میراث امام صادق
مقدمه
مدّت زمان طولانی که امام صادق(ع) برای استوار کردن ستون‌های راه و روش و طریق اهل بیت(ع) و ترسیم خطّ مشی‌های کلّی آن به فعالیت پرداخت تقریبا به سی و پنج سال می‌رسد. امتیاز این دوره این بود که معاصر با پایان دولت امویان و آغاز دولت عبّاسی و زمانه‌ای بوده که هردو دولت از نظر سیاسی در حالت ضعف بوده و در نتیجه فرصت منحصر به فرد و ممتازی برای انتشار بیداری و فرهنگ اصیل اسلامی به دست آمده بود. از اینجا است که پیروان اهل بیت را به عنوان پیروان و شیعه جعفر بن محمد صادق می‌شناسند و شیعیان را جعفری می‌نامند و این نامگذاری دلیلی تاریخی و مفهومی فرهنگی دارد. از همین‌جا است که می‌توان سرّ عظمت میراث بزرگی را که امام صادق(ع) برای ما به‌جا گذاشته و میزان وسعت و غنای کمّی و کیفی آن را دریافت. از دیگر سوی می‌توان به فراوانی شاگردانی که به دست امام صادق(ع) تربیت شده و میراث آن حضرت را حمل کرده و برای نسل‌های آینده نقل کردند نیز اشاره کرد. استاد محمد حسین مظفّر در کتاب الامام الصّادق در اینجا به نقل بعضی از اعترافات و تصریحاتی که راویان بزرگ اهل سنّت و علمای آنها درباره فضیلت امام صادق(ع) و رجوع ائمّه مذاهب اهل سنّت و اهل حدیث به ایشان آورده‌اند نقل نموده است. روات امام صادق(ع) چهار هزار نفر یا بیشتر بوده‌اند، که این مطلب را چند بار نیز گفته‌ایم، شیخ مفید «طاب ثراه» در ارشاد می‌گوید: اصحاب حدیث نام راویان راستگویی که از امام صادق(ع) روایت نقل کرده و آراء و افکار و مقامات مختلفی داشتند جمع نموده و عدد آنها به چهار هزار مرد بالغ شد[۱].
طبق نقل ابن شهر آشوب آن کسی که نام این راویان را جمع‌آوری کرده، ابن عقده بوده است. دیگری افزوده که ابن عقده برای هرکدام از این اشخاص روایتی نیز که از امام صادق(ع) نقل کرده‌اند ذکر نموده است، علّامه طبرسی در اعلام الوری نیز به عدد آنها اشاره کرده است، همچنان که محقّق حلی در معتبر و شیخ طوسی «طاب رمسه» در کتاب رجال خود نیز از آنان نام برده است. البتّه بسیاری راویان باعث بلندی و جلالت قدر امام صادق(ع) نمی‌شود، بلکه این راویان هستند که با روایت کردن از آن حضرت فضیلت و بلندی مرتبه را کسب می‌کنند. آری، این امر نشان‌دهنده میزان بلند مرتبگی علمی آن حضرت و اتّفاق‌نظر همه طالبان دانش و فضیلت با وجود تمام اختلافاتی که در گفتار و کردار داشتند بر فضیلت آن حضرت است.[۲].
بزرگان اهل سنّت که از امام صادق(ع) کسب علم کرده‌اند
عده‌ای از بزرگان و پیشوایان اهل سنّت از امام صادق(ع) کسب علم کرده‌اند. البتّه کسب دانش آنان از امام صادق(ع) مانند شاگرد و استادهای معمولی نبوده است. بلکه آنچنان که شیخ سلیمان در ینابیع و نووی در تهذیب الاسماء و لغات آورده است، این‌گونه بوده که آنها بر امامت و جلالت و بزرگواری آن حضرت اتّفاق نظر داشته‌اند. بلکه آنچنان که شافعی در مطالب السؤول آورده است، اینان کسب دانش خود از امام صادق(ع) را منقبت و شرافتی برای خود دانسته و فضیلتی می‌دانسته‌اند که به دست آورده بودند، اکنون ما تعدادی از این پیشوایان اهل سنت را ذکر می‌کنیم.
ابو حنیفه: از میان آنان است ابو حنیفه نعمان بن ثابت بن زوطی که از موالی بوده، اصل او از کابل و در کوفه به دنیا آمده است. او در کوفه بزرگ شده، درس خوانده و در کوفه دارای حوزه درس بوده است. وی از کوفه به بغداد منتقل شد و در سال ۱۵۰ هجری در همان شهر از دنیا رفت. قبر او هم‌اکنون در بغداد معروف است. او امام یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنّت است و شرح‌حال او مشهورتر از آن است که ما بخواهیم ذکر کنیم. امّا کسب علم او از محضر امام صادق(ع) نیز معروف است. از جمله کسانی که این مطلب را ذکر کرده‌اند می‌توان به شبلنجی در نور الابصار، ابن حجر در صواعق، شیخ سلیمان در ینابیع، ابن صبّاغ در الفصول و غیره اشاره کرد. آلوسی در مختصر تحفه اثناعشریه صفحه ۸ می‌نویسد: این ابو حنیفه است که در میان اهل سنّت با صدای بلند افتخار می‌کند که: «اگر آن‌دو سال نبود نعمان هلاک شده بود». مراد ابو حنیفه آن‌دو سالی است که در طول آن با امام صادق(ع) همنشین بوده و از آن حضرت کسب فیض می‌نمود.
مالک بن انس: و از جمله آنان مالک بن انس مدنی امام یکی دیگر از مذاهب اربعه اهل سنّت است، ابن ندیم در فهرست می‌نویسد: او ابن ابی عامر از قبیله حمیر بوده و از قبیله بنی تیم بن مره از شاخه‌های قریش شمرده می‌شود. بنا به روایتی حمل او در شکم مادر سه سال به طول انجامیده است، ابن ندیم اضافه می‌کند: از مالک بن انس نزد جعفر بن سلیمان عباسی که والی مدینه بود سعایت کردند و گفتند که او بیعت شما را قبول ندارد. او مالک بن انس را‌طلبید، او را برهنه کرده و شلّاق زد و او را آنقدر کشیدند که کتف او در رفت. وی در سال ۱۷۹ هجری در سنّ ۸۴ سالگی درگذشته و مثل همین مطالب را نیز ابن خلّکان در شرح‌حال او آورده است. امّا کسب دانش مالک بن انس نزد امام صادق(ع) معلوم و مشهور است. از جمله کسانی که به این مطلب اشاره کرده‌اند می‌توان به نووی در تهذیب، شبلنجی در نور الابصار، سبط در تذکره، شافعی در مطالب، ابن حجر در صواعق، شیخ سلیمان در ینابیع، ابو نعیم در حلیه، ابن صبّاغ در فصول، و سایرین اشاره کرد.
سفیان ثوری: و از آن جمله سفیان بن سعید مسروق ثوری کوفی است که چندین بار به بغداد وارد شده و از امام صادق(ع) روایاتی نقل کرده و امام صادق(ع) سفارش‌های گرانبهایی به او فرمودند که در قسمت وصایا گذشت[۳]، او با امام صادق(ع) درباره زهد و پارسایی مناظره‌ای داشته است. وی به بصره رفته و در سال ۱۶۱ هجری در بصره از دنیا رفته است. ولادتش در سال نود و اندی بوده و گفته شده که او در زمان قیام زید شهید در سپاه هشام بن عبدالملک بوده است. علم‌آموزی او از امام صادق(ع) در کتاب‌های تهذیب، نور الابصار، تذکره، مطالب، صواعق، ینابیع، حلیه، الفصول المهمّه و غیره آمده و رجالی‌های شیعه او را از اصحاب امام صادق(ع) ذکر نموده‌اند.
سفیان بن عیینه: و از جمله آنان سفیان بن عیینة بن ابی عمران کوفی مکی است که در کوفه در سال ۱۰۷ هجری به دنیا آمده و در سال ۱۹۸ هجری در مکه دار فانی را وداع گفته است. او در حال جوانی در زمان ابو حنیفه به کوفه داخل شد. علم‌آموزی او از امام صادق(ع) نیز در کتاب‌های تهذیب، نور الابصار، مطالب، صواعق، ینابیع، حلیه، الفصول و کتاب‌های دیگر ذکر شده و رجالی‌های شیعه او را نیز از شیعه دانسته‌اند.
یحیی بن سعید انصاری: و از جمله آنان است یحیی بن سعید بن قیس انصاری از بنی النجّار که از تابعین بوده است. او از طرف منصور قاضی مدینه بوده و سپس به منصب قاضی القضاة گماشته شده است، او در سال ۱۴۳ هجری در شهر هاشمیه از دنیا رفته است. درباره روایت کردن او از امام صادق(ع) به همان کتاب‌هایی که قبلا ذکر کرده‌ایم مراجعه کنید. رجالیون شیعه او را نیز از شیعه دانسته‌اند.
ابن جریح: و از جمله آنان است عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریح مکی که از بسیاری از دانشمندان استماع روایت کرده است. او از آن دسته علمای عامّه است که قائل به حلیت متعه هستند. در طریق صدوق در باب ما یقبل من الدّعاوی بغیر بینه و در کافی در باب ما احلّ الله من المتعه سؤال کسی از امام صادق(ع) درباره متعه آمده است که امام صادق(ع) در پاسخ او فرمودند: عبد الملک بن جریج را ملاقات کن و از او درباره این مسأله سؤال کن.؛ چراکه او در این‌باره دانش فراوانی دارد، آن مرد به نزد عبدالملک بن جریح رفت و او درباره مسأله متعه و حلیت آن احادیث و مطالب علمی بسیاری بر آن شخص املا نمود.
ابن خلّکان: گوید عبدالملک یکی از دانشمندان مشهور است. ولادت او در سال ۸۰ هجری بوده، او در بغداد به نزد ابو جعفر منصور رفته و در سال ۱۴۹ یا ۱۵۰ هجری دار فانی را وداع گفته است. همان کتاب‌هایی که قبلا ذکر کرده‌ایم کسب دانش او از محضر امام صادق(ع) را ذکر کرده و مصادر رجالی شیعه نیز او را ذکر نموده‌اند.
قطّان: و از آنان است ابو سعید یحیی بن سعید قطان بصری که از ائمّه حدیث بوده بلکه محدّث زمان خود شناخته می‌شده است. صاحبان صحاح ستّه و دیگر عالمان اهل سنّت به کلام او استدلال و احتجاج می‌کنند، او در سال ۱۹۸ هجری وفات کرده است. ابن قتیبه او را در رجال شیعه آورده است. امّا خود شیعه او را از رجال خود نمی‌دانند. تهذیب، ینابیع و غیر این دو کتاب از منابع اهل سنّت او را از اصحاب و یاران امام صادق(ع) دانسته و از میان شیعه نیز شیخ ابن داوود، نجاشی و دیگران نیز او را از اطرافیان امام صادق(ع) ذکر نموده‌اند.
محمد بن اسحاق: و از جمله آنان محمد بن اسحاق بن یسار صاحب المغازی و السّیر است که مدنی بوده در مکه ساکن گردیده است. ابن خلّکان از وی بسیار تعریف کرده است. میان محمد بن اسحاق و مالک بن انس دشمنی بوده و هرکدام از آن‌دو دیگری را مذمّت می‌نموده است. محمد بن اسحاق در شهر حیره بر منصور وارد شد و کتاب مغازی را برای او نوشت. وی به بغداد آمد و در سال ۱۵۱ هجری بنابر نقل مشهور در همان شهر از دنیا رفت. علم‌آموزی او از امام صادق(ع) در کتاب‌های تهذیب، ینابیع و غیر این‌دو کتاب از میان اهل سنّت ذکر شده. شیخ در کتاب رجال، علّامه در خلاصه، کشّی در کتاب رجال و دیگران از شیعه نیز او را ذکر کرده‌اند.
شعبة بن حجاج: و از آنان است شعبة بن حجاج ازدی که از ائمّه و مشاهیر اهل سنّت می‌باشد. وی فتوا داد که قیام به همراه ابراهیم بن عبدالله بن حسن واجب است. عدّه‌ای نیز معتقدند که او خود از کسانی بوده است که از اصحاب حدیث به همراه ابراهیم بن عبدالله خروج کرده است. گروهی از اهل سنّت همچون صاحب تهذیب، صواعق، حلیه، ینابیع، فصول، تذکره و دیگران او را از اصحاب امام صادق(ع) شمرده‌اند و کتاب‌های شیعی نیز او را جزو اصحاب امام صادق(ع) ذکر کرده‌اند.
ایوب سجستانی: و از جمله این افراد ایوب بن ابی تمیمه سجستانی بصری است که بعضی هم نام او را سختیانی گفته‌اند. امّا سجستانی مشهورتر است. وی غلام عمار بن یاسر بوده و او را در ردیف بزرگان از فقهاء تابعین برشمرده‌اند. وی در سال ۱۳۱ هجری در بصره در سنّ ۶۵ سالگی به مرض طاعون از دنیا رفته است. از اهل سنّت در نور الابصار، تذکره، مطالب، صواعق، حلیه، فصول و غیره و از میان شیعه کتاب‌های رجالی شیعه، همه او را از اصحاب امام صادق(ع) دانسته‌اند. اینها بعضی از بزرگان اهل سنّت و فقهای مشهور آنان بودند که نسبت شاگردی امام صادق(ع) به آنها داده شده است. البتّه بعضی از علما مانند ابو نعیم اصفهانی در حلیة الاولیاء، افراد دیگری را نیز جزء آنان دانسته‌اند.
مضافا به اینکه دیگران نیز با کلماتی نظیر «و غیرهم» یا «ما سوی ذلک» که همین معنای و غیره را می‌رساند، نیز عدّه دیگری را به این گروه ملحق کرده‌اند[۴][۵]. به دلیل عنایت بیش از حدّ امام صادق(ع) به رشته‌هایی از علوم طبیعی که نمونه‌هایی از آن را در خلال بحث‌های این کتاب پیشتر دیده‌ایم، می‌توان گفت که تمدّن امروز انسانی- یا تمدّن اروپا- مدیون میراث علمی امام صادق(ع) است.
میراث علمی و حدیثی که دانشمندان مکتب اهل بیت(ع) از امام صادق(ع) نقل و جمع‌آوری نموده‌اند به تنهایی هم از حیث کمّیت و هم از حیث پرداختن به رشته‌های مختلف علوم انسانی و طبیعی، بیشتر از میراث حدیثی هرکدام از معصومین(ع) می‌باشد.[۶].
منابع و آثار شناخت
- از علی بن حکم از هشام از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: «لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ اسْتَنْطَقَهُ، ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ، فَقَالَ لَهُ: أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ، فَقَالَ: وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْكَ، بِكَ آخُذُ، وَ بِكَ أُعْطِي وَ عَلَيْكَ أُثِيبُ»؛ هنگامی که خداوند عقل را آفرید، او را به حرف آورد، سپس به او گفت: رو به من کن. عقل رو کرد. سپس به او گفت: برگرد. عقل برگشت. خداوند فرمود: به عزّت و جلالم هیچ چیزی را نیافریده‌ام که در نزد من از تو محبوب‌تر باشد. به‌وسیله تو مؤاخذه می‌کنم، به‌وسیله تو عطا می‌کنم و برمبنای تو ثواب می‌دهم[۷].
- از عبدالله بن سنان روایت شده است که گفت: از امام جعفر بن محمد(ع) سؤال کردم: ملائکه برترند یا بنی آدم؟ امام صادق(ع) پاسخ دادند: امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(ع) فرموده است: خداوند در ملائکه عقل را بدون شهوت آفریده و در حیوانات شهوت را بدون عقل آفریده و در بنی آدم هردوی اینها را آفریده است. پس هرکس عقل او بر شهوتش غالب شود، او از ملائکه برتر و هر کس شهوت او بر عقلش فائق آید، او از حیوانات پست‌تر است[۸].
- از عبدالله بن سنان روایت شده است که امام صادق(ع) فرمودند: «حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى الْعِبَادِ النَّبِيُّ وَ الْحُجَّةُ فِيمَا بَيْنَ الْعِبَادِ وَ بَيْنَ اللَّهِ الْعَقْلُ»؛ حجّت خدا بر بندگان پیامبران‌اند و حجّت میان بندگان و خدا عقل است[۹].[۱۰].
انبیا و امامان
- از ابو حمزه ثمالی روایت شده است که امام صادق(ع) فرمودند: از ریاست بپرهیز و از اینکه پیروی کورکورانه دیگران را بنمایی نیز بپرهیز- تا آنجا که فرمودند: از این بپرهیز که بدون دلیل کسی را پیشوای خود گردانی و هرچه او می‌گوید تصدیق کنی[۱۱].
- از فضیل روایت شده که گفت: از امام صادق(ع) درباره کلام خداوند متعال: ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾[۱۲]، پرسیدم؟ امام صادق(ع) پاسخ دادند: هر امامی برای قرنی که در آن زندگی می‌کند هدایت‌کننده است[۱۳].
- از عمّار ساباطی روایت شده است که گفت: از امام صادق(ع) پرسیدم: آیا امام علم غیب می‌داند؟ امام(ع) پاسخ دادند: نه، ولی اگر بخواند چیزی را بداند، خداوند علم آن را به او می‌دهد[۱۴].
- و از بریدة بن معاویه از امام صادق(ع) یا باقر(ع) در تفسیر قول خداوند متعال ﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾[۱۵]، روایت شده که فرموده‌اند: پس رسول خدا بالاترین راسخان در علم است. خداوند به او تمام آنچه را که از تنزیل و تأویل فروفرستاده، تعلیم کرده است. خداوند هیچگاه چیزی را فرو نمی‌فرستد مگر اینکه علم او را به پیامبر و اوصیائی که بعد از او می‌آید تعلیم می‌کند. تا آنجایی که فرمودند: قرآن خاصّ و عامّ، محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ دارد و این راسخان در علم هستند که فرق آنها را می‌دانند[۱۶].[۱۷].
اسلام و ایمان
- از جمیل بن صالح روایت شده است که گفت: به امام صادق(ع) عرض کردم: به من خبر بده از اسلام و ایمان که آیا باهم فرق می‌کنند؟ امام صادق(ع) پاسخ دادند: ایمان با اسلام مشارکت دارد. امّا اسلام با ایمان مشارکت ندارد. عرض کردم: این دو را برای من توصیف نمائید. آن حضرت فرمودند: «الْإِسْلَامُ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ التَّصْدِيقُ بِرَسُولِ اللَّهِ(ص) بِهِ حُقِنَتِ الدِّمَاءُ وَ عَلَيْهِ جَرَتِ الْمَنَاكِحُ وَ الْمَوَارِيثُ وَ عَلَى ظَاهِرِهِ جَمَاعَةُ النَّاسِ وَ الْإِيمَانُ الْهُدَى وَ مَا يَثْبُتُ فِي الْقُلُوبِ مِنْ صِفَةِ الْإِسْلَامِ وَ مَا ظَهَرَ مِنَ الْعَمَلِ بِهِ وَ الْإِيمَانُ أَرْفَعُ مِنَ الْإِسْلَامِ بِدَرَجَةٍ»؛ اسلام این است که شهادت به وحدانیت خداوند داده و رسول خداوند را تصدیق نمایید. به‌وسیله این کار خون‌ها حفظ شده و ازدواج و میراث بر همین اساس صورت می‌گیرد و بسیاری از مردم بر همین ظاهر اسلام مانده‌اند. امّا ایمان عبارت است از هدایت و آنچه را که در دل‌ها از اوصاف اسلام ثبت شده و در مرحله عمل از انسان مؤمن به ظهور می‌رسد. پس ایمان یک درجه از اسلام بالاتر است[۱۸].
- از عبدالرحیم قصیر، روایت شده که گفت: نامه‌ای به وسیله عبدالملک بن اعین به‌سوی امام صادق(ع) فرستاده و از ایشان درباره حقیقت ایمان سؤال کردم. آن حضرت در نامه‌ای که به‌وسیله همان شخص برای من فرستادند، این چنین پاسخ دادند: خدایت رحمت کند که از ایمان سؤال کرده‌ای، ایمان اقرار به زبان و پیمان قلبی و عمل کردن به آن پیمان به‌وسیله اعضا و جوارح است. ایمان دارای اجزائی است که هرکدام به یکدیگر پیوسته‌اند. و ایمان، اسلام و کفر سه خانه‌اند یا سه دایره تو در تو که هرگاه کسی از دایره ایمان بیرون رفت هنوز در دایره اسلام باقی است و هرگاه از دایره اسلام بیرون رفت وارد دایره کفر می‌شود و رابطه این سه از باب عموم و خصوص مطلق است گاه می‌شود که بنده خدا قبل از آنکه مؤمن باشد مسلمان است. اما نمی‌شود که مؤمن باشد امّا مسلمان نباشد. پس اسلام قبل از ایمان و ایمان با اسلام شریک است[۱۹].
- عبدالله بن مسکان از یکی از اصحاب امام صادق(ع) نقل می‌کند که گفت: به امام صادق(ع) عرض کردم: اسلام چیست؟ امام صادق(ع) پاسخ دادند: دین خدا. نام دین خدا اسلام است و این دین قبل از اینکه شما به وجود بیایید و اکنون که وجود دارید و بعد از شما ثابت و برقرار است. هرکس به دین خدا اقرار نماید مسلمان است. امّا کسی که به دستورات خداوند متعال عمل کند، مؤمن است[۲۰].[۲۱].
تفقّه در دین
- از عبدالله بن الرحمن زید از پدرش از امام صادق(ع) روایت شده که گفت: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ بُغَاةَ الْعِلْمِ»؛ رسول خدا(ص) فرموده است: به دنبال علم رفتن بر هر مسلمانی واجب است، آگاه باشید که خداوند آنان را که راه دانش را برگزیده‌اند دوست دارد[۲۲].
- از ابو جعفر احول از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: «لَا يَسَعُ النَّاسَ حَتَّى يَسْأَلُوا وَ يَتَفَقَّهُوا وَ يَعْرِفُوا إِمَامَهُمْ وَ يَسَعُهُمْ أَنْ يَأْخُذُوا بِمَا يَقُولُ وَ إِنْ كَانَ تَقِيَّةً»؛ مردم باید بپرسند و تفکر و تفقّه کنند و امام خود را بشناسند. نه اینکه آنچه را که او می‌گوید اگرچه از روی تقیه باشد به آن عمل کنند[۲۳].
- از جمیل از امام صادق(ع) روایت شده که گفت: شنیدم امام صادق(ع) می‌فرمود: «يَغْدُو النَّاسُ عَلَى ثَلَاثَةِ: صُنُوفٍ عَالِمٍ وَ مُتَعَلِّمٍ وَ غُثَاءٍ فَنَحْنُ الْعُلَمَاءُ وَ شِيعَتُنَا الْمُتَعَلِّمُونَ وَ سَائِرُ النَّاسِ غُثَاءٌ»؛ مردم بر سه دسته‌اند: دانشمند، دانشجو و گروه بی‌ارزشی که به خار و خاشاک مانند، ما دانشمندانیم و شیعیان ما دانشجو و دیگر مردمان خار و خاشاک‌اند[۲۴].
- از ابی البختری از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: همانا دانشمندان میراث‌داران پیامبران‌اند و این بدان سبب است که پیامبران درهم و دیناری از خود به ارث نگذاشته‌اند. بلکه آنان احادیث خود را به‌جا گذاشته‌اند. پس هرکس از آن احادیث استفاده کند بهره شایانی برده است. پس بنگرید که دانش خود را از چه کسی می‌گیرید؟ همانا که در میان ما اهل بیت در هر نسلی جانشینان عادلی هستند که تحریف غالیان و جعل دروغگویان و تأویل نادانان را از آن احادیث دور می‌کنند[۲۵].[۲۶].
منابع تشریع اسلامی
- از حمّاد از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: هیچ چیزی نیست مگر اینکه درباره آن یا در قرآن و یا در سنّت حکمی آمده است[۲۷].
- از مزارم از ابا عبدالله امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: خداوند تبارک و تعالی قرآن را نازل کرده و در آن همه چیز را بیان داشته است. به خدا قسم که خداوند هیچ چیزی را که بندگان به آن نیاز داشته باشند باقی نگذاشته مگر اینکه آن را در قرآن فرو فرستاده است تا اینکه بندگان خدا نتوانند بگویند ای کاش که درباره این مسأله در قرآن آیه‌ای بود[۲۸].
- از معلّی بن خنیس روایت شده که گفت: امام صادق(ع) فرمود: هیچ مسأله‌ای نیست که دو نفر در او اختلاف داشته باشند مگر اینکه اصل آن در کتاب خدا موجود است. امّا عقل مردمان به درک آن نمی‌رسد[۲۹].[۳۰].
علم ائمّه(ع)
- عبدالاعلی بن اعین روایت کند که: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: من از پیامبر به وجود آمده و به کتاب خدا دانا هستم که در آن جریان پیدایش مخلوقات و هرچه تا روز قیامت به وقوع خواهد پیوست، اخبار آسمان و زمین و بهشت و دوزخ و آنچه واقع شده و می‌شود ذکر شده است من همان‌گونه که به کف دست خود نگاه می‌کنم نسبت به قرآن کریم آشنا هستم و خداوند می‌فرماید: («فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْءٍ») در آن روشنگری برای هرچیز است)[۳۱].
- ابو بصیر از امام صادق(ع) روایت می‌کند که فرمود: رسول خدا(ص) به حضرت علی(ع) هزار باب از علوم گشود که از هر بابی از آن هزار باب دیگر گشوده می‌شود، تا اینکه فرمود: صحیفه جامعه، در نزد ما موجود است که نامه‌ای است به طول هفتاد ذراع رسول خدا(ص)، که به املاء پیغمبر اکرم و از دهان مبارک آن حضرت و به خطّ حضرت علی(ع) بوده و به دست خود آن حضرت نوشته و در آن تمام حلال، حرام و هرچه را که مردم به آن احتیاج پیدا می‌کنند، حتّی أرش خدش یعنی میزان دیه خراشی که بر انسان وارد می‌شود یا خسارتی که از خراش بر اموال مردم واجب می‌گردد نیز ذکر شده است. ابو بصیر گوید: آن حضرت دست خود را به‌سوی من دراز کرد و گفت: اجازه می‌دهی ای ابا محمد؟ عرض کردم: خدا مرا قربانت کند، من به شما تعلّق دارم. هر کار می‌خواهید انجام بدهید. آن حضرت با دست خود مرا لمس کرد و سپس فرمود: در آن صحیفه جامعه حتّی خسارت این مقدار فشار نیز آمده است- آن حضرت گویا قدری ناراحت شده بود-[۳۲].
- از حسین بن ابی العلاء روایت شده است که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: همانا که جفر سپید در نزد من است به حضرت عرض کردم در آن چه چیزی است؟ آن حضرت فرمود: زبور داوود، تورات موسی، انجیل عیسی، صحف ابراهیم، همه حلال و حرام‌ها و مصحف فاطمه. و من گمان نمی‌کنم که قرآن هم در آن باشد، و در آن چیزهایی است که مردم به سمت ما احتیاج پیدا می‌کنند، امّا ما به سمت کسی احتیاج پیدا نمی‌کنیم. حتّی در آن دیه نواختن یک تازیانه، نیم تازیانه یا یک چهارم تازیانه و حتی ارش خدش دیه خراشیدگی نیز هست[۳۳].[۳۴].
راه‌های انحرافی
- امام صادق(ع) فرمودند: قیاس و رأی را رها کن که آنچه را گروهی درباره دین خدا گفته‌اند، دلیلی آشکاری ندارد[۳۵].
- ابی شیبه خراسانی گوید از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: «إِنَّ أَصْحَابَ الْمَقَايِيسِ طَلَبُوا الْعِلْمَ بِالْمَقَايِيسِ فَلَمْ تَزِدْهُمُ الْمَقَايِيسُ مِنَ الْحَقِّ إِلَّا بُعْداً وَ إِنَّ دِينَ اللَّهِ لَا يُصَابُ بِالْمَقَايِيسِ»؛ صاحبان قیاس، دانش را با قیاس طلب کرده‌اند. امّا آن قیاس آنها را فقط از حقّ دورتر کرد.؛ چراکه دین خداوند با قیاس به دست نمی‌آید[۳۶].
- در نامه‌ای که امام صادق(ع) برای معتقدان به رأی و قیاس نوشته‌اند آمده است: آنان می‌گویند: ما جز آنچه را که عقل و فهم ما درک می‌کند، چیز دیگری را قبول نداریم، پس خداوند متعال آنها را به این روزی که گرفتار آمده‌اند مبتلا ساخته است. آنها را وانهاده و رها کرده است، تا آنجا که بنده نفس خود گشته و خود خبر ندارند. اگر خداوند از کار آنها راضی بود، دیگر برای آنها پیامبر نمی‌فرستاد که در میان آنان داوری کرده و آنان را از این حالت باز دارد[۳۷].
- در وصیت مفضل بن عمر آمده است که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: هرکس عمل خود را بر پایه شک یا ظنّ محکم کند، عمل او ارزشی نداشته و حبط می‌شود، همانا که حجّت خدا حجّتی روشن و آشکار است[۳۸].
- از مسعدة بن صدقه از امام صادق(ع) از پدران بزرگوارش(ع) روایت شده که فرمودند: پیامبر اکرم(ص) فرموده است: از ظنّ و گمان بپرهیزید که همانا ظنّ و گمان دروغ‌ترین دروغ‌هاست[۳۹].[۴۰].
نمونه‌هایی از کج‌فهمی در مسائل دینی
- عبدالمؤمن انصاری روایت کند که به امام صادق(ع) عرض کردم: گروهی از رسول خدا روایت می‌کنند که فرمود: «اختلاف امّتی رحمة»؛ اختلاف در میان امّت من رحمت است. امام صادق(ع) فرمودند: «راست می‌گویند»، گفتم: اگر اختلاف در میان امّت رحمت است. پس اجتماع در میان امّت مایه عذاب است! امام صادق(ع) فرمودند: این‌گونه که تو گمان کرده‌ای و آنان به آن راه رفته‌اند، نیست. منظور پیامبر اکرم(ص) این آیه از قرآن کریم است: (پس چرا از هر فرقه‌ای از آنان، دسته‌ای کوچ نمی‌کنند تا دسته‌ای بمانند و در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را- وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند- باشد که آنان از کیفر الهی بترسند؟). پس خداوند متعال آنها را امر کرده تا به سمت پیامبر اکرم(ص) بروند و دانش بیاموزند. سپس به سمت قوم و قبیله خود برگردند و آن دانش را به آنان بیاموزند، مراد از کلمه اختلاف، رفتن آنها به شهرهاست نه اختلاف پیدا کردن در دین خدا. بلکه دین خدا یک دین بیشتر نیست[۴۱].
- اسماعیل بن مخلد سراج گوید: این نامه از امام صادق(ع) به‌سوی اصحابش صادر شد. او نامه را ذکر می‌کند تا آنجا که گوید: آنان در حالی‌که پیامبر اکرم(ص) قبل از وفات خود با آنها عهد و پیمان کرده بود، می‌گویند پس از دنیا رفتن پیامبر اکرم(ص) ما می‌توانیم براساس آنچه را که رأی مردم بر آن اجتماع کرده عمل کنیم. آنان در این کار مخالف خدا و رسول او هستند، پس هیچ‌کس جرأت بر خدا پیدا نکرده و ضلالتش آشکارتر از آنان که این‌چنین اعتقادی دارند نیست. تا آنجا که فرمود: و همچنان که در زمان حیات پیامبر اکرم(ص) مردم اجازه نداشتند در مقابل کلام و نظر آن حضرت به هوا و هوس و رأی و قیاس خود عمل کنند، همچنین پس از رحلت آن حضرت نیز کسی اجازه ندارد تا به هوا و رأی و قیاس خود در مخالفت با آن حضرت عمل نماید. سپس فرمودند: از آثار رسول خدا(ص) و سنّت او پیروی کنید و به آنها تمسّک جویید و از هوا و هوس و آراء و عقاید عقلی خود پیروی نکنید.؛ چراکه گمراهترین مردم در نزد خدا کسی است که بدون هدایت خداوندی به دنبال هوا و رأی خود می‌رود. و همچنین فرمودند: «أَيَّتُهَا الْعِصَابَةُ عَلَيْكُمْ بِآثَارِ رَسُولِ اللَّهِ(ص) وَ سُنَّتِهِ، وَ آثَارِ الْأَئِمَّةِ الْهُدَاةِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ رَسُولِ اللَّهِ(ص) مِنْ بَعْدِهِ وَ سُنَّتِهِمْ، فَإِنَّهُ مَنْ أَخَذَ بِذَلِكَ فَقَدِ اهْتَدَى وَ مَنْ تَرَكَ ذَلِكَ وَ رَغِبَ عَنْهُ ضَلَّ...»؛ «ای جماعت، بر شما باد که آثار رسول خدا(ص) و سنّت او آثار ائمّه هدی از اهل بیت رسول خدا را پس از او دریابید.؛ چراکه هرکس چنگ به ریسمان آنان بزند هدایت شده و هرکس این کار را ترک کرده و از او روگردان شود، گمراه می‌شود». او این نامه را کاملا تا آخر ذکر کرده است[۴۲].[۴۳].
روش تفقّه در دین
- هشام بن سالم گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: حقّ خداوند بر بندگان چیست؟ آن حضرت فرمودند: حقّ خداوند بر بندگان این است که آنچه را که می‌دانند بگویند و از آنچه نمی‌دانند خودداری کنند. اگر آنان چنین کنند حقّ خداوند را ادا کنند[۴۴].
- هشام بن سالم از امام صادق(ع) روایت کند که فرمود: «إِنَّمَا عَلَيْنَا أَنْ نُلْقِيَ إِلَيْكُمُ الْأُصُولَ وَ عَلَيْكُمُ التَّفْرِيعُ»؛ بر ماست که اصول را به شما بگوییم و بر شماست که طبق اصولی که ما به شما می‌گوییم فروعات را کشف کنید[۴۵].
- ابن مسکان از حبیب نقل می‌کند که گفت: امام صادق(ع) به ما فرمودند: کسی در نزد من محبوب‌تر از شما نیست، مردم به راه‌های مختلف رفته‌اند. بعضی از آنها تابع هوا و هوس خود شده‌اند. بعضی از آنها تابع آراء و نظرات عقلی خود گشتند. امّا شما تابع نظریه‌ای شده‌اید که ریشه‌دار است[۴۶].
- هشام روایت می‌کند که به امام صادق(ع) گفتند: از شما روایت شده که مراد از خمر و میسر و انصاب و ازلام در آیه شریف قرآن، بعضی از انسان‌ها هستند؟ امام صادق(ع) پاسخ دادند: خداوند هیچگاه خلق خود را با چیزهایی که نمی‌فهمند مورد خطاب قرار نمی‌دهد[۴۷].
- از عمر بن حنظله روایت شده که گفت: از امام صادق(ع) پرسیدم: دو نفر از اصحاب ما در یک مسأله‌ای مانند دین یا میراث اختلاف می‌کنند. تکلیف چیست؟ حضرت پاسخ دادند: در میان خود گشته و کسی را پیدا کنند که حدیث ما را نقل می‌کند و در حلال و حرام ما نظر کرده، احکام ما را می‌داند. پس باید به حکم او راضی شوند که من او را بر شما حاکم قرار دادم. پس اگر او حکم ما را بیان کرد و یکی از آن دو نفر حکم او را قبول نکرد، حکم خداوند را سبک شمرده و حکم ما را ردّ کرده است و هرکس ما را ردّ کند خدا را ردّ کرده و این کار در حدّ شرک به خداست[۴۸].
در ادامه همان حدیث عمر بن حنظله گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: اگر هرکدام از دو طرف دعوی یکی از اصحاب را که دارای همین صفاتی که شما فرمودید هست اختیار کنند و آن دو را در امر خود حکم قرار دهند، سپس آن دو در حکم اختلاف کنند تکلیف چیست؟ امام(ع) پاسخ دادند: حکم، حکم آن کسی است که از میان آن دو عادل‌تر، فقیه‌تر، راستگوتر و باتقواتر باشد و به حکم طرف مقابل اعتنا نمی‌شود. خدمت آن حضرت عرض کردم: آن دو نفر هردو عادل و در نزد اصحاب مورد قبول هستند و نمی‌توانیم هیچ‌کدام از آنها را بر دیگری ترجیح دهیم.
حال تکلیف چیست؟ حضرت پاسخ دادند: می‌بینیم در حکمی که صادر کرده‌اند، به چه روایتی از ما تمسک کرده‌اند؟ پس استناد هرکدام به روایتی بود که اصحاب شما بر آن اجماع کرده‌اند، حکم او را قبول کرده و روایتی را که نادر بوده و در نزد اصحاب مشهور نیست، کنار می‌گذاریم.؛ چراکه آنچه مورد اتفاق‌نظر باشد، شک از آن برداشته می‌شود، عمر بن حنظله گوید: به آن حضرت عرض کردم: اگر دو روایتی که آن دو نفر نقل می‌کنند هر دو مشهور باشند و از راویان ثقه نقل شده باشند تکلیف چیست؟ امام صادق(ع) پاسخ دادند: نگاه کنید که از میان این دو روایت کدام‌یک موافق با حکم قرآن و سنّت و مخالف با حکم عامّه یعنی غیر شیعه می‌باشد. آن را بگیرید و آنچه را که حکمش مخالف با حکم کتاب یا مخالف سنّت و یا موافق با عامّه است کنار بگذارید.
عرضه داشتم: خدا مرا فدایت کند. این‌گونه فرض می‌کنیم که این دو فقیه هردو حکم را از کتاب و سنّت اخذ کرده‌اند. امّا می‌بینیم که یکی از این دو خبر موافق با عامّه و دیگری مخالف با عامّه است. به کدام‌یک باید عمل کنیم؟ امام صادق(ع) فرمودند: راه رشد در آن روایتی است که مخالف با عامّه باشد. عرضه داشتم: خداوند مرا قربانت کند، اگر هردو خبر با نظر عامّه موافق بودند تکلیف چیست؟ آن حضرت پاسخ دادند: نگاه می‌کنیم که حاکمان و قاضیان عامّه به کدام‌یک از این دو روایت میل بیشتری دارند و آن را مورد استناد قرار می‌دهند، آن را ترک می‌کنیم و دیگری را اخذ می‌نماییم. عرض کردم: اگر حکام آنها به هردو خبر یکسان عمل کرده باشند تکلیف چیست؟ آن حضرت فرمودند: اگر کار به اینجا رسید، این مسأله را کنار بگذار تا امام خود را ببینی[۴۹]، همانا که توقّف کردن در نزد امور شبهه‌ناک بسیار بهتر است از فرورفتن در گرداب هلاکت[۵۰].[۵۱].
قواعد فقهی کلّی
- موسی بن بکر گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: مردی یک روز، دو روز یا سه روز یا چهار روز یا بیشتر بیهوش می‌ماند. آیا او چه اندازه باید نمازش را قضا کند؟ امام صادق(ع) پاسخ دادند: «أَلَا أُخْبِرُكَ بِمَا يَجْمَعُ لَكَ هَذِهِ الْأَشْيَاءَ كُلَّهَا، كُلَّمَا غَلَبَ اللَّهُ عَلَيْهِ مِنْ أَمْرٍ فَاللَّهُ أَعْذَرُ لِعَبْدِهِ»؛ آیا تو را خبر ندهم به قاعده‌ای کلّی که جواب همه این سؤال‌ها در آن باشد؟ خداوند عذر بندگانش را در همه امور غیر اختیاری می‌پذیرد[۵۲].
- از محمد بن علی بن الحسین روایت است که گفت: امام صادق(ع) فرمودند: «كُلُّ شَيْءٍ مُطْلَقٌ حَتَّى يَرِدَ فِيهِ نَهْيٌ»؛ هر چیزی آزاد است تا اینکه در آن از جانب خدا نهیی برسد[۵۳].
- از داوود بن فرقد روایت شده که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: اگر شما معنای کلام ما را بفهمید و درک کنید، فقیه‌ترین مردمید،؛ چراکه هر کلمه ممکن است بر چند وجه معنای مختلفی پیدا کند، انسان اگر بخواهد می‌تواند کلام خود را به‌گونه‌ای تغییر بدهد که معنایش عوض شود ولی دروغ نباشد[۵۴].
- از ابی اسحاق ارجانی روایت مرفوعی نقل شده است که گفت: امام صادق(ع) فرموده‌اند: آیا می‌دانی چرا دستور می‌دهیم به روایاتی که مخالف با نظر اهل سنّت است عمل کنید؟ گفتم: نمی‌دانم، آن حضرت فرمودند: به این دلیل که حضرت علی(ع) در امر دین هر دستوری می‌دادند، امّت از روی کینه و عنادی که با آن حضرت داشته و می‌خواستند امر آن حضرت را باطل کنند، مخالف آن عمل می‌کردند. به همین خاطر می‌آمدند و از امیر المؤمنین مسأله می‌پرسیدند، هنگامی که آن حضرت فتوا می‌داد، آنها ضدّ آن را عمل می‌کردند تا مردم را به اشتباه بیندازند[۵۵].
- از منصور بن حازم روایت شده که گفت: امام صادق(ع) فرموده‌اند: مردم در امر و نهی خدا واقع شده‌اند. امّا کسی که دارای عذر شرعی باشد، خداوند عذر او را می‌پذیرد[۵۶].
- از ابی بصیر روایت شده که گفت: از امام صادق(ع) سؤال کردم: آیا مهر یا جای سجده مریض را زن می‌تواند برای او نگاه دارد تا او بر آن سجده کند؟
آن حضرت فرمودند: این کار را نمی‌تواند انجام دهد، مگر اینکه به این کار مجبور باشد و در نزد او غیر از آن زن دیگری نباشد و هیچ حرامی نیست مگر اینکه در هنگام ضرورت و اضطرار خداوند آن را حلال کرده است[۵۷].
- هشام بن سالم از امام صادق(ع) روایت کند که فرمود: خداوند متعال بسیار بزرگوارتر است از اینکه به مردم تکلیفی واگذار کند که آنان طاقت انجام آن را نداشته باشند و خداوند متعال عزیزتر از آن است که در حکومت و سلطنت او کاری اتّفاق بیافتد که خداوند آن را نخواسته باشد[۵۸].
- عبدالاعلی مولی آل سام گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: زمین خوردم و ناخن دست من شکسته است و من بر آن مرهم نهاده‌ام. اکنون چگونه وضو بگیرم؟ آن حضرت پاسخ دادند: این حکم و اشباه و نظایر آن از این آیه شریف قرآن فهمیده می‌شود: (و در دین بر شما سختی قرار نداده است) بر روی همان مرهم دست بکش[۵۹].
- از عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: هرچیز حلال و حرامی دارد. پس تا وقتی که حرام را به صورت مشخّص نشناخته‌ای که آن را کنار بگذاری، همه‌چیز برای تو حلال است[۶۰].
- از معاویة بن عمار از امام صادق(ع) روایت شده است که پیامبر اکرم(ص) هنگامی که از طواف و نماز طواف فارغ شد، فرمود: اکنون اعمال را از آنجا شروع کنید که خداوند متعال دستور به آن داده است. پس به کوه صفا برویم، خداوند متعال می‌فرماید: (در حقیقت، «صفا» و «مروه» از شعایر خداست)[۶۱].
- زکریا بن یحیی از امام صادق(ع) روایت می‌کند که فرمود: آنچه را که خداوند دانش آن را از بندگان پنهان داشته است، آن حکم از بندگان برداشته شده است[۶۲].
- از حریز از زراره نقل شده است که گفت: از امام صادق(ع) درباره حرام و حلال سؤال کردم. آن حضرت پاسخ دادند: «حَلَالُ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، لَا يَكُونُ غَيْرُهُ وَ لَا يَجِي‌ءُ غَيْرُهُ»؛ حلال محمد تا روز قیامت حلال، و حرام او تا روز قیامت حرام است، غیر از این نخواهد شد و نخواهد آمد[۶۳].[۶۴].
نمونه‌هایی از فقه امام صادق(ع)
- ابن اذینه از امام صادق(ع) روایت می‌کند که آن حضرت فرمودند: این ناصبیان چه چیز روایت می‌کنند؟ عرضه داشتم: خدا مرا قربانت کند. درباره چه موضوعی؟ آن حضرت فرمودند: درباره اذان و رکوع و سجودشان. گفتم: آنان می‌گویند: ابی بن کعب در خواب دیده است، امام صادق(ع) فرمودند: آنان دروغ می‌گویند. دین خدا عزیزتر از آن است که در خواب دیده شود یعنی احکام آن به وسیله خواب و رؤیا بیان شود[۶۵].
- از عیص بن قاسم روایت شده است که امام صادق(ع) فرمودند: هنگامی که کسی در ماه رمضان به مسافرت می‌رود، باید روزه‌اش را افطار کند و فرموده است: پیامبر اکرم(ص) از مدینه به سمت مکه در ماه رمضان خارج شد، به همراه آنان مردم و پیادگان بودند. هنگامی که به منطقه کراء غمیم که سه میل با مدینه فاصله داشت رسیدند، کاسه‌ای آب خواستند. آن هنگام وقتی بین ظهر و عصر بود. آن حضرت آب را نوشیده و افطار کرده و مردم نیز به همراه آن حضرت افطار کردند. امّا عدّه‌ای بر روزه خود ماندند و آنها را عصاة یا سرپیچی‌کنندگان نامیدند، در حالی‌که همیشه باید همه به آخرین دستور رسول خدا عمل کنند[۶۶].
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: خداوند متعال آب را پاک‌کننده آفرید. هیچ چیزی آب را نجس نمی‌کند مگر اینکه رنگ، طعم یا بوی آب را تغییر دهد.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: هنگامی که آب به قدر کر رسید، چیزی او را نجس نمی‌کند.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: لباس خود را پس از آغشته شدن به بول هر حیوانی که گوشتش خورده نمی‌شود، بشویید.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: هنگامی که چشم، گوش و قلب به خواب رفت، وضو واجب می‌شود، گفته شد: اگر در کنار این شخص خوابیده چیزی حرکت کند و او متوجّه آن نشود حکمش چیست؟ امام صادق(ع) فرمودند: با این چیزها وضو باطل نمی‌شود مگر اینکه یقین کند که به خواب عمیق فرورفته است و شاهد آشکاری بر این بیابد و الّا بر یقین وضوئی که داشته باقی است و هیچگاه یقین با شک نقض نمی‌شود و حتما باید یقین دیگری یقین را از بین ببرد.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: وضو را جز حدث باطل نمی‌کند و خواب نیز حدث است.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: هنگامی که در محلّ قضای حاجت نشسته‌ای، اگر صدای اذان را شنیدی، زیر لب آنچه را که مؤذن می‌گوید بگو و در آن حال ذکر خدا را فرو مگذار،؛ چراکه یاد خدا در هر حالی نیکوست.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: اگر در وضوی خود شک کردی و شک تو پس از پایان وضو و مشغول شدن به کار دیگری بود، شک تو قابل اعتنا نیست. شک در جایی قابل اعتناست که هنوز آن کار تمام نشده باشد.
- از امام صادق(ع) درباره نشستن جنب در مساجد سؤال شد. امام صادق(ع) فرمودند: جایز نیست. امّا به غیر از مسجد الحرام و مسجد النّبی(ص) می‌تواند از همه مسجدها عبور نماید.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: بر هر کسی که از اهل قبله باشد و بمیرد نماز میت بخوانید و حساب او را به خدا واگذار کنید.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: هرچیزی که به غیر از خاک قبر بر بالای قبر بگذارند، بر میت سنگینی می‌کند[۶۷].
- مردی به امام صادق(ع) عرض کرد: من لباس خود را به شخص غیر مسلمان ذمّی عاریه می‌دهم. می‌دانم که او شراب می‌خورد و از گوشت خوک استفاده می‌کند. هنگامی که او پیراهن مرا به من برمی‌گرداند قبل از اینکه آن را بپوشم و در آن نماز بخوانم، آیا واجب است که آن را بشویم؟ امام صادق(ع) پاسخ دادند: در آن نماز بخوان و آن را نشوی، بخاطر اینکه تو آن را به صورت پاک به او عاریه داده‌ای و الآن یقین نداری که آیا او آن را نجس کرده است یا نه. پس اگر در آن نماز بخوانی اشکالی ندارد مگر اینکه یقین به نجس بودن آن پیدا کنی.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: هر نمازی دو وقت دارد و برترین آنها اول وقت است.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: همانا که نافله به منزله هدیه‌ای است که به خداوند می‌دهی. پس هر زمانی که آن را بدهی قبول می‌شود.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: «السُّجُودُ لَا يَجُوزُ إِلَّا عَلَى الْأَرْضِ أَوْ عَلَى مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ إِلَّا مَا أُكِلَ أَوْ لُبِسَ»؛ سجده جز بر زمین و یا آنچه از زمین می‌روید جایز نیست و آنچه از زمین می‌روید اگر خوردنی یا پوشیدنی باشد، باز هم سجده بر آن جایز نیست.
- و آن حضرت فرموده‌اند: «مَنْ صَلَّى الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ جَمَاعَةً فَظُنُّوا بِهِ كُلَّ خَيْرٍ»؛ هرکس که نمازهای پنجگانه‌اش را به جماعت بخواند، همه‌گونه ظنّ و گمان خوبی به او ببرید[۶۸].
- از امام صادق(ع) در رابطه با خواندن حمد و سوره توسّط مأموم در نماز جماعت سؤال شد. فرمودند: جایز نیست.؛ چراکه امام(ع) ضامن قرائت مأمومین است. البتّه امام جماعت ضامن تمام نماز آنها نیست، امّا ضامن قرائت می‌باشد.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: خداوند هیچ چیزی را بر این امّت شدیدتر از زکات واجب نکرده است که البتّه عموم مسلمانان درباره همین واجب الهی به هلاکت می‌افتند.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: هیچ مالی در خشکی و یا دریا از بین نمی‌رود مگر اینکه صاحب آن زکات را ضایع کرده است و هیچ پرنده‌ای به دام صیاد نمی‌افتد مگر اینکه در تسبیح خداوند کوتاهی کرده باشد.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: «إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ الصِّيَامَ لِيَسْتَوِيَ بِهِ الْغَنِيُّ وَ الْفَقِيرُ»؛ خداوند روزه را واجب کرده است تا غنی و فقیر در آن احساس تساوی کنند.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: در سفر روزه نیست مگر در آن سه روزی که خداوند متعال در حج گفته است[۶۹].
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: اگر در روز قیامت روزه ماه رمضان را کامل بیاوری، دیگر درباره روزه از تو سؤالی نمی‌شود.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: «إِنَّ صَوْمَ شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ يَفْرِضِ اللَّهُ صِيَامَهُ عَلَى أَحَدٍ مِنَ الْأُمَمِ قَبْلَنَا»؛ خداوند روزه ماه رمضان را بر هیچ‌یک از امّت‌های سابق واجب نکرده است.
- از امام صادق(ع) در رابطه با آیه شریف قرآن: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[۷۰] سؤال شد. آن حضرت پاسخ دادند: خداوند متعال در امّت‌های سابق فقط روزه ماه رمضان را بر پیامبران آن امّت‌ها واجب کرده بود. امّا امّت ما را بر آنان فضیلت داده و روزه ماه رمضان را بر رسول و امّت، هردو واجب کرده است.
- به امام صادق(ع) عرض شد: آیا شب قدر در همه سال‌ها موجود است؟ امام صادق(ع) پاسخ دادند: اگر شب قدر برداشته شود، قرآن از بین می‌رود.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: اگر مردم حج را ترک کنند، عذاب الهی بر آنها نازل شده و دیگر مهلتی به آنها داده نخواهد شد.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: «لَا يَزَالُ الدِّينُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْكَعْبَةُ»؛ مادامی که کعبه در میان مسلمانان برپا است، دین هم برپا است.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: اگر مردم حج را ترک کنند، بر والی است که آنها را به رفتن بر حج و ماندن در کنار کعبه مجبور کند و اگر زیارت قبر پیامبر اکرم(ص) را ترک کنند، بر والی است که آنها را بر این کار مجبور نماید. اگر آنها از نظر مالی امکانات رفتن به این سفر را ندارند، والی باید از بیت المال مسلمین به آنها پول بدهد تا به این سفر روحانی بروند.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: کسی که عمره به‌جا می‌آورد، در همه ماه‌های سال می‌تواند این کار را انجام بدهد. امّا بافضیلت‌ترین عمره، عمره ماه رجب است.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: رسول خدا(ص) در هر طواف واجب و مستحبّی حجر الاسود را استلام می‌فرموده‌اند.[۷۱].
نمونه‌هایی از اندرزهای امام صادق(ع)
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: کسی که در یک شهر صدهزار نفری یا بیشتر، کسی پرهیزگارتر از او پیدا شود از شیعیان مورد پسند ما نیست.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: هر خانواده‌ای که از رفق و مدارا در امور برخوردار شده باشد، خداوند در رزق او وسعت داده است، و مدارا در اداره امور زندگانی بهتر از وسعت در مال است. مدارا باعث می‌شود که صاحب آن هیچگاه درمانده نشود. امّا اسراف و تبذیر باعث می‌شود که هیچ‌چیز برای انسان باقی نماند، خداوند متعال خود اهل مداراست و مدارا را دوست دارد[۷۲].
- امام صادق(ع) به مردی فرمودند: به تو سفارش می‌کنم که همیشه قبل از انجام هر کاری به عاقبت آن بیندیش. اگر عاقبتش خوب بود انجام بده و اگر دیدی به فتنه و شرّ منتهی می‌شود، از آن دست نگهدار.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: هیچ رگی از انسان نمی‌گیرد، هیچ مریضی، سردرد و یا بدبختی به انسان روی نمی‌آورد مگر بخاطر گناهی که انجام داده، و البتّه گناهانی که خدا می‌بخشد و به آنها مؤاخذه نمی‌کند بسیار بیشتر است.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: «إِنَّ الذَّنْبَ يَحْرِمُ الْعَبْدَ الرِّزْقَ»؛ «گناه بنده خدا را از روزی محروم می‌کند». و امام صادق(ع) فرموده‌اند: «لَا صَغِيرَةَ مَعَ الْإِصْرَارِ وَ لَا كَبِيرَةَ مَعَ الِاسْتِغْفَارِ»؛ گناه صغیره اگر دائمی شد دیگر صغیره نیست و گناه کبیره اگر با استغفار همراه شد، دیگر کبیره نیست و بخشیده می‌شود.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: «الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيُ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاجِبَانِ عَلَى مَنْ أَمْكَنَهُ ذَلِكَ وَ لَمْ يَخَفْ عَلَى نَفْسِهِ وَ لَا عَلَى أَصْحَابِهِ»؛ امر به معروف و نهی از منکر بر هر کسی که امکان این کار را داشته باشد و بر جان خود و اصحاب خود نترسد واجب است.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: هرکس در موقع انجام کاری حضور داشته باشد امّا در دل از آن کار راضی نباشد، گویا که اصلا در آنجا حضور نداشته. امّا کسی که در موقع انجام کاری حضور نداشته امّا در دل به انجام آن راضی بوده، گویا که در آنجا حضور داشته و خود آن کار را انجام داده است.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: خداوند همه اختیارات مؤمن را به خودش واگذار کرده، امّا اختیار یک چیز را به او نداده، و آن این است که خود را خوار و ذلیل نماید.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: «لَا يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يُذِلَّ نَفْسَهُ»؛ سزاوار نیست که مؤمن خود را ذلیل کند، پرسیدند: چگونه خود را ذلیل می‌کند؟ امام صادق(ع) فرمودند: «يَتَعَرَّضُ لِمَا لَا يُطِيقُ»؛ خود را در معرض کاری که توان انجام آن را ندارد قرار بدهد.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: اگر مردی سخن حقّی را بگوید و کسانی به آن سخن حقّ عمل کنند، او به اندازه‌ای که آنان اجر و ثواب می‌برند، اجر و ثواب می‌برد، و همچنین اگر کسی کلمه گمراه‌کننده‌ای بگوید و عدّه‌ای را گمراه کند و طبق آن عمل کنند، همان مقدار از گناهی که آنان مرتکب می‌شوند، برای او نیز نوشته می‌شود.
- امام صادق(ع) فرموده‌اند: «الْمُسْلِمُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ إِلَّا كُلَّ شَرْطٍ خَالَفَ- كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا يَجُوزُ»؛ مسلمانان باید به شرط‌هایی که بین هم می‌گذارند پایبند و وفادار باشند، مگر هر شرطی که مخالف با کتاب خدا باشد که از اصل، گذاشتن چنین شرطی جایز نیست.[۷۳].
منابع
پانویس
- ↑ ارشاد مفید، ص۲۷۱.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۲۹۹.
- ↑ ظاهرا چون این عبارت از استاد مظفر است منظور کتاب خود ایشان باشد نه کتاب حاضر.
- ↑ محمد حسین مظفّر، الامام الصّادق(ع)، ص۱۲۷- ۱۳۰.
- ↑ به رغم اعترافات عالمان اهل سنّت و تحسین امام صادق(ع) توسّط آنان و اعتراف به این مطلب که پیشوایان مذاهب و علماى بزرگ آنان به دست امام صادق(ع) پرورش یافته و راویان آنقدر از احادیث او نقل کرده‌اند که شرق و غرب را پرکرده است، مى‌بینیم بخارى صاحب صحیح بخارى که از خوارج، فاسقان و افراد مجهول هم روایت نقل مى‌کند، حتّى یک حدیث هم از امام جعفر بن محمد صادق(ع) روایت نقل نکرده است.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۰۰.
- ↑ المحاسن، ج۱، ص۱۹۲؛ مصابیح الظّلم، باب ۱، باب العقل، ح۷.
- ↑ علل الشّرایع، ج۱، ص۴، باب ۶.
- ↑ کافى، ج۱، ص۲۵، کتاب العقل و الجهل، ح۲۲.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۰۷.
- ↑ معانى الاخبار، ج۱، ص۱۶۴، باب معنى و طء اعقاب الرّجال.
- ↑ «تو، تنها بیم‌دهنده‌ای و هر گروهی رهنمونی دارد» سوره رعد، آیه ۷.
- ↑ کافى، ج۱، ص۱۹۱، کتاب الحجّه، باب انّ الائمّه(ع) هم الهداة، ح۱.
- ↑ کافى، ج۱، ص۲۵۷، کتاب الحجّه، باب نادر فیه ذکر الغیب، ح۴.
- ↑ «در حالی که تأویل آن را جز خداوند و استواران در دانش نمی‌داند» سوره آل عمران، آیه ۷.
- ↑ کافى، ج۱، ص۲۱۳، کتاب الحجّه باب انّ الراسخین فى العلم هم الائمّه(ع)، ح۲.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۰۸.
- ↑ کافى، ج۲، ص۲۵، کتاب الایمان و الکفر، باب انّ الایمان یشارک الاسلام، ح۱.
- ↑ کافى، ج۲، ص۲۷، کتاب الایمان و الکفر، باب انّ الاسلام قبل الایمان، ح۱.
- ↑ کافى، ج۲، ص۳۸، کتاب الایمان و الکفر، باب ۳۰ باب انّ الایمان مبثوث لجوارح البدن کلّها، ح۴.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۰۹.
- ↑ کافى، ج۱، ص۳۰، کتاب فضل العلم، باب ۱، باب فرض علم، ح۱.
- ↑ کافى، ج۱، ص۴۰، کتاب فضل العلم، باب ۹ باب سؤال عالم و تذاکره، ح۴.
- ↑ کافى، ج۱، ص۳۴، کتاب فضل العلم، باب ۳، باب اصناف النّاس، ح۴.
- ↑ کافى، ج۱، ص۳۲ کتاب فضل العلم باب ۲، باب فضل العلماء، ح۲.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۱۰.
- ↑ کافى، ج۱، ص۵۹، کتاب فضل العلم، باب ۲۰، باب ردع للکتاب، ح۴.
- ↑ کافى، ج۱، ص۵۹، کتاب فضل العلم، باب ۲۰، باب ردع للکتاب، ح۱.
- ↑ کافى، ج۱، ص۶۰، ح۶.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۱۲.
- ↑ کافى، ج۱، ص۶۱، کتاب فضل العلم، باب ۲۰، باب ردع للکتاب، ح۸. البته آیه شریفه در متن روایت به همین ترتیب آمده است، اما این آیه در قرآن به این صورت آمده است: ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ...﴾ «و بر تو این کتاب را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز و رهنمود و بخشایش و نویدبخشی برای مسلمانان است» سوره نحل، آیه ۸۹.
- ↑ کافى، ج۱، ص۲۳۸، کتاب الحجّة، باب فیه ذکر الصّحیفه، ح۱.
- ↑ کافى، ج۱، ص۲۴۰، کتاب الحجّه، باب فیه ذکر صحیفه، حدیث ۳.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۱۲.
- ↑ علل الشرایع، ج۱، ص۸۸ باب ۸۱، باب علّة المرارة فى الاذنین، ح۴.
- ↑ وسائل به نقل از کافى، ج۲۷، ص۴۳، قضاء، باب ۶، از ابواب صفات قاضى، ح۱۸.
- ↑ محاسن، ج۱، ص۲۰۹، کتاب مصابیح الظّلم، باب ۷، ح۷۶.
- ↑ کافى، ج۲، ص۴۰۰، کتاب الایمان و الکفر، باب الشک، ح۸.
- ↑ قرب الاسناد، ص۲۹، احادیث متفرّقه، ح۹۴.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۱۴.
- ↑ معانى الاخبار، ج۱، ص۱۵۷، فى معنى قوله اختلاف امّتى رحمه. البته آنان که با زبان عربى آشنایى دارند مى‌دانند که کلمه اختلاف داراى دو معنى است و در لغت به معنى رفت و آمد نیز آمده است.
- ↑ روضه کافى، ج۸، ص۲، کتاب الرّوضة، رسالة ابى عبدالله، ح۱.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۱۵.
- ↑ محاسن، ج۱، ص۲۰۴، مصابیح الظّلم، باب ۴، حقّ الله عزّ و جلّ فى خلقه، ح۵۳.
- ↑ سرائر، ج۳، ص۵۷۵، ما استطرفه من جامع البزنطى.
- ↑ محاسن، ج۱، ص۲۵۴، کتاب الصّفوه و النّور و الرّحمه، باب ۲۳، باب الاحواء، ح۸۸، چاپ مجمع جهانى اهل بیت(ع).
- ↑ وسائل، ج۱۷، ص۱۶۷، باب ۳۵، از ابواب ما یکتسب به، حدیث ۱۳.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۸، القضایا و الاحکام، باب الاتّفاق على عدلین فى الحکومه، ح۳۲ و ۳۳.
- ↑ در بعضى از نسخ آمده است امام زمان خود را ببینى.
- ↑ کافى، ج۱، ص۶۷، کتاب فضل العلم، باب اختلاف الحدیث، ح۱۰.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۱۷.
- ↑ خصال، ج۲، ص۶۴۴، ابواب مابعد الالف، ح۲۴.
- ↑ فقیه، ج۱، ص۳۱۷، باب وصف الصّلاة... القنوت و استحبابه، ح۹۳۷.
- ↑ معانى الاخبار، ج۱، ص۱، باب ۱.
- ↑ علل الشرایع، ج۲، ص۵۳۱، باب ۳۱۵، العلّة الّتى من اجلها یجب الاخذ بخلافه...، ح۱.
- ↑ محاسن، ج۱، ص۲۴۵، کتاب مصابیح الظّلم، باب ۲۶، باب الامر و النّهى، ح۲۴۲.
- ↑ تهذیب، ج۳، ص۱۷۷، باب ۱۴، باب صلاة الغریق و المتوحّل و المضطرب بغیر ذلک، ح۱.
- ↑ کافى، ج۱، ص۱۶۰، کتاب التّوحید، باب الجبر و القدر و الامر بین الامرین، ح۱۴.
- ↑ تهذیب، ج۱، ص۳۶۳، باب ۱۶، باب فى صفة الوضوء و الفرض منه، ح۲۷.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۴۱، باب الذّبائح و المآکل، ح۴۲۰۸.
- ↑ تهذیب، ج۵، ص۱۴۵، باب ۱۰، ح۶.
- ↑ توحید، ص۳۱۴، ح۹، باب ۶۴، باب التّعریف و البیان و الحجّه و الهدایه.
- ↑ کافى، ج۱، ص۵۸، کتاب فضل العلم، باب البدع و الرأى و المقاییس، ح۱۹.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۲۰.
- ↑ کافى، ج۳، ص۴۸۲، کتاب الصّلاة، باب النّوادر.
- ↑ کافى، ج۴، ص۱۲۷، کتاب الصّیام، باب کراهیة الصّوم فى السّفر، ح۵.
- ↑ وسائل الشیعه ج۲، ابواب الدّفن، باب ۳۶، «باب انّه یکره ان یوضع على القبر من غیر ترابه».
- ↑ وسائل الشیعة ج۵، کتاب الصّلاة، ابواب صلاة الجماعة، باب ۱ (باب تأکد استحبابها فى الفرائض و عدم وجوبها فیما ادل جمعة و العیدین).
- ↑ وسائل الشیعة ابواب من یصحّ منه الصّوم، باب ۱۱ (باب عدم جواز صوم شهر من الواجب فى السّفر الّا النّذر المعین سفرا و حضرا و ثلاثة ایام...).
- ↑ «ای مؤمنان! روزه بر شما مقرّر شده است چنان که بر پیشینیان شما مقرّر شده بود، باشد که پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۸۳.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۲۳.
- ↑ وسائل الشیعه کتاب الجهاد ابواب جهاد النفس و ما یناسبه، باب ۲۷ (باب استحباب الرفق فى الامور).
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۸، ص ۳۲۷.