آیا تا امروز نشانه‌های ظهور امام مهدی پدید آمده‌اند یا خیر؟ (پرسش)
(تغییرمسیر از کدام یک از نشانه‌های ظهور واقع شده است؟ (پرسش))
نشانه‌های ظهور در روایات به دو دسته حتمی و غیر حتمی تقسیم شده‌اند. علائم حتمی عبارتند از: ۱. خروج سفیانی؛ ۲. قیام یمانی؛ ۳. صیحه آسمانی؛ ۴. قتل نفس زکیه؛ ۵. خسف در بیدا (فرو رفتن لشکر سفیانی در زمین بیدا). علائم غیر حتمی زیادی بیان شده است، مثل: ۱. باران‌های پیاپی؛ ۲. کسوف و خسوف نا به هنگام؛ ۳. جنگها و آشوب‌ها و.... از علائم حتمی هیچ کدام واقع نشده و در مورد علائم غیر حتمی نمی‌توان سخن قاطعی گفت.
| آیا تا امروز نشانه‌های ظهور امام مهدی پدید آمده‌اند یا خیر؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت |
| مدخل بالاتر | مهدویت / مقدمات ظهور امام مهدی / نشانه‌های ظهور امام مهدی / نشانه‌ها و علائم ظهور |
| مدخل وابسته | وقوع نشانه‌های ظهور |
| تعداد پاسخ | ۴ پاسخ |
در ذیل، پاسخ جامع اجمالی به این پرسش و دیدگاه‌های متفرقه برخی از نویسندگان و دانشمندان، در این باره، به طور مفصل‌تری قابل بررسی است.
عبارت‌های دیگری از این پرسش
- کدام یک از نشانه‌های ظهور واقع شده است؟
پاسخ جامع اجمالی
ظهور حضرت مهدی دارای علائم قبل از ظهور
ظهور حضرت مهدی (ع) به عنوان عظیم‌ترین حادثه‌ای که در دوران زندگی انسان رخ خواهد داد، بدون تردید دارای نشانه‌هایی است که در روایات زیادی از معصومین (ع) به آنها اشاره شده است.[۱] آنچه از کلام معصومین (ع) استفاده می‌شود، عبارتند از: آن رخدادهایی که در آستانه ظهور، یا هم زمان و یا پس از ظهور حضرت مهدی پدید می‌آیند و تحقّق هر یک از آن نشانه‌ها، نویدی از ظهور حضرت مهدی و نزدیک تر شدن قیام جهانی آن حضرت است.[۲]
اقسام نشانه‌های ظهور
- نشانه‌های ظهور از نگاه وقوع زمانی به چهار دسته تقسیم می‌شود:
- نشانه‌هایی که با فاصله زمانی پیش از ظهور رخ می‌دهند.[۳]
- نشانه‌هایی که با فاصله بسیار اندک پیش از ظهور اتفاق می‌افتند "در آستانه ظهور".[۴]
- نشانه‌هایی که هم زمان با حادثه بزرگ ظهور حضرت مهدی (ع) رخ می‌دهند.[۵]
- نشانه‌هایی که با فاصله‌ای اندک پس از ظهور و پیش از قیام حضرت مهدی (ع) اتفاق می‌افتند.[۶]
- این نشانه‌ها بر دو گونه هستند: ۱- نشانه‌های حتمی ۲- نشانه‌های غیر حتمی
- از روایات[۷] فراوانی حتمی بودن نشانه‌های پنج‌گانه استفاده می‌شود: خروج سفیانی، قیام یمانی، صیحه آسمانی، قتل نفس زکیه و خسف در بیداء.[۸]
- در برابر نشانه‌های حتمی، نشانه‌های غیر حتمی فراوانی، وجود دارد، مانند:
- بارش باران‌های فراوان در آستانه ظهور.[۹]
- خسوف و کسوف نا به هنگام پیش از ظهور.[۱۰]
- مرگ و میرها، زلزله‌ها و جنگها و آشوب‌های فراگیر.[۱۱] و ... .[۱۲]
واقع شدن علائم ظهور آری یا خیر؟
- عدهای بر این باورند که بسیاری از علایم غیر حتمی ظهور اتفاق افتاده و فقط علایمِ حتمی نزدیک ظهور، باقی مانده است. به نظر می‌آید در این باره سخن قطعی و کاملی نمی توان گفت؛ زیرا منابع اصلی و قدیمی شیعه، معمولاً از نشانه‌های خاص و محدود نام برده‌اند و بسیاری از این نشانه‌هایی که به عنوان علایمِ اتفاق افتاده، مطرح می‌شوند یا اصولاً در این منابع ذکر نشده یا بسیار کم رنگ بیان شده است. این امر، نشانۀ آن است، اخباری که این گونه نشانه‌ها را بیان کرده‌اند، چندان مورد اعتنای علمای گذشته نبوده است.[۱۳]
- باید توجه داشت علامتی را که انسان می‌بیند، آیا می‌تواند تطبیق داده و بگوید این حادثه همان نشانۀ گفته شده در روایات است؟[۱۴] تطبیق علایم ظهور بر حوادث و وقایع و ادعا نمودن تحقق علایم به صورت قطعی، نه تنها قابل پذیرش و دفاع نیست، بلکه تولید آسیب نیز می‌نماید.[۱۵] زیرا:
- اولاً ما از لحاظ علم، محدود هستیم و نمی دانیم آیا واقعاً این حادثه همان نشانه است یا نه؟
- ثانیاً بعضی از علامت‌ها، دارای سند معتبر و قابل قبولی نیست، تا خود نشانه را بپذیریم و بخواهیم از وقوع آن سخن بگوییم. بله؛ اگر قراین و شواهد قطعی وجود داشته باشد، می‌توان گفت نشانه‌ای از نشانه‌ها واقع شده است و این بسیار مشکل است. البته باید توجه داشت شباهت حادثه با یک علامت، این احتمال را ایجاد می‌کند که شاید این واقعه، همان علامت ظهور باشد؛ لذا حالت آمادگی را در فرد منتظر ایجاد می‌کند.[۱۶]
- ثالثاً برخی از علامت‌ها، نشانه برای فرج و گشایش مؤمنان و یا خبر از یک اتفاق و واقعه است و ربطی به ظهور حضرت ندارد؛ مانند وقوع گرمای شدید،[۱۷] بنابراین یکی از آسیب‌های جدی مباحث مهدویت، تطبیق است.[۱۸]
پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه
| ۱. آیت الله شهید صدر؛ |
|---|
|
آیت الله شهید سید محمد صدر در کتاب «تاریخ غیبت کبری» در این‌باره گفته است:
«امر اول: انحراف رهبری اسلامی پس از رسول خدا (ص): از آن جمله، روایتی است که مسلم[۱۹] از رسول خدا روایت کرده که آن حضرت فرمود: به زودی سستیها و ناتوانی‌ها خواهد بود. و نیز فرمود: بزودی فرمانروایانی خواهند بود، پس میشناسید و انکار می‌کنید. آن کس که بشناسد بر کنار میماند و آن کس که انکار کند سالم میماند.[۲۰] و نیز فرمود: بر شما فرمانروایانی به کار گماشته خواهند شد پس شما میشناسید و انکار می‌کنید.[۲۱] حذیفه یمانی در ضمن حدیثی که از او نقل شده است، می‌گوید: عرض کردم: آیا بعد از این بدی خوبی وجود دارد؟ فرمود: آری و در آن تیرگی و فسادی است. عرض کردم: فسادش در چیست؟ فرمود: مردمی هستند که به غیر از سنت و روش من رفتار خواهند کرد و به جز هدایت و راهنمائی من و راهی که من نشان دادهام راهنمائی خواهند کرد، کارهای معروف و منکر از آنها سر میزند (کارهای بدشان خوب و خوبشان بداست). عرض کردم: آیا بعد از آن خیر و خوبی شری خواهد بود؟ فرمود: آری، دعوتکنندگانی هستند بر درهای جهنم هر کس آنان را اجابت کند به جهنم میاندازندشان.[۲۲] و نیز از آن حضرت روایت کرده است: «بعد از من پیشوایانی خواهند بود که به راهنمائی من رهنمون نخواهند بود و به رفتار من عمل نخواهند کرد، و بزودی در بین آنان مردانی بپا خواهند خاست که دل‌هایشان دل‌های شیطان و ابدانشان پیکرهای انسانی است.»[۲۳] کتب صحاح دیگر، همچون ترمذی و ابن ماجه و دیگر نویسندگان کتب حدیث، همچون احمد و حاکم روایاتی به همین مضمون را نقل کرده‌اند، ولی ما هر آنچه را که صحیحین (صحیح مسلم و بخاری) نقل کنند در اینجا میآوریم گرچه دیگران هم همان مضمون را نقل کرده باشند. و اینها همان چیزهایی بود که در جامعه اسلامی بعد از رسول خدا بوقوع پیوست، در آن هنگام که حکومت بر محور سودجوئی و انتخاب و گزینش مردمی دور میزد، که جزئیاتش نیازی به گفتن ندارد و واضح و روشن است و دست به‌دست گشتن پیالهها و جام‌های می در بساط و سفره خلفا از واضحات و مسلمیات تاریخ است، و در بسیاری از مدارک و مصادر حدیثی و تاریخی از آنها اسم برده شده است[۲۴] (و نمونههای کافی از آنها را در کتاب تاریخ غیبت صغری نگاشتهایم[۲۵]).
|
| ۲. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب «پرسمان مهدویت» در این‌باره گفته است:
«ظهور حضرت مهدی (ع) به عنوان عظیم‌ترین حادثه‌ای که در دوران زندگی انسان رخ خواهد داد، بدون تردید دارای نشانه‌هایی است که از آنها در سخنان معصومین (ع) فراوان به آنها اشاره شده است. آنچه از کلام این بزرگان استفاده می‌شود اینکه آنها عبارتند از: آن رخدادهایی که در آستانه ظهور، یا همزمان و یا پس از ظهور حضرت مهدی (ع) پدید می‌آیند و تحقّق هریک از آن نشانه‌ها، نویدی از ظهور حضرت مهدی (ع) و نزدیکتر شدن قیام جهانی آن حضرت است.
|
| ۳. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن؛ |
|---|
|
پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، در کتاب «مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها» در این‌باره گفته‌اند:
«یکی از آسیب‌های جدی مباحث مهدویت، تطبیق است؛[۵۱] لذا تطبیق علایم ظهور بر حوادث و وقایع و ادعا نمودن تحقق علایم به صورت قطعی، نه تنها قابل پذیرش و دفاع نیست، بلکه تولید آسیب نیز می‌نماید. چندی پیش شخصی ادعا نمود که از علایم ظهور فقط پنج نشانه که حتمی هستند باقی مانده است[۵۲] که موجب نارضایتی و نگرانی فراوانی شد تا جایی که برخی به تأمل، نقدی بر آن نوشتند[۵۳]. بنابراین این سؤال با توجه به تطبیق، قابلیت پاسخ صریح و روشن ندارد؛ زیرا هیچ عالمی علم ندارد که این حادثه واقعاً همان علامت ظهور باشد، مثل روایت کشته شدن عبد الله که برخی آن را به پادشاه فعلی عربستان تطبیق داده‌اند[۵۴]. و تطبیق آن هیچ گاه صحیح نیست. مثلاً علامه مجلسی در ذیل روایتی می‌نویسد: این روایت که متن آن تغییر یافته و اشتباه دارد، سند آن به بدترین خلق خدا یعنی عمر بن سعد می‌رسد. من آن را ذکر کردم تا دانسته شود همه حضرت مهدی (ع) را قبول دارند[۵۵]. ضمن آن که برخی از علامت‌ها نشانه برای فرج و گشایش مؤمنان ویا خبر از یک اتفاق و واقعه است و ربطی به ظهور حضرت ندارد؛ مانند و قوع گرمای شدید[۵۶]. یا روایات رایات سود که به بنی العباس اشاره دارد[۵۷]»[۵۸]. |
| 4. نویسندگان کتاب «آفتاب مهر»؛ |
|---|
|
نویسندگان کتاب «آفتاب مهر» در این‌باره گفته‌اند:
«عدهای بر این باورند که بسیاری از علایم غیر حتمی ظهور اتفاق افتاده است و فقط علایمِ حتمی نزدیک ظهور، باقی مانده است. به نظر می‌آید در این باره سخن قطعی و کاملی نمی‌توان گفت؛ زیرا منابع اصلی و قدیمی شیعه، معمولاً از نشانه‌های خاص و محدود نام برده‌اند و بسیاری از این نشانه‌هایی که به عنوان علایمِ اتفاق افتاده، مطرح می‌شوند یا اصولاً در این منابع ذکر نشده یا بسیار کم رنگ بیان شده است. این امر، نشانه آن است که اخباری که این گونه نشانه‌ها را بیان کرده‌اند، چندان مورد اعتنای علمای گذشته نبوده است. همچنین اسناد برخی از روایات، اشکال دارد و نقل آنها در کتب روایی جامع؛ مانند بحارالانوار به دو علت می‌تواند باشد:
|
پرسش‌های وابسته
- علامات خاصه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- علامات عامه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- نشانه‌های ظهور چه تعداد می‌باشند؟ (پرسش)
- در روایات درباره نشانه‌های ظهور چه کلماتی استعمال شده است؟ (پرسش)
- آیا نشانه‌های ظهور جنبه نمادین دارد؟ (پرسش)
- مؤلفه‌های شناخت علائم ظهور چیست؟ (پرسش)
- آیا تطبیق‌دادن نشانه‌های ظهور با افراد و حوادث جامعه صحیح است؟ (پرسش)
- آیا برخی علائم با ظهور امام مهدی همزمان می‌شود؟ (پرسش)
- آیا خروج ابقع از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
- چه فرقی بین نشانه‌های ظهور و شرایط ظهور است؟ (پرسش)
- مراد از نشانه‌های پراکنده ظهور چیست؟ (پرسش)
- تفاوت علائم ظهور و نشانه‌های قیامت چیست؟ (پرسش)
- آیا نشانه های ظهور با احادیث نفی توقیت منافات دارد؟ (پرسش)
- اینکه بعضی از نشانه های ظهور به وقوع پیوسته آیا نمی تواند نشانه ای از نزدیک بودن قیام امام مهدی باشد؟ (پرسش)
- چگونه می‌توان علامات ظهور را که متضمن پیشگویی است صحیح دانست؟ (پرسش)
- میزان صحت نشانه‌های ظهور تا چه اندازه است؟ (پرسش)
- علائم و نشانه‌های مادی و معنوی ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- چند علامت دیگر تا ظهور امام مهدی باقی مانده است؟ (پرسش)
- آیا اعلان نشانه‌های و شرایط ظهور سبب اطلاع دشمنان از اسرار سیاسی است؟ (پرسش)
- چه راه صحیحی در بررسی نشانه‌های ظهور پیشنهاد می‌کنید؟ (پرسش)
- آیا روایات نشانه‌های ظهور اشکال سندی و متنی دارد؟ (پرسش)
- چه علاماتی در عصر ظهور امام مهدی اتفاق خواهد افتاد؟ (پرسش)
- آیا تا امروز نشانه‌های ظهور امام مهدی پدید آمده‌اند یا خیر؟ (پرسش)
- چه آثاری در نقل نشانه های ظهور است؟ (پرسش)
- فرق بین علایم ظهور با اشراط الساعة چیست؟ (پرسش)
- مراد از ظهور اصغر و اکبر چیست؟ (پرسش)
- آیا علایم قریب برای ظهور با اینکه امام مهدی به طور ناگهانی ظهور می‌کند منافات دارد؟ (پرسش)
- آیا روایات نشانه های ظهور اشکال سندی و متنی دارد؟ (پرسش)
- آیا تا امروز نشانه های ظهور امام مهدی پدید آمده اند یا خیر؟ (پرسش)
- تمایز نشانه‌های ظهور و اصول و ضوابط دینی در چیست؟ (پرسش)
- رابطه نشانه‌های برپایی قیامت و نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
- آیا وجود فتنه از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
- نشانه‌های نزدیک بودن ظهور چیستند؟ (پرسش)
- در سال ظهور چه فتنه‌هایی اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)
- آیا اختلاف حسنی و اموی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج مغربی و جمله به مصر و شام از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا رایت بنی العباس و مروانی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا اختلاف ترک و روم از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج عوف سلمی از کریت از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج شخصی از اولاد شیخ از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج مردی ضعیف از موالی به مدافعه سفیانی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج ربیعی و جرهمی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج سپاهی از کوفه به شام از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج حسینی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا رایاتی از مشرق یا دورترین بلاد مشرق از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج شیصبانی از کوفه از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج یمانی خراسانی و سفیانی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج شعیب بن صالح از سمرقند از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج سید حسنی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج گیلانی و احتمال انطباق او بر حسنی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج مردی از اولاد جعفر از بلاد جبل از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا جنگ گرگان و طبرستان از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا رایت آذربایجان از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج سفیانی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج دجال یا صائد بن الصائد از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- مقدمات قیام و ظهور چیستند؟ (پرسش)
- آیا توقف خورشید از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
پانویس
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدا مراد، پرسمان مهدویت، ص ۲۲۶ـ ۲۲۹
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۲۲۶ـ ۲۲۹
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۲۲۶ـ ۲۲۹
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۲۲۶ـ ۲۲۹
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۲۲۶ـ ۲۲۹
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۲۲۶ـ ۲۲۹
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۴۹؛ شیخ طوسی، الغیبة، ص ۴۳۶، ح ۴۲۷
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۲۲۶ـ ۲۲۹
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۲۲۶ـ ۲۲۹
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۲۲۶ـ ۲۲۹
- ↑ ر.ک. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۲۲۶ـ ۲۲۹
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۵۶۰ ـ ۵۸۵
- ↑ ر.ک. نویسندگان کتاب، آفتاب مهر، ج۱، ص ۲۱۲ـ۲۱۳
- ↑ ر.ک. نویسندگان کتاب، آفتاب مهر، ج۱، ص ۲۱۲ـ۲۱۳
- ↑ ر.ک. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۳۷۷
- ↑ ر.ک. نویسندگان کتاب، آفتاب مهر، ج۱، ص ۲۱۲ـ
- ↑ نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ب۱۴، ح۴۴؛ ر.ک. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۳۷۷
- ↑ ر.ک. جعفری، محمد صابر، اندیشه مهدویت و آسیب‌ها، ص۵۳؛ پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۳۷۷
- ↑ صحیح مسلم ۲، ۲۲.
- ↑ صحیح مسلم ۲، ۲۳.
- ↑ صحیح مسلم ۲، ۲۳.
- ↑ صحیح مسلم ۲، ۲۰.
- ↑ صحیح مسلم ۲، ۲۰.
- ↑ به کتاب تاریخ ابن خلکان ۲، ۴۳۴؛ ابو الفداء ۱، ۳۵۴؛ ابن الوردی ۱، ۲۳۲؛ مسعودی ۴، ۱۱؛ کامل ۶، ۲۴۱ و دیگر مدارک اهل سنت مراجعه شود.
- ↑ به صفحات ۱۲۴ و ۳۴۷ مراجعه شود.
- ↑ غیبت نعمانی، ۲۴۸.
- ↑ غیبت نعمانی، ۲۶۲.
- ↑ ارشاد مفید، ۲۴۵.
- ↑ مروج الذهب ۳، ۲۵۱.
- ↑ دلیل خارطه بغداد، ۲۷۷.
- ↑ غیبت نعمانی، ۲۶۲.
- ↑ غیبت نعمانی، ۲۶۲.
- ↑ کمال الدین، ۲۵۱.
- ↑ ارشاد، ۳۳۷.
- ↑ ارشاد، ۷۱ به بعد.
- ↑ کامل ۵، ۴۳۶.
- ↑ مناقب ۳، ۵۲۹.
- ↑ تاریخ الغیبة الصغری، ۱۸۴ به بعد
- ↑ سنن ابو داوود ۲، ۴۲۵؛ سنن ابن ماجه ۲، ۱۳۶۹.
- ↑ سنن ابو داوود ۲، ۴۲۵.
- ↑ سنن ابن ماجه ۲، ۱۳۶۹.
- ↑ فتوحات الاسلامیه ۱، ۱۵۲.
- ↑ فتوحات الاسلامیه ۸، ۱۷۵.
- ↑ فتوحات الاسلامیه ۲، ۱۲۴.
- ↑ صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۵۶۰-۵۸۵.
- ↑ امام صادق (ع) می‌فرماید: «"خَمْسٌ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ: خُرُوجُ الْيَمَانِيِ، وَ السُّفْيَانِيِ، وَ الْمُنَادِي يُنَادِي مِنَ السَّمَاءِ، وَ خَسْفٌ بِالْبَيْدَاءِ، وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ "»؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص ۶۴۹؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۴۳۶، ح ۴۲۷.
- ↑ ر. ک: جمعی از نویسندگان، نور مهدی علیه السّلام، مقاله علی دوانی، ص ۷۰.
- ↑ ر. ک: چشم به راه مهدی (ع)، ص ۲۵۸.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۴۳۶، ح ۴۲۶.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۲۲۶- ۲۲۹.
- ↑ نک: اندیشه مهدویت وآسیب‌ها، محمدصابر جعفری.
- ↑ سایت موعود، شفیعی سروستانی، مورخ ۱۶/۸/۸۸
- ↑ مجله امان، ش۲۳، ص۲۶
- ↑ نک: عصر ظهور، علی کورانی
- ↑ بحار الانوار، ج۵۲، ص۲۲۷
- ↑ الغیبة، نعمانی، باب۱۴، ح۴۴
- ↑ نک: تحلیل تاریخی نشانه های ظهور، مصطفی صادقی
- ↑ مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۳۷۷.
- ↑ بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۲۷.
- ↑ آفتاب مهر، ج۱، ص ۲۱۲-۲۱۳.