیاء از رسول خدا(ص) پرسید، حضرت فرمود: اینها عنبر است که از بال‌های جبرئیل می‌ریزد].

رسول خدا(ص) به علی(ع) فرمود: علی جان! در عروسی ولیمه‌ای باید داده شود. سعد می‌گوید: من گوسفندی در اختیار داشتم و گروهی از انصار نیز مقداری ذرّت تهیه کردند و رسول اکرم(ص) از مبلغ پولی که به امّ سلمه سپرده بود ده درهم ستاند و به من داد و فرمود: مقداری روغن و خرما و کشک تهیه کن. من آنها را خریداری کرده و نزد رسول خدا(ص) آوردم. آن بزرگوار آستین‌های خود را بالا زد و سفره‌ای چرمی خواست و با دست مبارک خویش خرما را شکافت و به روغن آمیخت و کشک را به آن اضافه کرد و به شدّت مالش داد تا هسته‌هایش جدا شد و سپس فرمود: علی جان! هرکه را دوست داری، دعوت کن.

امیر المؤمنین(ع) می‌فرماید: من برای دعوت میهمانان به سمت مسجد رفتم دیدم مسجد مملو از صحابه است، شرم کردم که تنها عدّه‌ای از آنان را دعوت کنم، از این‌رو، بر جایگاه بلندی قرار گرفتم و اعلان کردم: همگی برای ولیمه عروسی فاطمه در خانه ما حضور یابید، در پی این اعلان مردم دسته دسته به حرکت درآمدند و من از مشاهده انبوه جمعیّت و غذای اندکی که تدارک دیده بودیم، شرم داشتم، رسول خدا(ص) که از دل من آگاه بود فرمود: علی جان! من هم‌اکنون از خداوند درخواست خیر و برکت خواهم کرد، سپس سفره را با دستمالی پوشاند و به من فرمود: هربار، ده تن از افراد را برای پذیرایی نزد من بفرست و من این‌کار را انجام دادم و همه مردم غذا می‌خوردند و بیرون می‌رفتند و از غذا چیزی کاسته نمی‌شد.

رسول خدا(ص) با دست مبارک خویش غذا را در ظرف می‌ریخت و عباس و حمزه و علی و عقیل، از مردم پذیرایی می‌کردند. علی(ع) فرمود: چهار هزار تن از مردم همه از غذا و آشامیدنی مجلس من تناول کردند و آشامیدند و برایم از خدا درخواست خیر و برکت نمودند و از خانه بیرون رفتند.

آن‌گاه رسول خدا(ص) تعدادی بشقاب بزرگ خواست و آنها را پر از غذا نمود و به منازل همسران خود فرستاد و سپس بشقابی طلبید و در آن غذا ریخت و فرمود: این ظرف غذا مربوط به فاطمه و همسر اوست

شب عروسی ‌

پس از غروب آفتاب، رسول خدا(ص) به امّ سلمه فرمود: امّ سلمه! فاطمه را نزدم بیاور. امّ سلمه فاطمه را نزد پدر آورد، دامن لباسش به پاهای مبارکش می‌پیچید از حضور در پیشگاه رسول خدا(ص) عرق شرم از رخسارش بر زمین می‌ریخت و پایش می‌لغزید، رسول خدا(ص) فرمود: خدا در دنیا و آخرت تو را از لغزش باز دارد. وقتی فاطمه مقابل پدر ایستاد، حضرت نقاب از چهره مبارک زهرا برگرفت تا علی(ع) او را ببیند.

پیامبر به همسران خود و دختران عبدالمطلب دستور داد تا فاطمه(س) را آماده کنند و در عروسی او تکبیر بگویند و حمد خدا نمایند و چیزی را که رضای خداوند در آن نیست به زبان نیاورند.

زنان پیامبر و دختران عبدالمطلب فاطمه(س) را آماده کردند و سوار استر نمودند. مهار استر در دست سلمان بود. مقداد و عده‌ای از بنی‌هاشم اطراف استر را گرفته، با تشریفات خاصی فاطمه(س) را به طرف خانه علی(ع) حرکت دادند. جبرئیل و میکائیل همراه هفتاد هزار فرشته در این جشن فرخنده شرکت داشتند. ابتدا جبرئیل تکبیر گفت، سپس میکائیل و باقی فرشتگان تکبیر گفتند. پیامبر نیز تکبیر گفت. از همان موقع بود که تکبیر گفتن در عروسی رسم شد.

جابر می‌گوید: رسول خدا(ص) زهرا را بر ناقه و یا استر شهبای خود سوار کرد و سلمان مهار آن را در دست گرفت و پیرامونش هفتاد هزار حوریه در حرکت بودند و پیامبر اکرم(ص) و حضرت حمزه و عقیل و جعفر و بنی هاشم همه با شمشیرهای آخته، پشت سر آن مخدّره حرکت می‌کردند و همسران پیامبر پیشاپیش فاطمه به خواندن اشعار می‌پرداختند.

زنان، بیت نخست هر شعری را دسته‌جمعی می‌خواندند و سپس تکبیر می‌گفتند و به همین کیفیت وارد منزل آن بانو شدند، پس از آن رسول خدا(ص) کسی را نزد علی(ع) فرستاد و او را فرا خواند و فاطمه را‌ طلبید و دست او را گرفت و در دست علی نهاد و فرمود: خدا این ازدواج را بر دخت رسول خدا(ص) مبارک گرداند، علی جان! فاطمه بهترین همسر و ای فاطمه! علی بهترین شوهر است.

آن‌گاه فرمود: «يا عليّ هذه فاطمة وديعة الله و وديعة رسوله عندك، فاحفظ الله و احفظني في وديعتی»؛ علی جان! فاطمه امانت الهی و امانت رسول او نزد توست، از امانت خدا و رسولش به شایستگی مراقبت و نگاهداری کن.

سپس در حق آن دو دعا کرد و فرمود: خدایا! آن‌دو را به یکدیگر برسان و بین دلهایشان پیوند ایجاد کن و آن‌دو و دودمانشان را از وارثان بهشت پر از نعمت قرار ده و به آنها فرزندانی پاک و مبارک عطا نما و در دودمان آن‌دو خیر و برکت مقرّر دار و آنان را به مقام پیشوایی برسان تا به فرمان تو، مردم را به اطاعتت هدایت کنند و آن‌گونه که تو راضی هستی فرمان دهند. رسول خدا(ص) سپس فرمود: اکنون رهسپار منزل خود شوید و منتظر آمدن من باشید.

علی(ع) می‌فرماید: دست فاطمه را گرفتم و به اتفاق او آمدم تا در گوشه‌ای از صفّه‌ نشست و من نیز در کنارش نشستم، او به جهت شرم از من و من به دلیل شرم از او، سر به زیر افکنده بودیم.

دیری نپایید که رسول خدا(ص) وارد منزل شد و فانوسی در دست داشت آن را در گوشه‌ای از منزل نهاد و به من فرمود: علی جان! در این ظرف مقداری آب از آن مشک کوچک برایم بیاور، آب را نزد او آوردم. مقداری از آب دهان مبارک خویش را با آن آمیخت، سپس ظرف را به من داد و فرمود: از آن بنوش، من نوشیدم و آن را به حضرت برگرداندم، رسول خدا(ص) آن ظرف آب را به فاطمه داد و بدو فرمود: عزیزم تو نیز بنوش، فاطمه سه جرعه از آن آب نوشید، و آن را به پیامبر خدا(ص) برگرداند، حضرت باقیمانده آب را به سینه من و فاطمه پاشید و فرمود: خداوند اراده فرموده، پلیدی را از شما اهل بیت دور و شما را پیراسته گرداند، سپس دستان مبارکش را به دعا بلند کرد و عرضه داشت: خدایا! برای هر پیامبری عترتی قرار دادی، عترت رهنمون‌گر مرا از دودمان علی و فاطمه مقرر دار و سپس از نزد آنان بیرون رفت و دو سوی چارچوب در منزل را گرفت و فرمود: خداوند، شما و دودمانتان را پاک و منزه گرداند. هرکسی با شما سر صلح و آشتی داشته باشد، من نیز با او چنین خواهم بود، و با هرکس با شما دشمنی بورزد، دشمنم، شما را به خدا می‌سپارم. و او را به جای خود، جانشین بر شما قرار می‌دهم. با گفتن این جملات در را بست و به زنان دستور داد از آنجا بیرون روند.

هنگام بیرون رفتن، زنی را دید به او فرمود: کیستی؟ گفت: اسماء. حضرت فرمود: مگر به تو دستور ندادم بیرون بروی؟ اسماء عرض کرد: پدر و مادرم فدایت! آری، فرمودی و من قصد مخالفت فرمان شما را ندارم، ولی من با خدیجه پیمانی بسته‌ام که می‌خواهم بدان عمل کنم، وقتی هنگام وفات خدیجه فرا رسید، گریست، به او عرض کردم: چرا گریه می‌کنی تو که بانوی بانوان جهانیان و همسر رسول خدا(ص) هستی و حضرت به تو مژده بهشت داده‌ است؟ خدیجه فرمود: به جهت ترس از مرگ نمی‌گریم، بلکه گریه‌ام برای زهرا است زیرا هر زنی شب عروسی نیاز به حضور زنی دیگر دارد تا رازهایش را به او بگوید و در کارهایش از او یاری بگیرد و فاطمه‌ام جوان است و بیم دارم در شب عروسی‌اش برای انجام امور وی زنی حضور نداشته باشد.

من به او عرضه داشتم: بانوی من! با تو پیمان می‌بندم اگر تا آن روز زنده بمانم به جای تو مسئولیت این کارها را بر عهده گیرم، رسول خدا(ص) به گریه افتاد و فرمود: تو را به خدا به همین جهت مانده‌ای؟ عرض کردم: آری به خدا! و حضرت در حقم دعا فرمود

روایات گفته‌اند: هنگامی که موکب عروس، رهسپار خانه علی(ع) بود، زن فقیری پیش آمده و اظهار احتیاج نمود. او لباسی کهنه بر تن داشت. فاطمه(س) در آن وقت دو پیراهن داشت؛ یکی مستعمل و کهنه که لباس خانه پدری بود، دیگری نو که به عنوان جهاز عروسی ایشان تهیه شده بود. او در همان میان راه، همراهان را به دور خود جمع کرد، لباس نوی خود را از تن بیرون کرده به آن زن فقیر بخشید، با همان لباس قبلی به خانه شوهر رفت.

چون صبح شد رسول خدا(ص) به دیدن عروس و داماد آمد، و چون دخترش را با آن لباس دید فرمود: تو جامه نو داشتی چرا نپوشیدی؟ فاطمه عرض کرد: مگر شما نفرموده بودید: هر آنچه صدقه می‌دهید باقی می‌ماند؟ من آن را به صدقه دادم. رسول اکرم در جواب فرمودند: جامه کهنه را می‌دادی، نو را نگه می‌داشتی؟ فاطمه عرض کرد: در این عمل اقتدا به شما کردم. وقتی که مادرم خدیجه به ازدواج شما در آمد، هرچه داشت همه را در راه شما بذل نمود. کار به آنجا رسید که چون سائلی از شما سؤال کرد. شما تنها پیراهن خود را به سائل دادید، خود را به حصیر پیچیدید، شما از این گونه امور بسیار به جا آوردید؛ تا اینکه این آیه شریفه در حق شما نازل گردید: ﴿وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا﴾.

در اینجا رسول خدا گریست، فاطمه را به سینه خود چسبانید آن‌گاه فرمود: جبرئیل آمده به تو سلام می‌رساند، عرض می‌کند: بگو: فاطمه هر دعایی بکند مستجاب است. ایشان به پدر عرضه داشت: «یا أبتاه شغلتنی عن المسئلة لذة خدمته لا حاجة لی غیر لقاء ربی الکریم فی دار السلام»؛ پدرجان! لذت خدمت به پروردگار، چنان مشغولم کرده که هیچ حاجتی ندارم مگر لقاء پروردگار کریمم در دارالسلام. پیامبر فرمود: دست خود را بلند کن. چون بلند کردم آن جناب هم دست‌های خود را بلند کرد. دعای ایشان در حق امت بود، آمرزش ایشان را از خدای متعال درخواست نمود، عرض کرد: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِأُمَّتِي‌» فاطمه آمین گفت. آن‌گاه جبرئیل عرضه داشت که خداوند دعای شما را مستجاب فرمود، گناهان امت تو را از آنان که محبت فاطمه و پدر فاطمه و شوهر فاطمه و اولاد فاطمه را داشته باشند، خواهد آمرزید.

سپس پیامبر خدا فرمود: مقداری آب نزد من بیاورید، فاطمه برخاست ظرفی را پر از آب کرد و به حضور آن حضرت آورد، رسول خدا معوذتین را به آب خواندند و سپس مقداری از آن آب را در دهان مبارک مضمضه نمود و آن را در میان کاسه ریخت، از آب کاسه مقداری به سر فاطمه اطهر ریخت و عرض کرد: بار خدایا! این دخترم محبوب‌ترین خلق است نزد من. سپس از آن آب بر سینه و صورت علی(ع) کشید. و عرض کرد: پروردگارا! این علی برادر من است که محبوب‌ترین مخلوق است نزد من، بار خدایا! این علی را ولی و مطیع خود قرار بده و اهل و عیالش را برایش مبارک بگردان!! و فرزندانشان را برایشان خجسته بدار!

فاطمه با شرم و حیا به سوی پیامبر حرکت کرد. سپس به فاطمه فرمود: من در اینکه تو را به همسری محبوب‌ترین فرد خاندانم درآوردم کوتاهی نکردم. پس از این سخنان فرمود: یا علی! اکنون نزد زوجه‌ات برو! برکات و رحمت خدا بر شما اهل بیت باد!

یاد خدا در شب عروسی

شب عروسی و لحظه‌های شروع زندگی مشترک، برای هر زن و مردی شیرین و خاطره‌انگیز است. بسیاری این لحظات شیرین را به گناه می‌آلایند و اعمال خلافشان را توجیه می‌کنند. ازدواج حضرت علی و حضرت فاطمه(س) الگویی است برای آنان که می‌خواهند زندگی مشترک خویش را با گناه آغاز نکنند.

امام علی(ع) در شب عروسی، فاطمه(س) را نگران و گریان دید؛ پرسید: چرا غمگینی؟ فاطمه(س) پاسخ داد: درباره حال و رفتار خویش فکر کردم و به یاد پایان عمر و قبر خویش افتادم. امروز از خانه پدر به خانه شما آمدم و روز دیگر از این جا به طرف قبر و قیامت خواهم رفت. تو را به خدا سوگند می‌دهم! بیا به نماز بایستیم و با هم خدا را عبادت کنیم.

ما نیز اگر خواهان سعادت هستیم و خود را پیرو راستین اسلام می‌دانیم، باید آغاز زندگی مشترک امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) را سرمشق خود قرار دهیم و تلاش کنیم ساده زیستی در همه مراحل زندگی ما حاکم باشد و از فرهنگ‌های غلط و اسراف‌گری و مزاحمی که مانع ازدواج جوانان است، دست برداریم.

فردای عروسی

رسول اکرم(ص) بامداد روز عروسی حضرت فاطمه، با ظرفی شیر، بر زهرای عزیزش وارد شد و بدو فرمود: پدرت فدایت! از این شیر بنوش سپس به علی(ع) فرمود: پسر عمویت فدایت! تو نیز بنوش.

آن‌گاه از علی(ع) پرسید: همسرت را چگونه یافتی؟ عرض کرد: بهترین یاور در راه اطاعت خدا و همین سؤال را از فاطمه پرسید: در پاسخ پدر عرضه داشت: بهترین شوهر.

علی(ع) می‌فرماید: رسول خدا(ص) پس از این ماجرا سه روز نزد ما نیامد و بامداد روز چهارم بر ما وارد شد... وقتی رسول خدا(ص) بر آنان وارد شد به علی فرمان داد از خانه بیرون رود و با دخترش فاطمه خلوت کرد و فرمود: دخترم حالت چطور است؟ و همسرت را چگونه یافتی؟ زهرای مرضیّه(س) در پاسخ پدر عرضه داشت: پدر جان! علی‌ را بهترین همسر یافتم، ولی عدّه‌ای از زنان قریش پیش من آمدند و گفتند: رسول خدا(ص) تو را به ازدواج فردی تهیدست و فقیر درآورده است. رسول اکرم(ص) به فاطمه فرمود: دخترم! پدر و همسر تو فقیر و بینوا نیستند، تمام گنجینه‌های زمین بر من عرضه گردید ولی من آنچه را نزد خدا بود برگزیدم، دخترم! به خدا سوگند! از خیر خواهی‌ات دریغ نکرده‌ام، تو را به ازدواج کسی درآورده‌ام که قبل از همه اسلام آورد و دانش او از همه فزونتر و صبر و بردباری‌اش فراتر از همه است.

دخترم! خدای عز و جلّ به زمین توجهی فرمود و از ساکنانش تنها دو تن را برگزید، یکی از آنان را پدر و دیگری را همسر تو مقرر داشت، دخترم! همسر تو بهترین همسر است، مبادا از او نافرمانی کنی؟

پس از آن رسول خدا(ص) علی را صدا زد و فرمود: «یا علیّ» عرضه داشت: «لبیک یا رسول الله» پیامبر به او فرمود: وارد خانه‌ات شو و نسبت به همسرت مهربانی و مدارا کن؛ زیرا فاطمه پاره تن من است، آن‌چه سبب ناراحتی او شود، مرا ناراحت می‌کند و آن‌چه موجب خوشحالی وی شود، مرا خوشحال ساخته است، شما را به خدا می‌سپارم، او را به جای خود جانشین بر شما می‌گردانم.

در روایتی آمده است: هنگامی رسول گرامی اسلام(ص) دخت گرامی‌اش فاطمه را به ازدواج علی(ع) درآورد به او فرمود: «زَوَّجْتُكِ سَيِّداً فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ إِنَّهُ أَوَّلُ أَصْحَابِي إِسْلَاماً وَ أَكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ أَعْظَمُهُمْ حِلْماً»؛ [فاطمه جان!] تو را به ازدواج شخصیتی که سرور دنیا و آخرت است درآوردم وی پیش از همه یارانم به اسلام گروید، علم و دانش وی از همه فزونتر و حلم و برد باری‌اش از همه بالاتر است.

تاریخ ازدواج ‌

تمام روایاتی که از اهل بیت(ع) رسیده تصریح دارد که این ازدواج مبارک پس از بازگشت پیروزمندانه مسلمانان از جنگ بدر، صورت گرفته است. از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: علی(ع) فاطمه(س) را در ماه رمضان به عقد خویش درآورد و در ذی حجه همان سال پس از جنگ بدر با وی ازدواج نمود.

نیز روایت شده که امیر المؤمنین(ع) در اوایل شوال سال دوم هجرت مبارک نبوی، پس از بازگشت از جنگ بدر با فاطمه(س) ازدواج کرد. هم‌چنین منقول است: رسول اکرم(ص) در نخستین روز ذی حجه (سال دوم هجری) فاطمه(س) را به ازدواج علی(ع) درآورد

ویژگی‌های این ازدواج‌

ازدواج پربرکت حضرت فاطمه(س) از ویژگی‌های ذیل برخوردار بود:

1. این ازدواج خجسته قبل از اینکه در زمین انجام گیرد و صرفاً جنبه‌ عاطفی داشته باشد، ازدواجی آسمانی و به فرمان خداوند صورت پذیرفت. در اثبات این معنا سخنی که از عمر بن خطاب نقل شده، بسنده است که گفت: جبرئیل نازل شد و به پیامبر عرضه داشت: ای محمد! خداوند به تو فرمان می‌دهد دخترت فاطمه را به ازدواج علی درآوری.
2. خدای متعال دودمان پاک نبوی را محدود به این ازدواج مبارک و از ناحیه این زوج بزرگوار قرار داد، عمر بن خطاب در این زمینه می‌گوید: از رسول خدا(ص) شنیدم می‌فرمود: «در قیامت هرگونه خویشاوندی سببی و نسبی قطع می‌شود مگر خویشاوندی سببی و نسبی من، نسب فرزندان دختر به پدرشان بازمی‌گردد، جز فرزندان فاطمه که سرپرست و سر سلسله آنان منم»؛
3. زهرا(س) یگانه دخت نبیّ اکرم(ص) از خواهر تنی برخوردار نبود، هر چند زینب و رقیّه و ام کلثوم ـ به عنوان دختران پیامبر معروف بوده‌اند ـ ولی آنچه مقرون به صحت است این بزرگواران دختران هاله، خواهر حضرت خدیجه (دختر خاله‌های فاطمه(س)) بوده‌اند و زمانی‌که حضرت خدیجه با رسول خدا ازدواج کرد، این دختران در خانه خدیجه به‌سر می‌بردند و تحقیق و بررسی تاریخی نیز فرزندی آنان را برای پیامبر اکرم(ص) تأیید نمی‌کند

از دیگر ویژگی‌های این مراسم ازدواج آن بود که زمینه مشارکت دیگران فراهم شد. زنان به انجام امور متناسب با آنان همچون آماده‌سازی عروس و خانه او و مردان نیز به انجام اموری همچون تهیه ولیمه و خرید لوازم اولیه زندگی می‌پرداختند. رسول خدا(ص) عمار را مأمور تهیه لوازم اولیه زندگی و بلال را نیز مسئول تهیه ولیمه عروسی کرد. گفتنی است از آنجا که امیرالمؤمنین(ع) در آغاز زندگی، منزل مستقلی نداشت، یکی از انصار به نام حارثه بن نعمان خانه‌ای را در اختیار آن حضرت و همسرش، فاطمه، نهاد تا زندگی مشترکشان را در آن آغاز کنند. البته مدتی بعد، در کنار حجره‌های رسول خدا(ص) خانه‌ای برای علی و فاطمه بنا شد تا در آن سکنی گزینند

دیگر نکته، رعایت حدود و دستورات شرعی بود. در این مراسم ـ برخلاف آنچه امروزه در مراسم برخی مسلمانان که خود را از امت پیامبر می‌دانند، دیده می‌شود ـ هیچ‌گونه اختلاطی میان زنان و مردان نامحرم رخ نداد؛ بلکه حریم میان زنان و مردان رعایت شد. شاهد این مدعا آنکه پس از ورود رسول خدا به اتاقی که برای عروس و داماد آماده شده بود، زنان حاضر در آنجا به پس پرده رفتند و عروس نیز نقاب بر چهره داشت.

در این مراسم، خبری از نوشیدنی‌های حرام نبود. همچنین از ابزار لهو و العب و غنا و موسیقی و اشعار باطل و مهیج شهوات نیز خبری نبود. اما امروزه متأسفانه مدعیان پیروی از رسول خدا، مراسم ازدواج را مجوز انجام هر کار نامشروعی می‌پندارند!

محبت پیامبر خاتم (ص) به حضرت فاطمه (س)

احترام و علاقه بسیار پیامبر(ص) به فاطمه(س)، به سبب شناختی بود که از وی داشت. اعطای القابی چون «سَيِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ‌»، «سَيِّدَةَ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ‌» و «سَيِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ»، نیز بیانگر همین شناخت است. همچنین آن حضرت(ص)، فاطمه(س) را صدیقه نامید و علی(ع) را به این ویژگی همسرش توجّه داد. عایشه نیز معترف بود که جز پیامبر(ص) هیچ کس را صادق‌تر از فاطمه(س) ندیده است و همیشه از شباهت بسیار آن دو سخن می‌گفت.

پیامبر(ص) بعد از تولد فرزندان فاطمه(س)، حسن و حسین(ع) و نام‌گذاری آنان، سنت‌هایی را به جا آورد، از جمله عقیقه کردن، تراشیدن موی سر آنان و ولیمه دادن.

چون فتح فدک بدون جنگ و خون‌ریزی بود، این سرزمین جزء اموال خالصه پیامبر اکرم(ص) شد و پیامبر(ص) نیز آن را به دخترش زهرا(س) بخشید. پیامبر(ص) در ماجرای مهم مباهله با مسیحیان نجران نیز، حضرت فاطمه(س) و همسر او علی(ع) و فرزندانشان را شرکت داد و فاطمه‌(س) را مصداق ﴿نِسَاءَنَا﴾ در آیه مباهله خواند.

پیامبر(ص) در بستر بیماری خبر مرگ خود را به زهرا(س) داد. همچنین علی(ع) را با کنیه اباالریحانتین، مخاطب قرار داد و سفارش زهرا(س) را به ایشان نمود

ورود فاطمه(س) به زندگی جدید، هرگز باعث کم‌رنگ شدن رابطه او و پدرش نشد. محبت و علاقه متقابل پدر و دختر، به گونه‌ای بود که نمی‌توانستند دوری هم را تحمل کنند. از این رو پیامبر(ص) با حارثة بن نعمان مذاکره کرد و از او خواست تا خانه‌اش را که نزدیک خانه رسول خدا(ص) بود، در اختیار فاطمه(س) و علی(ع) قرار دهد. پیامبر(ص) از نزدیک شاهد سختی‌های زندگی دخترش بود و در مقابل درخواست او برای داشتن خدمتکار، تسبیح معروف را به او آموخت

پرسش‌های وابسته

• همسران امام علی چه کسانی بودند؟ (پرسش)

منابع

1. حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۳
2. حسامی، فاضل، مقاله «حضرت محمد»، دانشنامه فاطمی ج۱
3. طباطبایی، سید محمد کاظم، مقاله «ازدواج فاطمه»، دانشنامه فاطمی ج۱
4. جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا
5. مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم
6. جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر