جنگ خیبر در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
 
(۶ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{نبوت}}
{{مدخل مرتبط
{{مدخل مرتبط
| موضوع مرتبط = جنگ خیبر
| موضوع مرتبط = جنگ خیبر
خط ۱۱: خط ۱۰:
== مقدمه ==
== مقدمه ==
{{اصلی|خیبر}}
{{اصلی|خیبر}}
منطقه [[خیبر]] که در هشت منزلی شمال [[مدینه]] قرار دارد، دارای هفت قلعه، مزارع و نخلستان‌های بسیار است. خیبر در [[زبان عبری]] به معنای قلعه است و چون این منطقه به واسطه قلعه‌های هفت‌گانه در بر گرفته شده بود به آن خیبر می‌گفتند<ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۴۰۹.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص۱۶۵.</ref>
«خیبر»، منطقه‌ای حاصل‌خیز در شمال [[مدینه]] بود که با مدینه سی و دو فرسنگ<ref>معجم البلدان، ج ۲، ص ۴۰۹.</ref> یعنی سه [[روز]] راه<ref>معجم ما استعجم، ج ۲، ص ۵۲۱.</ref> و به گزارشی ۵ روز<ref>معجم البلدان، ج ۳، ص ۲۹.</ref> مطابق ۱۶۵ کیلومتر فاصله داشت<ref>المعالم الاثیره، ص ۱۰۹.</ref>. ساکنان آنها یهودیانی بودند که به این سرزمین [[مهاجرت]] کرده<ref>امتاع الاسماع، ج ۱۴، ص ۳۶۶.</ref> و با دیگر [[قبایل]] مناطق مجاور خود، از جمله [[غطفان]]، هم‌پیمان بودند<ref>امتاع الاسماع، ج ۹، ص ۲۳۰.</ref>. حَمَوی درباره نامگذاری خیبر، دو نظریه یاد می‌کند:
# [[خیبر]] در زبان عِبری به معنای قلعه و دژ است و از آنجا که خود، شامل چندین قلعه بود، به آن "خیابر" هم اطلاق کرده‌اند.
# [[ابوالقاسم زجاجی]]، آن را منسوب به "خیبر بن قانیة بن مهلائیل" از نوادگان [[حضرت نوح]] {{ع}} دانسته است<ref>معجم‌البلدان، ج ۲، ص ۴۰۹ ـ ۴۱۰.</ref>. منطقه خیبر سه بخش داشت: نطات؛ شِق؛ کتیبه که با یکدیگر اندکی فاصله داشتند. قلعه‌های [[صعب بن معاذ]]، [[ناعم]] و [[زبیر]] در بخش نطات قرار داشتند و بخش شِقّ، دو قلعه اُبی و نِزار را در بر می‌گرفت و بخش کتیبه، شامل قلعه‌های قَمُوص، وَطیح و سُلالِم بود<ref>الطبقات، ج ۲، ص ۱۰۶.</ref>. یاقوت [[حموی]] آن را ۷ [[قلعه]]<ref>معجم‌البلدان، ج ۲، ص ۴۰۹.</ref> و [[یعقوبی]] ۶ قلعه دانسته و نام‌های غیر مشهور قصاره و مربطه را افزوده است<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۵۶.</ref>.


== حرکت به سوی [[خیبر]] ==
از دید [[اقتصادی]]، خیبر اهمیت [[کشاورزی]] و بازرگانی داشت: خرمای آن زبانزد و مشهور بود و در ضرب‌المثلی آمده که "بردن خرما به خیبر [[بیهوده]] است"<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص ۲۹۶؛ مجمع‌الامثال، ج ۲، ص ۹۸.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]]، ص۴۳۵ ـ ۴۳۶؛ [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)| فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲]]، ص۱۶۵.</ref>
[[رسول خدا]] {{صل}} پس از بازگشت از [[حدیبیه]]، حدود یک ماه در [[مدینه]] به سر برد<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۲۸.</ref>. پس از آن در باقی‌ مانده [[محرم]] [[سال هفتم هجری]]، برای [[جنگ]] با [[یهودیان خیبر]] که همچنان به کارشکنی و تحریک [[دشمنان اسلام]] مشغول بودند رهسپار شد<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ص۳۷؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۲ به بعد.</ref>. [[پیامبر]] {{صل}} از [[مسلمانان]] اطراف [[مدینه]] نیز خواست که در [[جنگ]] شرکت کنند<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.</ref>. عده‌ای از کسانی که در [[حدیبیه]] از [[همراهی]] [[پیامبر]] {{صل}} خودداری کرده بودند در این [[جنگ]] به [[امید]] [[غنیمت]] خواستند با حضرت همراه شوند که [[رسول خدا]] {{صل}} فرمود: "هیچ کس با ما به [[جهاد]] نیاید؛ مگر اینکه به [[راستی]] [[مشتاق]] [[جهاد]] در [[راه خدا]] باشد" و فرمود که این مطلب را به اطلاع عموم برسانند<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴.</ref>.


وقتی [[مسلمانان]] برای [[نبرد]] با [[یهودیان خیبر]] آماده شدند، این مسئله برای [[یهودیان]] [[مدینه]] بسیار گران آمد؛ از این‌رو هر کدام که از مردم‌ طلبی داشت، بر وصول آن [[اصرار]] می‌کرد<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴.</ref>. حضرت، [[سباع بن عرفطه غفاری]] را [[جانشین]] خود در [[مدینه]] قرار داد<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه و معرفة احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۱۹۸.</ref> و به سوی [[خیبر]] حرکت کرد. [[رسول خدا]] {{صل}} ابتدا از [[مدینه]] رهسپار "عصر" ـ کوهی میان [[مدینه]] و وادی فرع ـ شد، سپس از آنجا به صهباء ـ یک منزلی [[خیبر]] ـ و بعد تا وادی رجیع پیش رفت<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۰؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۰۰؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۸.</ref>. با این کار، حضرت، [[ارتباط]] بین [[یهودیان خیبر]] و قبیله هم پیمانش ـ [[غطفان]] ـ را [[قطع]] کرد<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۳۳۰.</ref>. [[قبیله غطفان]] با شنیدن خبر [[لشکرکشی]] حضرت برای کمک به [[یهودیان خیبر]]، آماده شدند و تا یک منزل هم پیش رفتند؛ ولی از [[ترس]] اینکه [[لشکر]] [[اسلام]] در غیابشان به [[خانه]] و دیار آنها حمله کند و [[زن]] و بچه‌هایشان را به [[اسارت]] ببرند، به خانه‌های خود بازگشتند و دست از [[یاری]] [[یهودیان]] برداشتند<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۰؛ حمیری کلاعی، ابوالربیع، الاکتفاء بما تصنمنه من مغازی رسول الله {{صل}} و الثلاثه الختفاء ج۱، ص۴۷۷.</ref>.
== علت [[مهاجرت]] [[یهود]] به [[مدینه]] و [[خیبر]] ==
جمعی از ساکنان [[شهر مدینه]] یهود بودند. ساکنان منطقه خیبر همه [[یهودی]] بودند<ref>خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۷؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه و الإشراف، ص۲۲۲؛ احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶؛ ابن‌اثیر جزری (عزالدین)، الکامل، ج۲، ص۲۱۶.</ref>. علت حضور آنان در این منطقه از [[حجاز]]، [[آگاهی]] یهود از مهاجرت محمد [[پیامبر خاتم]]{{صل}} به این محدوده بوده است. [[یهودیان]] به شوق دیدار [[پیامبر]] و [[منجی]] به اینجا آمده بودند؛ اما وقتی [[پیامبر اسلام]] به مدینه آمدند، یهود در برابر ایشان ایستادند. یکی از این تقابل‌ها جنگ خیبر است. در خبری در کافی موضوع مهاجرت یهود و علت سکونت [[اوس و خزرج]] که [[یمنی]] بودند در مدینه این‌گونه بیان شده است: [[ابو‌بصیر]] از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] کرده که درباره گفتار [[خدای عزوجل]] که فرموده: {{متن قرآن|وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا}}<ref>«با آنکه پیش‌تر، (به مژده آمدن آن) در برابر کافران یاری می‌خواستند» سوره بقره، آیه ۸۹.</ref>، چنین فرمود: یهودیان در کتاب‌های خود یافته بودند که هجرت‌گاه محمد{{صل}} میان دو [[کوه]] «عیر»<ref>عیر در لغت به معنای کوه است و این نام بر کوهی در مدینه غلبه یافته است. (خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج‌۲، ص‌۲۳۸؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ج‌۴، ص‌۶۲۱)</ref> و «[[احد]]» است؛ به همین علت بیرون آمدند و به جستجوی آنجا پرداختند تا اینکه به کوهی به نام «حداد» برخوردند و گفتند: «حداد» و «احد» یکی است؛ ازاین‌روی در اطراف آن [[کوه]] (توقف کردند و) پراکنده شدند. برخی از ایشان در [[تیماء]]<ref>تیماء در لغت به معنای بیابان بی‌‌‌‌‌آب و علف است و در اینجا منطقه‌ای در ده منزلی مدینه به طرف شام و پنج منزلی خیبر به جانب شام است (فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۲۴) و منطقه‌ای در اطراف شام نزدیک وادی‌القری (یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۶۷).</ref> منزل کردند و برخی در [[فدک]] و برخی در [[خیبر]]. آنان که در تیماء بودند، برای دیدار [[برادران]] خود و پیدا کردن آنان حرکت کردند. مردی [[اعرابی]] از [[قبیله قیس]] به آنها برخورد. از او شتر کرایه کردند و آن مرد قیسی به آنها گفت: من شما را از میان دو کوه عَیر و [[أحد]] عبور می‌‌‌‌دهم. آنها به او گفتند: هر [[زمان]] به آن دو کوه رسیدیم، به ما اطلاع بده. چون به وسط سرزمین مدینه رسید، به آنها گفت: این کوه «عیر» است و آن دیگری کوه «[[احد]]». [[یهودیان]] از شترها به زیر آمدند و گفتند: ما به مقصود خود رسیدیم و دیگر نیازی به شتران تو نداریم و تو به هر کجا می‌خواهی برو. نامه‌ای هم به برادران خود که در فدک و خیبر بودند نوشتند که ما بدان موضع که می‌خواستیم رسیدیم، شما هم به نزد ما بیایید. آنان در پاسخ نوشتند: ما در اینجا [[خانه]] ساخته‌ایم و اموالی به دست آورده‌ایم و فاصله ما با شما کم است؛ هرگاه [[هجرت]] محمد{{صل}} اتفاق افتاد، شتابان نزد شما خواهیم آمد.


[[پیامبر]] {{صل}} بدون اینکه قصد خود را با کسی در میان بگذارد، شب‌ هنگام به پای قلعه [[خیبر]] رسید<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۷؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۲۹.</ref>. چون صبح شد [[رسول خدا]] {{صل}} به [[سپاه]] خود، [[فرمان]] [[آماده‌باش]] داد که جلوی درب [[قلعه]] [[منتظر]] بمانند. [[یهودیان]] مانند هر روز، قلعه‌های خود را گشودند و با بیل، تیشه و دیگر وسایل کار، بیرون آمدند که ناگاه [[پیامبر]] {{صل}} و سپاهیانش را در برابر خود دیدند و وحشت‌زده فریاد زدند: "این [[محمد]] {{صل}} است که با سپاهیانش آمده است"؛ از این‌رو به داخل قلعه‌ها فرار کردند و درها را بستند<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۲۹- ۳۳۰؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۴۲.</ref>.
اینان در [[شهر مدینه]] اموالی به دست آوردند و چون [[دارایی]] آنها زیاد شد، «تُبَّع» ([[پادشاه]] آن زمان [[یمن]]) از وضع آنها مطلع گشت و به [[جنگ]] ایشان آمد. آنها به قلعه‌های خود پناهنده گشتند و چنان بودند که برای [[ناتوانان]] از همراهان تُبَّع دلسوزی می‌کردند و چون شب می‌شد، برای آنها از بالای قلعه‌ها خرما و (نان) جو پایین می‌‌‌ریختند. این ماجرا به گوش تُبَّع رسید و دلش به حال آنها سوخت و ایشان را [[امان]] داد. [[یهود]] از قلعه‌ها به زیر آمدند و نزد او رفتند. تُبَّع به ایشان گفت: من از [[شهر]] شما خوشم آمده و تصمیم گرفته‌ام در میان شما بمانم. [[یهودیان]] به او گفتند: تو نمی‌توانی چنین کاری بکنی، بلکه اینجا هجرت‌گاه [[پیامبری]] است و هیچ‌کس پیش از او نمی‌تواند این کار را بکند تا او بیاید. تُبَّع به ایشان گفت: پس من از [[خاندان]] خود کسانی را در میان شما به جای می‌‌‌‌گذارم تا چون آن [[پیامبر]] آمد، او را [[یاری]] دهند؛ پس دو تیره [[اوس و خزرج]] را در میان آنها گذاشت.


[[رسول خدا]] {{صل}} [[ترس]] آنها را به فال [[نیک]] گرفت و فرمود: "[[الله اکبر]]؛ خیبر ویران شد..."<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۰؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۳.</ref>. [[خیبر]] از دو بخش تشکیل می‌شد: بخش اول، شامل پنج قلعه بزرگ بود: ناعم، صعب بن معاذ، [[زبیر]]<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.</ref>، ابیّ و نزار. سه قلعه اول در منطقه‌ای به نام نطاة و دو قلعه دیگر در منطقه‌ای به نام شقّ قرار داشتند<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.</ref>. بخش دوم که معروف به کتیبه بود و سه قلعه مستحکم داشت: قموص، وطیح و سلالم<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.</ref>. علاوه بر این قلعه‌ها، قلعه‌های کوچک‌تری نیز در [[خیبر]] وجود داشتند که به اهمیت قلعه‌های فوق نبودند<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص۱۶۵-۱۶۷.</ref>.
وقتی افراد این دو تیره در آنجا زیاد شدند، به [[اموال]] یهود دست انداختند. یهودیان به آنها می‌گفتند: بدانید که چون محمد{{صل}} [[مبعوث]] گردد، شما را از شهرهای ما بیرون کند و دستتان را از اموال ما کوتاه گرداند. چون خدای عزّوجل محمد{{صل}} را مبعوث فرمود، [[انصار]] به او [[ایمان]] آوردند و یهود به او [[کافر]] شدند و این است معنای گفتار خدای عزّوجل که فرماید: {{متن قرآن|وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ}}<ref>«و چون کتابی از سوی خداوند نزدشان آمد که آنچه را با خود داشتند، راست می‌شمرد؛ با آنکه پیش‌تر، (به مژده آمدن آن) در برابر کافران یاری می‌خواستند؛ همین که آنچه می‌شناختند نزدشان رسید، بدان کفر ورزیدند پس لعنت خداوند بر کافران باد» سوره بقره، آیه ۸۹.</ref>.<ref>فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۲۴.</ref>.<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۸، ص‌۳۰۸؛ سیدهاشم رسولی محلاتی، ترجمۀ الروضة من الکافی، ج۲، ص۱۳۹.</ref>. هم یهودیان [[مدینه]]، یعنی [[بنی‌نضیر]]، [[بنی‌قینقاع]] و [[بنی‌قریظه]] با پیامبر{{صل}} مخالفت کردند و [[جنگ]] و [[توطئه]] نمودند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۷.</ref> و هم یهود [[خیبر]] با پیامبر{{صل}} درگیر شدند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۱۲.</ref>.


== هدف از حمله به خیبر ==
== حرکت به سوی [[خیبر]] ==
[[پیامبر اکرم]] {{صل}} با [[صلح حدیبیه]]، از جانب نیرومندترین و سرسخت‌ترین [[دشمنان]] خود یعنی [[قریش]]، آسوده خاطر شد؛ از این‌رو فرصتی به دست آمد تا کار دیگر [[دشمنان]]، یعنی [[یهود]] و [[قبایل]] نجد را یکسره سازد و امینت و [[آرامش]] را بیش از پیش در [[جامعه اسلامی]] بگستراند. در این میان، [[خیبر]]، مرکز آشوب‌های نظامی، تحریکات و [[جنگ]] افروزی‌ها علیه [[مسلمانان]] بود.
[[رسول خدا]] {{صل}} پس از بازگشت از [[حدیبیه]]، حدود یک ماه در [[مدینه]] به سر برد<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۲۸.</ref>. پس از آن در باقی‌ مانده [[محرم]] [[سال هفتم هجری]]، برای [[جنگ]] با یهودیان خیبر که همچنان به کارشکنی و تحریک دشمنان اسلام مشغول بودند رهسپار شد<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ص۳۷؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۲ به بعد.</ref>. [[پیامبر]] {{صل}} از [[مسلمانان]] اطراف [[مدینه]] نیز خواست که در [[جنگ]] شرکت کنند<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.</ref>. عده‌ای از کسانی که در [[حدیبیه]] از [[همراهی]] [[پیامبر]] {{صل}} خودداری کرده بودند در این [[جنگ]] به [[امید]] [[غنیمت]] خواستند با حضرت همراه شوند که [[رسول خدا]] {{صل}} فرمود: "هیچ کس با ما به [[جهاد]] نیاید؛ مگر اینکه به [[راستی]] [[مشتاق]] [[جهاد]] در [[راه خدا]] باشد" و فرمود که این مطلب را به اطلاع عموم برسانند<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴.</ref>. پیامبر با ۱۶۰۰ سرباز و ۲۰۰ سواره‌نظام به سوی [[خیبر]] پیشروی کرد.


در [[سال هفتم هجری]]، رسول خدا {{صل}}، برای خاموش کردن کانون [[توطئه]] [[یهودیان]]، به سوی [[خیبر]] رفت. [[خیبر]] در ۱۶۵ کیلومتری شمال [[مدینه]]<ref>شراب، ص۱۱۰.</ref> و [[قطب]] اصلی [[کشاورزی]] [[حجاز]] در [[صدر اسلام]] بود و خرمای فراوانی داشت و نیروهای نظامی بسیاری در آن حضور داشتند<ref>واقدی، ج۲، ص۶۳۴.</ref>.
وقتی [[مسلمانان]] برای [[نبرد]] با یهودیان خیبر آماده شدند، این مسئله برای [[یهودیان]] [[مدینه]] بسیار گران آمد؛ از این‌رو هر کدام که از مردم‌ طلبی داشت، بر وصول آن اصرار می‌کرد<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴.</ref>. حضرت، [[سباع بن عرفطه غفاری]] را [[جانشین]] خود در [[مدینه]] قرار داد<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه و معرفة احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۱۹۸.</ref> و به سوی [[خیبر]] حرکت کرد. [[رسول خدا]] {{صل}} ابتدا از [[مدینه]] رهسپار "عصر" ـ کوهی میان [[مدینه]] و وادی فرع ـ شد، سپس از آنجا به صهباء ـ یک منزلی [[خیبر]] ـ و بعد تا وادی رجیع پیش رفت<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۰؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۰۰؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۸.</ref>. با این کار، حضرت، ارتباط بین یهودیان خیبر و قبیله هم پیمانش ـ [[غطفان]] ـ را قطع کرد<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۳۳۰.</ref>. [[قبیله غطفان]] با شنیدن خبر لشکرکشی حضرت برای کمک به یهودیان خیبر، آماده شدند و تا یک منزل هم پیش رفتند؛ ولی از [[ترس]] اینکه [[لشکر]] [[اسلام]] در غیابشان به [[خانه]] و دیار آنها حمله کند و [[زن]] و بچه‌هایشان را به [[اسارت]] ببرند، به خانه‌های خود بازگشتند و دست از [[یاری]] [[یهودیان]] برداشتند<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۰؛ حمیری کلاعی، ابوالربیع، الاکتفاء بما تصنمنه من مغازی رسول الله {{صل}} و الثلاثه الختفاء ج۱، ص۴۷۷.</ref>.


[[هدف]] [[مسلمانان]] از [[لشکرکشی]] به خیبر، از میان برداشتن کانون خطری بود که همواره [[دولت اسلامی]] در مدینه را مورد [[تهدید]] قرار می‌داد؛ زیرا خیبر، [[پناهگاه]] [[مخالفان]] [[دولت]] مدینه همچون [[بنی نضیر]] و پشتوانه [[قریش]] و محرک [[قبیله غطفان]] و بنی [[فزاره]] به شمار می‌آمد و دستیابی به آن، موجب از میان رفتن تحرکات و فعالیت‌های [[مخالفان پیامبر]] بود و موانعی که برای [[گسترش اسلام]] در شمال شبه جزیره وجود داشت، از میان می‌رفت. گسترش اسلام به سوی شمال، [[امنیت]] دولت اسلامی را از تهدیدهای [[غطفان]] و [[رئیس]] [[آشوب]] [[طلب]] آن، [[عیینة بن حصن]] آسوده می‌ساخت. همچنین موجب دست یافتن مسلمانان بر راه‌های [[تجارت]] به [[سرزمین]] [[شام]] می‌شد. رسول خدا {{صل}} پیش از رفتن به سوی خیبریان، چندین [[نامه]] به ایشان نوشت و آنان را [[بیم]] و [[اندرز]] داد، ولی خییریان نامه رسول خدا {{صل}} را بی‌پاسخ گذاشتند. آن [[حضرت]] پس از [[اتمام حجت]] و دریافت نکردن پاسخ نامه به سوی ایشان [[لشکر]] کشید<ref>یوسفی غروی، ج۳، ص۱۰.</ref>.<ref>[[منصور داداش نژاد|داداش نژاد، منصور]]، [[دانشنامه سیره نبوی (کتاب)|مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی]] ج۱، ص۶۴-۶۵؛ [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص۱۶۵-۱۶۷.</ref>
[[پیامبر]] {{صل}} بدون اینکه قصد خود را با کسی در میان بگذارد، شب‌ هنگام به پای قلعه [[خیبر]] رسید<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۷؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۲۹.</ref>. چون صبح شد [[رسول خدا]] {{صل}} به [[سپاه]] خود، [[فرمان]] آماده‌باش داد که جلوی درب قلعه [[منتظر]] بمانند. [[یهودیان]] مانند هر روز، قلعه‌های خود را گشودند و با بیل، تیشه و دیگر وسایل کار، بیرون آمدند که ناگاه [[پیامبر]] {{صل}} و سپاهیانش را در برابر خود دیدند و وحشت‌زده فریاد زدند: "این [[محمد]] {{صل}} است که با سپاهیانش آمده است"؛ از این‌رو به داخل قلعه‌ها فرار کردند و درها را بستند<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۲۹- ۳۳۰؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۴۲.</ref>.


== آغاز [[جنگ]] ==
[[رسول خدا]] {{صل}} [[ترس]] آنها را به فال [[نیک]] گرفت و فرمود: "[[الله اکبر]]؛ خیبر ویران شد..."<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۰؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۳.</ref>. [[خیبر]] از دو بخش تشکیل می‌شد: بخش اول، شامل پنج قلعه بزرگ بود: ناعم، صعب بن معاذ، [[زبیر]]<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.</ref>، ابیّ و نزار. سه قلعه اول در منطقه‌ای به نام نطاة و دو قلعه دیگر در منطقه‌ای به نام شقّ قرار داشتند<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.</ref>. بخش دوم که معروف به کتیبه بود و سه قلعه مستحکم داشت: قموص، وطیح و سلالم<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.</ref>. علاوه بر این قلعه‌ها، قلعه‌های کوچک‌تری نیز در [[خیبر]] وجود داشتند که به اهمیت قلعه‌های فوق نبودند<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)| فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲]]، ص۱۶۵-۱۶۷؛ [[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۱ (کتاب)|پیشوایان هدایت ج۱]] ص ۲۲۰؛ [[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]]، ص۴۳۹ ـ ۴۴۱.</ref>.
[[مسلمانان]] [[جنگ]] را از جنوب "نطاة" شروع کرده سپس به شمال آن کشاندند تا اینکه آنجا را [[فتح]] کردند<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۴۵.</ref>. اولین قلعه‌ای که در این منطقه [[فتح]] شد "ناعم" بود<ref>خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ص۳۷؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۶۵۲.</ref>. این قلعه که خود از چند قلعه کوچک‌تر تشکیل می‌شد از سخت‌ترین و دشوارترین این دژها بود<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۵۲.</ref> و به جهت موقعیت استراتژیکی‌اش، در خط مقدم [[دفاعی]] [[یهودیان]]، قرار داشت؛ از این لحاظ، [[فتح]] این قلعه، اهمیت بسیاری داشت.


[[جنگ]]، شدت گرفت و کار گره خورده بود، [[رسول خدا]] {{صل}} [[پرچم]] [[جنگ]] را که سفید رنگ بود به دست [[ابوبکر]] داد و او را برای [[فتح]] آن فرستاد؛ اما نتوانست کاری از پیش ببرد و بازگشت. فردایش [[پرچم]] را به دست [[عمر بن خطاب]] داد؛ اما او نیز [[شکست]] خورد و عقب نشست<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۱۲؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۴.</ref>.
== [[تاریخ]] [[غزوه خیبر]] ==
درباره [[زمان]] [[نبرد خیبر]]، مورّخان [[اختلاف]] نظر جدی دارند: [[سخن]] مشهورتر، [[روایت]] [[ابن اسحاق]] و عده‌ای از مورّخان است که آن را در سال ۷ هجرت دانسته و می‌گویند [[پیامبر]] {{صل}} پس از [[حدیبیه]]، ماه [[ذی‌حجه]] و بخشی از [[محرّم]] را در [[مدینه]] ماند و در بقیه ماه محرم به سمت خیبر رفت<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۷۹۱؛ تاریخ خلیفه، ص ۳۷؛ المحبر، ص ۱۱۵.</ref>، چنان که [[بلاذری]] واقعه خیبر را در ماه صفر دانسته<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص ۴۴۳.</ref> و [[خلیفة بن خیاط]] از مدائنی روایت می‌کند که [[رسول خدا]] {{صل}} در محرّم از مدینه بیرون رفت و در ماه صفر خیبر را گشود و [[ربیع‌الاول]] بازگشت<ref>تاریخ خلیفه، ص ۳۷.</ref>. ابن‌اسحاق در جای دیگر نیز تأکید دارد که [[فتح خیبر]] در ماه صفر بود<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۰۳.</ref> و رسول‌اللّه‌{{صل}} ماه ربیع‌الاول و [[ربیع‌الثانی]] را در مدینه حضور داشت<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۲۹.</ref>.


[[رسول خدا]] {{صل}} فرمود: "فردا اگر [[خدا]] بخواهد [[پرچم]] را به دست مرد بسیار حمله کننده‌ای که فرار نمی‌کند می‌سپارم که [[خدا]] و رسولش را [[دوست]] می‌دارد و [[خدا]] و رسولش نیز او را [[دوست]] می‌دارند و برنمی‌گردد تا اینکه [[خداوند]] به دست او قلعه را [[فتح]] می‌کند"<ref>{{متن حدیث|لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ رَجُلًا كَرَّارٌ غَيْرُ فَرَّارٍ يُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُه‏}}؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶؛ با اندکی تغییر در: ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۴؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۲؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۰۵.</ref>.
بدین ترتیب، سخن واقدی هم با قول مشهور تعارضی نخواهد داشت، زیرا روایت می‌کند که پیامبر {{صل}} پس از حدیبیه، ماه ذی‌حجه و محرّم را در مدینه ماند و در ماه صفر به سوی خیبر راه افتاد<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۳۴.</ref>. تفاوت این گزارش با نظر ابن اسحاق آن است که او [[خروج]] حضرت از مدینه را در اواخر محرّم می‌داند و واقدی در اوایل صفر؛ اما هر دو، [[پیروزی]] را در ماه صفر می‌دانند؛ البته آرای دیگری درباره خروج [[رسول اکرم]] {{صل}} یا فتح خیبر در ماه [[ربیع الاول]] یا [[جمادی الاولی]] هست<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص ۴۴۳؛ الطبقات، ج ۲، ص ۱۰۶.</ref> که شایسته اعتنا نیستند. در برخی گزارش‌ها تصریح شده که در ربیع‌الاول کار خیبر تمام شده بود و [[پیامبر]] {{صل}} به [[مدینه]] بازگشت<ref>تاریخ خلیفه، ص ۳۷.</ref>. درباره سال ۶ و ۸ [[هجرت]] نیز نظریه‌هایی هست<ref>المعارف، ص ۱۶۱؛ معجم‌البلدان، ج ۲ ص ۴۰۹ ـ ۴۱۰؛ اعلام‌الوری، ج ۱، ص ۲۰۷.</ref> که نادرست‌اند. چگونگی [[محاسبه]] سال‌های هجری و [[اختلاف]] در مبدأ هجرت می‌تواند ریشه اختلاف نظر در سال وقوع این [[غزوه]] باشد<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]]، ص۴۳۶.</ref>.


هر کدام این [[آرزو]] را در [[ذهن]] خود می‌پروراندند<ref>ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۰۵؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۲.</ref> تا اینکه فردای آن روز [[رسول خدا]] {{صل}}، [[علی]] {{ع}} را‌ طلبید. ایشان به درد چشم [[مبتلا]] بود و [[اصحاب]]، ایشان را در حالی نزد [[رسول خدا]] {{صل}} آوردند که پارچه‌ای بر روی چشمانش بسته بود. حضرت، [[آب]] دهان مبارکش را به چشمان ایشان مالید<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۵۴؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۲؛ ابوبکر بیهقی دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۰۵؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۵.</ref>، سپس فرمود: "این [[پرچم]] را بگیر و پیش برو تا [[خدا]] قلعه را برای تو بگشاید". سپس برای او و یارانش [[دعا]] فرمود. [[علی]] {{ع}} [[پرچم]] را گرفت و به سرعت، به طرف قلعه روانه شد تا اینکه به پای قلعه رسید. حضرت، [[پرچم]] را وسط سنگ‌هایی که پای قلعه بود در [[زمین]] فرو برد<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۵.</ref>.
== هدف از حمله به خیبر ==
انگیزه اصلی از لشکرکشی [[رسول خدا]] {{صل}} به [[خیبر]]، نابودی مرکز [[توطئه]] در شمال مدینه بود، زیرا از آغاز حضور [[مسلمانان]] در مدینه، منطقه خیبر و یهودیان ساکن آن، همچنین [[قبایل]] اطراف که بیشتر زیر تأثیر و نفوذ خیبر بودند، مدینه را [[تهدید]] می‌کردند. مورّخان و سیره‌نویسان، برخلاف شیوه معمول خود که پیش از بیان هر غزوه، به بیان علت وقوع آن پرداخته‌اند، درباره [[پیکار خیبر]] به عوامل آن تصریح نکرده‌اند؛ گویا گزارش‌های متعدد درباره ناامنی شمال مدینه، موضوع را نزد آنان [[قطعی]] کرده است، چنان که رویدادهای سال پیش از [[نبرد]] و سریه‌هایی که به آن‌سو انجام شدند، نشان‌دهنده ناامن بودن آن منطقه و توطئه‌های مکرر یهود خیبر و قبایل هم‌پیمان آنهایند.


نخستین نفر از [[یهودیان]] که به [[جنگ]] [[مسلمانان]] آمد [[حارث]]، [[برادر]] مرحب خیبری بود. [[مسلمانان]] با دیدن او، پا به فرار گذاشتند؛ اما [[علی]] {{ع}} ماند، با وی جنگید و او را به [[هلاکت]] رساند. همراهان [[حارث]]، به سوی قلعه گریختند و در را بستند<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۵۴.</ref>. در این هنگام مرحب در حالی که کلاهخودی [[یمنی]] داشت و سنگی سوراخ شده به اندازه تخم مرغ بر سر گذاشته بود، رجزخوان بیرون آمد و مبارز‌ طلبید. [[علی]] {{ع}} نیز به رجز او پاسخی درخور داد؛ سپس ضرباتی بین آن دو رد و بدل شد تا اینکه [[علی]] {{ع}} ضربتی بر مرحب زد که سنگ، کلاهخود و سر او را تا دندان‌هایش شکافت<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۳؛ شمس الدین ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۲، ص۴۱۱.</ref>؛ سپس ایشان به سوی قلعه حمله‌ور شد. مردی [[یهودی]] ضربتی زد که سپر از دست حضرت افتاد<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۳.</ref>. [[علی]] {{ع}} نیز یکی از درهای قلعه را گرفت و آن را از جا کند<ref>احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۵.</ref> و سپر خویش قرار داد. همچنان که درب قلعه در دست او بود؛ می‌جنگید تا اینکه قلعه [[فتح]] شد، آن‌گاه در را انداخت. [[ابورافع]] [[غلام]] [[پیامبر]] {{صل}} می‌گوید: "بعد از [[جنگ]]، من و هفت نفر دیگر سعی کردیم در را سر جایش قرار دهیم؛ اما نتوانستیم"<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۳؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۵.</ref>. دیگر قلعه‌ای که به دست [[مسلمانان]] [[فتح]] شد، قلعه [[صعب بن معاذ]] بود. عده‌ای از [[مسلمانان]] به [[فرماندهی]] [[حباب بن منذر]] به این قلعه حمله کردند. [[جنگ]] شدیدی در گرفت و سه روز، قلعه در [[محاصره]] [[مسلمانان]] قرار داشت تا اینکه سرانجام این قلعه نیز [[فتح]] شد<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶.</ref> و بسیاری از [[یهودیان]] آنجا به قلعه [[زبیر]] گریختند<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶.</ref>. سپس [[پیامبر]] {{صل}} همراه دیگر [[مسلمانان]] به قلعه [[زبیر]] رفت و آنجا را نیز محاصره کردند. این قلعه، بسیار بلند و در بلندای قله‌ای قرار داشت که نه با اسب می‌توانست به آنجا رفت و نه پیاده<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶.</ref>.
از سال ۴ هجرت که [[قبیله بنی‌نضیر]] پس از پیمان‌شکنی و اعلام [[جنگ]] با پیامبر {{صل}} به [[تسلیم]] و [[مهاجرت]] به خیبر وادار گردیدند، دشمنی‌شان با مسلمانان تشدید شد و از خیبر که در آنجا قلعه و [[کشاورزی]] داشتند برای [[دشمنی]] با رسول خدا {{صل}} سود جستند و زمینه‌های نبرد [[احزاب]] را فراهم آوردند<ref>السیره‌النبویه، ج ۳، ص ۶۸۳؛ انساب الاشراف، ج ۱ ص ۴۲۶ ـ ۴۲۷؛ الطبقات، ج ۲ ص ۶۵ ـ ۶۶.</ref>. اهالی خیبر با پشتوانه [[مالی]] به دست آمده از کشاورزی سرزمین خود، قبایل گرد خود و شمال مدینه را ضد مدینه تحریک کردند که در حوادث سال ۶ هجرت بازتاب یافته است. در این سال، افراد [[قبیله]] [[جذام]] به "دحیه کلبی" که برای رساندن [[پیام]] رسول خدا {{صل}} نزد قیصر روم رفته بود<ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۸۶.</ref>، هجوم آورده و او را [[غارت]] کردند<ref>السیرة النبویه، ج ۴، ص ۱۰۳۵؛ الاصابه، ج ۶، ص ۱۳۵.</ref> و در پی آن، [[پیامبر]] {{صل}} [[زید بن حارثه]] را به منطقه اعزام کرد<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۵۶ ـ ۵۵۷؛ التنبیه والاشراف، ص ۲۱۹.</ref>. در همین سال، زمانی که به حضرت خبر رسید که [[غطفان]] می‌خواهد با کمک [[خیبر]] بر ضد [[مدینه]] [[توطئه]] کند، [[علی]] {{ع}} را به [[فدک]] فرستاد<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۷۳ ـ ۷۴؛ عیون الاثر، ج ۲، ص ۱۰۷.</ref>. همچنین سریه دیگر [[زید]] به [[وادی القری]] در شمال مدینه و نزدیک خیبر<ref>المغازی، ج ۱، ص ۵؛ الکامل، ج ۲، ص ۲۰۹.</ref>، دو سریه [[عبداللّه بن رواحه]] به خیبر<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۶۶ ـ ۵۶۷.</ref> و سریه بشیر بن سعد پیش از [[غزوه خیبر]] به فدک<ref>تاریخ خلیفه، ص ۴۶ ـ ۴۷.</ref> حوادثی بودند که نشان دادند منطقه شمال به ویژه مرکز آن خیبر، تهدیدی برای مدینه بود. مورخان، گزارش‌هایی از آمادگی و قصد بزرگان خیبر برای حمله به مدینه به دست داده‌اند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۳۰، ۵۶۳؛ الطبقات، ج ۲، ص ۸۹.</ref> که به احتمال قوی، اعزام عبداللّه بن رواحه برای کسب اطلاعات از خیبر<ref>المغازی، ج ۲، ص ۵۶۶.</ref> با توجه به همین تهدیدها بوده است. دو ماه پیش از غزوه خیبر هم شخصی از [[قبیله اشجع]] که در نزدیکی خیبر سکونت داشت به پیامبر {{صل}} خبر داد که یکی از فرماندهان [[یهود]] آن منطقه قصد دارد به مدینه حمله کند<ref>دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۳۰۱؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۳۰۸ ـ ۳۰۹.</ref>. افزون بر اینها، دو نامه از [[رسول خدا]] {{صل}} به اهالی خیبر در دست است که در یکی از آنها [[اهل]] خیبر را به [[اسلام]] [[دعوت]] کرده و با تصدیق [[شریعت]] [[حضرت موسی]] {{ع}} و اشاره به [[پیشگویی]] [[تورات]] درباره [[پیامبری]] [[حضرت محمد]] {{صل}} از آنان خواسته است درباره اسلام و [[رسول خدا]] {{صل}} بررسی کنند و [[ایمان]] آورند<ref>السیرة النبویه، ج ۲، ص ۳۸۶ ـ ۳۸۷؛ السنن الکبری، ج ۱۰، ص ۱۸۰.</ref>. در منابع، سخنی از پاسخ این نامه نیست و به نظر می‌رسد [[پیامبر]] {{صل}} پس از این [[اتمام حجت]] با آنان، به سوی [[خیبر]] لشکرکشی کرده است. نامه دیگری هم در اوایل [[بعثت]] و در [[مکه]] نوشته شده که [[سعد بن ابی‌وقاص]] نگارش آن را بر عهده داشته و در آن رسول خدا {{صل}} به [[اهل]] خیبر گوشزد فرموده که [[زمین]] از آنِ خداست و [[آینده]] برای [[پرهیزکاران]]: {{متن قرآن|قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.</ref>.<ref>الاختصاص، ص ۴۲.</ref> هرچند این نامه مشهور نیست و این تردید درباره آن هست که چگونه پیامبر {{صل}} از مکه برای خیبر نامه نوشته و برای [[یهودیان]] یثرب چنین گزارشی وجود ندارد<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]]، ص۴۳۶ ـ ۴۳۸؛ [[منصور داداش نژاد|داداش نژاد، منصور]]، [[دانشنامه سیره نبوی (کتاب)|مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی]] ج۱، ص۶۴-۶۵؛ [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)| فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲]]، ص۱۶۵-۱۶۷.</ref>.


[[رسول خدا]] {{صل}} سه روز، آنها را در محاصره گرفت تا اینکه با کمک یک [[مرد]] [[یهودی]] به نام "غزال"<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۲۴.</ref> راه رسیدن آنها را به [[آب]]، [[قطع]] کرد. آنها نیز به خاطر [[تشنگی]] نتوانستند [[مقاومت]] کنند. به همین [[دلیل]] از قلعه بیرون آمدند و جنگیدند تا [[شکست]] خوردند. این قلعه که آخرین آنها در منطقه "نطاة" بود به دست [[مسلمانان]] [[فتح]] شد<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۷؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۲۴.</ref>.
عامل دیگری که پیامبر{{صل}} را مصمم ساخت، تا [[قدرت]] خیبریان را در هم شکند و آنها را خلع سلاح کند؛ این بود که پیامبر{{صل}} به سراسر [[جهان]] مکاتبه نموده و همه آنها را با لحن [[قاطع]] به اسلام [[دعوت]] کرده بود. در این صورت هیچ بعید نبود که ملت یهود آلت دست کسری و قیصر شوند و با کمک قدرت‌های خارجی، اسلام را در معرض خطر قرار دهند و یا قدرت‌ها را علیه اسلام بشورانند. چنان که [[مشرکان]] را بر ضد اسلام شورانیدند. از این رو پیامبر{{صل}} لازم دیدند هر چه زودتر [[آتش]] خطر را برای همیشه خاموش کند<ref>فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ص۲۴۰.</ref>.<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|محمدنامه]]، ص ۳۳۱-۳۳۵.</ref>


بعد از نطاة که سرسخت‌ترین یهودی‌ها در آن بودند، [[پیامبر]] {{صل}} [[تصمیم]] گرفت به منطقه "شقّ" برود. آنجا چندین قلعه با ساز و برگ فراوان بود<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۷؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص.</ref>. اولین قلعه، [[قلعه]] "ابیّ" نام داشت که [[حضرت رسول]] {{صل}} با محاصره، آنجا را نیز [[فتح]] کرد<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۷؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص.</ref>.
== آغاز [[جنگ]] ==
 
=== [[فتح]] بخش نطات ===
"سمران"<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۷.</ref> و "نزار"، دیگر قلعه‌هایی بودند که یکی پس از دیگری به [[تصرف]] [[سپاه اسلام]] در آمدند<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۸.</ref>. قلعه‌های کوچک‌تر و کم‌اهمیت‌تری نیز در این منطقه وجود داشت که اهالی آنها به قلعه‌های منطقه کتیبه، وطیح و سلالم گریختند<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۹.</ref>.
هنگامی که [[سپاه]] به آستانه خیبر رسید، آن حضرت سپاه را ایستاند و دعایی خواند و از خدا خواست آنچه [[خیر]] و خوبی است از آن منطقه به [[مسلمانان]] عنایت فرماید و آنان را از [[شرور]] آن منطقه [[حفظ]] فرماید؛ سپس فرمود به [[نام خدا]] حرکت کنید<ref>السیره‌النبویه، ج ۳، ص ۷۹۲.</ref>. بخش نطات که قلعه‌های ناعم، [[زبیر]] و [[مصعب بن معاذ]] در آن قرار داشتند، نخستین بخشی بود که [[پیامبر]] {{صل}} می‌خواست آن را فتح کند<ref>ر. ک: المغازی، ج ۲، ص ۶۴۳ ـ ۶۴۵.</ref>، از این رو سپاهیان شبانه در منطقه اردو زدند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۸۷.</ref>. خیبریان [[گمان]] نمی‌کردند مسلمانان بدانجا [[لشکر]] بکشند، زیرا امکانات و [[اسلحه]] فراوان داشتند، از همین رو [[یهودیان]] [[مدینه]]، مسلمانان را از حمله به خیبر برحذر می‌داشتند و با به رخ کشیدن دژها و فراوانی جنگجویان خیبر، آنان را می‌ترساندند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۳۷.</ref>، هرچند دستگیری جاسوس [[خیبر]] در میان راه نشان داد آنها ترسیده‌اند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۴۰.</ref> و سخنانشان جنبه روانی دارد. خیبریان که برای کارهای روزانه خود از قلعه‌ها بیرون آمدند، با لشکر اسلام روبه‌رو شده و گریختند و به قلعه‌ها بازگشتند<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۷۹۳؛ الطبقات، ج ۲، ص ۱۰۶.</ref>. در این مرحله، [[حباب بن منذر انصاری]] جایگاه استقرار [[پیامبر]] {{صل}} را به [[ادله]] متعدد نظامی نامناسب دانست و پیشنهاد داد که در یک دشت اردو زنند، تا از اقدامات ایذایی و غافل‌گیرانه [[یهود]] در [[امان]] باشند و [[رسول خدا]] {{صل}} پذیرفت<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۴۳ ـ ۶۴۴.</ref> و سپس [[سپاه]] در منطقه‌ای [[امن]] به نام [[رجیع]] اردو زد<ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۹۸.</ref> و حضرت آنان را سامان داد. بر پایه گزارش دیگری، آنها را [[موعظه]] کرد و آن گاه پرچم‌های فرعی (رایت) را میان رؤسای [[قبایل]] پخش کرد؛ پرچمی در دست [[حباب بن منذر]] از [[بنی‌سلمه]] [[خزرج]]، نیز پرچمی در دست [[سعد بن عباده]] از [[بنی ساعده]] خزرج بود؛ اما [[پرچم]] اصلی (لواء) را که سفید بود به دست [[حضرت علی]] {{ع}} داد<ref>الطبقات، ج ۲، ص ۱۰۶.</ref>، بنابراین پرچمی که برای [[فتح]] یکایک قلاع به افراد می‌داد، پرچم لواء نبود، چنان که رایت را به [[ابوبکر]] و [[عمر]] و سپس [[علی]] {{ع}} داد و همه را به [[بردباری]] در [[نبرد]] [[دعوت]] کرد. [[مسلمانان]] روزها به محاصره قلعه‌های نطات می‌پرداختند و شب‌ها به اردوگاهشان در رجیع باز می‌گشتند<ref>سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۰.</ref>. ناعم، نخستین قلعه منطقه نطات، پس از چند [[روز]] فتح شد و "محمود بن مسلمه انصاری" به [[شهادت]] رسید<ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۹۸؛ الکامل، ج ۲، ص ۲۱۷</ref>.
 
قلعه قموص در [[ناحیه]] کتیبه، اولین قلعه‌ای بود که به دست [[مسلمانان]] [[فتح]] شد. [[یهودیان]]، وارد این قلعه شده بودند، نه [[مبارزه]] می‌کردند و نه بیرون می‌آمدند؛ از این‌رو حضرت [[تصمیم]] گرفت از منجنیق برای [[فتح]] آنجا استفاده کند<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۷۰.</ref>. زنانی از این قلعه که دژ [[فرزندان]] ابی‌الحقیق بود، به [[اسارت]] در آمدند که [[صفیه دختر حیی بن اخطب]]، [[همسر]] [[کنانة بن ربیع بن ابی‌الحقیق]] و دو دختر عمویش از جمله آنان بودند. او به همسری [[رسول خدا]] {{صل}} درآمد<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹.</ref>.


آخرین قلعه‌هایی که [[فتح]] شد، وطیح و سلالم بودند که پس از ده روز محاصره<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۰؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۲.</ref>، چون توان [[مقاومت]] در خود ندیدند، [[تسلیم]] شدند. آنها از [[رسول خدا]] {{صل}} خواستند که اموالشان را در برابر [[حفظ جان]] خود و [[آزادی]] [[زنان]] و بچه‌هایشان برجا گذارند و از آنجا کوچ کنند. حضرت، خواسته آنها را پذیرفت<ref>احمد بن یحیی بلاذری، الانساب الاشراف، ج۱، ص۳۵۲؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۷۱؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۷؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۴.</ref>. در پی [[تسلیم]] [[خیبر]]، [[یهودیان]] [[فدک]] نیز به همین ترتیب، خود را [[تسلیم]] [[حضرت رسول]] [[خدا]] {{صل}} کردند<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۷؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵.</ref>.
از دشواری‌های این مرحله، [[بیمار]] شدن برخی از مسلمانان و تب کردن آنان بود که بر اثر خوردن میوه‌ای سبز رنگ روی داده بود<ref>سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.</ref>. افزون بر این، پس از مدتی آذوقه بخش‌هایی از [[سپاه]] ـ همچون [[بنی‌اسلم]] ـ به پایان رسید و [[فتح]] قلعه دوم یعنی [[صعب بن معاذ]] بسیار دشوار می‌نمود. در این قلعه ۵۰۰ [[جنگجو]] بود که پس از سه [[روز]] محاصره و نبردی سنگین فتح شد و کاستی تأمین تدارکات سپاه را برای مدتی برطرف ساخت، زیرا بیشترین [[میزان]] خوراکی از جمله خرما، روغن، جو و عسل در [[خیبر]] در این قلعه بود. [[پیامبر]] {{صل}} از [[مسلمانان]] خواست تنها از آن بخورند و با خود نبرند. در درگیری‌های این قلعه دو [[مبارزه]] تن به تن روی داد؛ یکی مبارزه [[یوشع]] و [[حباب بن منذر انصاری]] و دیگری مبارزه "زیال یهودی" و "عماره غفاری" که در هر دو [[نبرد]] [[یهودیان]] کشته شدند؛ همچنین [[رسول خدا]] {{صل}} چند تیر به سوی [[یهود]] پرتاب کرد که همگی بی‌خطا به [[هدف]] خوردند<ref>سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۱ ـ ۱۲۳.</ref>. قلعه بعدی، آخرین قلعه منطقه نطات بود که بر بلندی قرار داشت و از آنجا که بعدها به [[زبیر]] تعلق گرفت، به قلعه زبیر معروف شد<ref>سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۲ ـ ۱۲۳</ref>. فتح این قلعه بسیار دشوار بود؛ ولی با [[همکاری]] یکی از یهودیان آشکار شد که منبع آب این قلعه بیرون از آن قرار دارد، از این‌رو پیامبر {{صل}} با فشار آوردن به ساکنان آن، آنان را واداشت از قلعه‌ها بیرون رفته و با مسلمانان نبرد کنند. این [[پیکار]] نیز دشوار خوانده شده است و در آن ۱۰ یهودی کشته شدند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۶۶.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]]، ص۴۴۱ ـ ۴۴۲.</ref>


۱۴۰۰ نفر از [[مسلمانان]]، همراه دویست اسب<ref>علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۲ به بعد.</ref>، با [[شعار]] "[[یا منصور أمت]]"<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۴۴.</ref> در این [[غزوه]] شرکت کرده بودند که پانزده نفر از آنان به [[شهادت]] رسیدند<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۲.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص۱۶۷-۱۷۱؛ [[منصور داداش نژاد|داداش نژاد، منصور]]، [[دانشنامه سیره نبوی (کتاب)|مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی]] ج۱، ص۶۴-۶۵؛ [[علی راجی|راجی، علی]]، [[مظلومیت پیامبر (کتاب)|مظلومیت پیامبر]] ص ۲۳۰.</ref>
=== فتح بخش شق ===
پس از این مرحله، پیامبر {{صل}} فتح قلعه‌های منطقه شق را در برنامه خود قرار داد؛ نخستین قلعه‌ای که در این منطقه تصرف شد، اُبَی نام داشت. پس از درگیری تن به تن دو تن از خیبریان، دیگر سپاهیان نیز به [[نبرد]] پرداخته و پس از [[جنگ]] کوتاهی به قلعه نزار گریختند؛ قلعه‌ای که سپاهیان فراری از نبردهای پیشین در آن جای گرفته بودند و بیشترین [[میزان]] [[تیراندازی]] و سنگ پراکنی در این محاصره روی داد؛ ولی این قلعه نیز تصرف شد<ref>دلائل النبوه، ج ۴، ص ۲۲۶.</ref> به همراه خوراک، [[اسلحه]] و گوسفندان بسیاری<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۵۳.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]]، ص۴۴۲.</ref>


== حوادث مهم پیرامون [[فتح خیبر]] ==
=== [[فتح]] بخش کتیبه و کندن درب قلعه قموص به دست [[علی]] {{ع}} ===
بعد از فراغت از کار [[خیبر]]، [[رسول خدا]] {{صل}} به سوی وادی‌القری حرکت کرد و بعد از چند روز، فاتحانه به [[مدینه]] بازگشت<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۶.</ref>. بعد از [[فتح خیبر]]، [[جعفر بن ابی‌طالب]]، همراه مسلمانانی که به [[حبشه]] [[هجرت]] کرده بودند، به [[مدینه]] آمد<ref>علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۳؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۵۶.</ref>؛ [[پیامبر خدا]] {{صل}} به استقبال او برخاست و [[جعفر]] را در آغوش گرفت، میان ابروانش را بوسید و فرمود: "نمی‌دانم امروز از کدام یک بیشتر خوشحال باشم، [[فتح خیبر]] یا آمدن تو؟"<ref>احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۵۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۲؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۳.</ref>.
سرانجام، [[سپاه]] [[پیامبر]] {{صل}} وارد منطقه کتیبه، آخرین منطقه [[خیبر]] شد. مهم‌ترین و مستحکم‌ترین قلعه این منطقه قموص نام داشت که به رغم [[دشواری]] ۱۰ [[روز]] در محاصره ماند. در این مرحله که [[رسول خدا]] {{صل}} دچار سردرد شده بود و در اردوگاه به سر می‌برد، فرماندهی سپاه را یک روز به [[ابوبکر]] و روزی دیگر به [[عمر]] سپرد؛ اما آنان از [[یهودیان]] [[شکست]] خورده و بی [[پیروزی]] بازگشتند؛ آن گاه حضرت فرمود: «فردا پرچم را به دست فردی خواهم سپرد که [[خدا]] و [[رسول]] او را [[دوست]] دارد و خدا و رسول نیز [[دوستدار]] اویند، او بر [[دشمن]] [[یورش]] می‌برد و هرگز پشت به دشمن نمی‌کند تا [[خداوند]] فتح و پیروزی را به دست توانای او قرار دهد»<ref>{{متن حدیث|لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ غَداً رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، كَرَّارٌ غَيْرُ فَرَّارٍ لَا يَرْجِعُ حَتَّى يَفْتَحَ اللَّهُ عَلَى يَدَيْهِ}}؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶؛ با اندکی تغییر در: ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۴؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۲؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۰۵.</ref>. این [[روایت]] را گروهی از [[صحابه]] سرشناس، مانند [[سعد بن ابی‌وقاص]] و [[ابوسعید خدری]] [[نقل]] کرده‌اند<ref>سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۵؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص ۳۰۱ ـ ۳۰۲؛ الاستیعاب، ج ۳، ص ۱۰۹۹.</ref>. [[ابن اسحاق]]، [[طبری]]، [[بیهقی]]، [[ابن اثیر]]<ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۵۶.</ref> و مورخان [[شیعی]] مانند [[مفید]] و [[طبرسی]]<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۷۹۷؛ دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۲۰۹.</ref> درباره فرماندهان فراری به نام ابوبکر و عمر تصریح کرده‌اند؛ ولی واقدی نوشته است دو نفر از [[یاران]] [[مهاجر]] پیامبر {{صل}} رفتند و بی پیروزی بازگشتند<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۵۳.</ref>. [[ابن سعد]]، [[بخاری]] و مسلم هم بدون مقدمه، [[حدیث رایت]] را [[نقل]] کرده و از آن دو نفر نام نبرده‌اند<ref>الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۰؛ صحیح‌البخاری، ج ۵، ص ۷۶؛ صحیح مسلم، ج ۵، ص ۱۹۵.</ref>. [[صحابه]]، شب را در این [[اندیشه]] که صاحب این [[فضیلت]] چه کسی است، به سر بردند<ref>الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۰؛ الاصابه، ج ۴، ص ۴۶۶؛ تاریخ الاسلام، ج ۳، ص ۶۲۵.</ref>. صبحگاهان وقتی [[پیامبر]] {{صل}} [[علی]] {{ع}} را در میان حاضران نیافت، در پی او فرستاد و چون آن حضرت از درد چشم [[رنج]] می‌برد، با آب دهانش چشم او را [[شفا]] بخشید و [[پرچم]] را به دستش سپرد<ref>الاستیعاب، ج ۳، ص ۱۰۹۹؛ البدء والتاریخ، ج ۴، ص ۲۲۶؛ تاریخ دمشق، ج ۴۲ ص ۸۶؛ ج ۷۳، ص ۷.</ref> و فرمود: "این [[پرچم]] را بگیر و پیش برو تا [[خدا]] قلعه را برای تو بگشاید". سپس برای او و یارانش [[دعا]] فرمود. [[علی]] {{ع}} پرچم را گرفت و به سرعت، به طرف قلعه روانه شد تا اینکه به پای قلعه رسید. حضرت، پرچم را وسط سنگ‌هایی که پای قلعه بود در [[زمین]] فرو برد<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۵.</ref>.  


[[سوء قصد]] به [[جان]] [[پیامبر خاتم]] {{صل}} از دیگر حوادث مهم بعد از [[فتح خیبر]] بود. [[زینب]] دختر [[حارث]] [[یهودی]]، گوسفندی زهرآلود برای [[پیامبر]] {{صل}} آورد تا بدین وسیله، ایشان را به [[شهادت]] برساند؛ اما حضرت، متوجه قصد پلیدش شد و از خوردن آن، خودداری کرد<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۲-۸۳؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۳؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۵۶.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص۱۷۱؛ [[منصور داداش نژاد|داداش نژاد، منصور]]، [[دانشنامه سیره نبوی (کتاب)|مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی]] ج۱، ص۶۴-۶۵.</ref>
نخستین نفر از [[یهودیان]] که به [[جنگ]] [[مسلمانان]] آمد [[حارث]]، [[برادر]] مرحب خیبری بود. مسلمانان با دیدن او، پا به فرار گذاشتند؛ اما [[علی]] {{ع}} ماند، با وی جنگید و او را به هلاکت رساند. همراهان حارث، به سوی قلعه گریختند و در را بستند<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۵۴.</ref>. در این هنگام مرحب در حالی که کلاهخودی [[یمنی]] داشت و سنگی سوراخ شده به اندازه تخم مرغ بر سر گذاشته بود، رجزخوان بیرون آمد و مبارز‌ طلبید. مرحب چنین [[رجز]] می‌خواند: در و دیوار [[گواهی]] می‌دهد که من مرحبم، قهرمانی کار آزموده و مجهز به سلاح جنگی هستم. علی{{ع}} در جواب چنین رجز خواند: {{متن حدیث|أَنَا الَّذِي سَمَّتْنِي أُمِّي حَيْدَرَةَ ضَرْغَامُ آجَامٍ وَ لَيْثٌ قَسْوَرَةٌ}}؛ من همان کسی هستم که مادرم مرا [[حیدر]] (شیر) خواند؛ مردی [[دلاور]] و شیر [[بیشه‌ها]] هستم.


==[[غزوه خیبر]]<ref>غزوه خیبر در ماه جمادی الثانی سال هفتم هجرت رخ داد. به طبقات کبری، ج۲، ص۷۷ مراجعه شود.</ref>==
صدای ضربات [[شمشیر]] و نیزه‌های دو قهرمان [[اسلام]] و [[یهود]] [[وحشت]] عجیبی در [[دل]] ناظران پدید آورد. ناگهان شمشیر برنده قهرمان اسلام بر فرق مرحب فرود آمد و سپر و کلاه خود و سپر را تا دندان دو نیم ساخت<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۳؛ شمس الدین ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۲، ص۴۱۱.</ref>. این ضربت آن‌چنان سهمگین بود که برخی از دلاوران یهود که پشت سر مرحب ایستاده بودند، پا به فرار گذارده به دژ پناه بردند و عده‌ای که فرار نکردند با علی تن به تن جنگیدند و کشته شدند. علی{{ع}} [[یهودیان]] فراری را تا در حصار تعقیب نمود، یک نفر از جنگ‌جویان یهود با شمشیر بر سر علی{{ع}} زد و سپر از دست آن حضرت افتاد<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۳.</ref>، علی{{ع}} فوراً متوجه در دژ گردید و آن را از جای خود کند و تا پایان [[کارزار]] به جای سپر استفاده کرد<ref>احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۵.</ref>. در نتیجه قلعه‌ای که [[مسلمانان]] ده [[روز]] پشت آن معطل شده بودند، در مدت کوتاهی گشوده شد.
[[پیامبر اکرم]]{{صل}} با تلاش‌هایی [[صادقانه]] و تدبیری والا و شجاعتی فوق العاده و با [[حمایت]] [[الهی]]، [[مسلمانان]] را بر نردبان [[آگاهی]] [[دینی]] و [[استقامت]] و نکوکاری بالا برد و [[روح]] [[صبر]] و [[شکیبایی]] و ارتباط با یکدیگر را در وجود آنان کاشت... و با اعزام فرستادگان و [[نوشتن]] [[نامه]] به سران قدرت‌های مجاور، [[رسالت]] آسمانی‌اش را به [[جهان]] [[انسانی]] خارج [[جزیرة العرب]] منتقل ساخت.
[[پیامبر]]{{صل}} در [[انتظار]] عکس العمل‌های گوناگون [[دشمن]] بود. برخی از این واکنش‌ها به صورت [[حمله]] نظامی به [[مدینه]] انجام می‌پذیرفت که با کمک بازمانده عناصر [[منافقان]] و یهودیانی که تاریخشان سرشار از [[پیمان‌شکنی]] و خیانتکاری بود، صورت می‌گرفت.
[[خیبر]]، برای [[یهودیان]] دژی محکم و مرکزی بزرگ به‌شمار می‌آمد. به همین دلیل پیامبر اکرم{{صل}} تصمیم گرفت باقیمانده نیروی آنان را نابود سازد؛ لذا چند [[روز]] پس از بازگشت از [[حدیبیه]] بی‌درنگ به [[تدارک]] سپاهی بالغ بر ۱۶۰۰ [[رزمنده]] پرداخت و با تأکید، از آنان خواست به [[طمع]] دست‌یابی به [[غنیمت]] در [[جنگ]] شرکت نکنند و فرمود: «جز کسانی که علاقه‌مند به جهادند کسی با ما از [[شهر]] خارج نشود».<ref>طبقات کبری، ج۲، ص۱۰۶.</ref>


[[رسول خدا]]{{صل}} برای [[پرهیز]] از گسترش دامنه جنگ، شیوه‌ای به کار برد تا [[هم‌پیمانان]] [[یهود]] به [[اشتباه]] افتند و با این ترفند آنها را از [[همکاری]] با یهود خیبر، بازداشت.
[[شیخ مفید]] در [[ارشاد]]<ref>ارشاد، شیخ مفید، ص۶۴.</ref> به سند خاصی از علی{{ع}} سرگذشت در [[خیبر]] را چنین نقل می‌کند: من در خیبر را کنده، به جای سپر به کار بردم، و پس از پایان [[نبرد]] آن را مانند پل بر روی خندقی که [[یهودیان]] کنده بودند، قرار دادم، سپس آن را میان [[خندق]] پرتاب کردم. مردی پرسید: آیا سنگینی آن را [[احساس]] نمودی؟ گفتم: به همان اندازه‌ای که سنگینی سپر خود را احساس می‌کردم. علی{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|مَا قَلَعْتُهَا بِقُوَّةٍ بَشَرِيَّةٍ وَ لَكِنْ قَلَعْتُهَا بِقُوَّةٍ إِلَهِيَّةٍ وَ نَفْسٍ بِلِقَاءِ رَبِّهَا مُطْمَئِنَّةٍ رَضِيَّةٍ}}<ref>بحارالانوار، ج۲۱، ص۴۰.</ref>؛ «من هرگز آن در را با نیروی بشری از جا نکندم، بلکه در پرتو نیروی خداداد و با [[ایمانی]] [[راسخ]] به [[روز واپسین]] این کار را انجام دادم».
بدین‌ترتیب، [[سپاه مسلمانان]] که پیشاپیش آنان [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} با [[پرچم]] رسول خدا{{صل}} در حرکت بود دژهای یهودیان را غافلگیرانه به محاصره خود درآوردند. یهودیان با نقشه حساب‌شده‌ای در دژهای خود [[پناه]] گرفتند و سپس درگیری‌های متعددی میان آنها به وجود آمد و مسلمانان طی آنها توانستند چند موضع مهم یهود را به اشغال خود درآورند. جنگ شدت گرفت و مدت محاصره طولانی شد و مسلمانان به‌گونه‌ای از شدت [[گرسنگی]] به [[رنج]] افتادند که ناگزیر به استفاده از غذاهای ناگوار شدند.


[[رسول خدا]]{{صل}} [[پرچم]] خویش را به برخی از [[صحابه]] سپرد تا فتح و [[پیروزی]] به ارمغان آورند ولی جز [[فرار]] و [[شکست]] چیزی نصیب آنها نشد و زمانی که عرصه بر [[مسلمانان]] تنگ شد، [[پیامبر خدا]]{{صل}} فرمود:
[[ابورافع]] [[غلام]] [[پیامبر]] {{صل}} می‌گوید: "بعد از [[جنگ]]، من و هفت نفر دیگر سعی کردیم در را سر جایش قرار دهیم؛ اما نتوانستیم"<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۳؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۵.</ref>. دیگر قلعه‌ای که به دست [[مسلمانان]] فتح شد، قلعه صعب بن معاذ بود. عده‌ای از مسلمانان به [[فرماندهی]] [[حباب بن منذر]] به این قلعه حمله کردند. [[جنگ]] شدیدی در گرفت و سه روز، قلعه در محاصره مسلمانان قرار داشت تا اینکه سرانجام این قلعه نیز فتح شد<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶.</ref> و بسیاری از [[یهودیان]] آنجا به قلعه [[زبیر]] گریختند<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶.</ref>. سپس [[پیامبر]] {{صل}} همراه دیگر [[مسلمانان]] به قلعه زبیر رفت و آنجا را نیز محاصره کردند. این قلعه، بسیار بلند و در بلندای قله‌ای قرار داشت که نه با اسب می‌توانست به آنجا رفت و نه پیاده<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶.</ref>.
{{متن حدیث|لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ غَداً رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، كَرَّارٌ غَيْرُ فَرَّارٍ لَا يَرْجِعُ حَتَّى يَفْتَحَ اللَّهُ عَلَى يَدَيْهِ}}؛<ref>سیره نبوی، ج۲، ص۳۳۷؛ صحیح مسلم، ج۱۵، ص۱۷۶- ۱۷۷؛ فضایل الصحابه، ج۲، ص۶۰۳؛ مسند احمد، ج۳، ص۳۸۴؛ المواهب اللدنیه، ج۱، ص۲۸۴؛ استیعاب، ج۳، ص۲۰۳؛ کنز العمال، ج۱۳، ص۱۲۳.</ref>
فردا پرچم را به دست فردی خواهم سپرد که [[خدا]] و [[رسول]] او را [[دوست]] دارد و خدا و رسول نیز [[دوستدار]] اویند، او بر [[دشمن]] [[یورش]] می‌برد و هرگز پشت به دشمن نمی‌کند تا [[خداوند]] فتح و پیروزی را به دست توانای او قرار دهد.
[[روز]] بعد علی{{ع}} را خواست و پرچم را به او سپرد و فتح و پیروزی به دست [[باکفایت]] او به ارمغان آمد و رسول خدا{{صل}} و مسلمانان شادمان گشتند.


پس از [[تسلیم شدن]] [[یهودیان]]، [[پیامبر اکرم]]{{صل}} بر سر دریافت نیمی از محصولات مزارع آنها که به ملکیت مسلمانان درآمده بود، با آنان [[قرارداد صلح]] [[امضا]] کرد و آن‌گونه که با یهودیان [[بنی نضیر]] و بنی فینقاع و [[بنی قریظه]] [[رفتار]] کرد، با اینان عمل نکرد؛ زیرا حضور بازمانده نیروهای [[یهود]]، تأثیر چندانی در [[مدینه]] نداشت.<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۱ (کتاب)|پیشوایان هدایت ج۱]] ص ۲۲۰.</ref>
[[رسول خدا]] {{صل}} سه روز، آنها را در محاصره گرفت تا اینکه با کمک یک [[مرد]] یهودی به نام "غزال"<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۲۴.</ref> راه رسیدن آنها را به آب، [[قطع]] کرد. آنها نیز به خاطر [[تشنگی]] نتوانستند [[مقاومت]] کنند. به همین [[دلیل]] از قلعه بیرون آمدند و جنگیدند تا [[شکست]] خوردند. این قلعه که آخرین آنها در منطقه "نطاة" بود به دست مسلمانان فتح شد<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۷؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۲۴.</ref>.


==[[نبرد خیبر]]==
آخرین قلعه‌هایی که فتح شد، وطیح و سلالم بودند که پس از ده روز محاصره<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۰؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۲.</ref>، چون توان [[مقاومت]] در خود ندیدند، [[تسلیم]] شدند. آنها از [[رسول خدا]] {{صل}} خواستند که اموالشان را در برابر حفظ جان خود و [[آزادی]] [[زنان]] و بچه‌هایشان برجا گذارند و از آنجا کوچ کنند. حضرت، خواسته آنها را پذیرفت<ref>احمد بن یحیی بلاذری، الانساب الاشراف، ج۱، ص۳۵۲؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۷۱؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۷؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۴.</ref>. در پی تسلیم [[خیبر]]، [[یهودیان]] [[فدک]] نیز به همین ترتیب، خود را تسلیم [[حضرت رسول]] [[خدا]] {{صل}} کردند<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۷؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)| فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲]]، ص۱۶۷-۱۷۱؛ [[منصور داداش نژاد|داداش نژاد، منصور]]، [[دانشنامه سیره نبوی (کتاب)|مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی]] ج۱، ص۶۴-۶۵؛ [[علی راجی|راجی، علی]]، [[مظلومیت پیامبر (کتاب)|مظلومیت پیامبر]] ص ۲۳۰؛ [[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۱ (کتاب)|پیشوایان هدایت ج۱]] ص ۲۲۰؛ [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۱۵؛ [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|محمدنامه]]، ص ۳۳۱-۳۳۵؛ [[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]]، ص۴۴۲ ـ ۴۴۵.</ref>
در [[کتب اربعه]] گزارش‌هایی راجع به حوادث [[جنگ خیبر]] و مسائل مربوط به آن منطقه وجود دارد که در خور توجه و بیان است.


===علت [[مهاجرت]] [[یهود]] به [[مدینه]] و [[خیبر]]===
== دو [[فرمان]] [[حکومتی]] ==
جمعی از ساکنان [[شهر مدینه]] یهود بودند. ساکنان منطقه خیبر همه [[یهودی]] بودند<ref>خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۷؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه و الإشراف، ص۲۲۲؛ احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶؛ ابن‌اثیر جزری (عزالدین)، الکامل، ج۲، ص۲۱۶.</ref>. علت حضور آنان در این منطقه از [[حجاز]]، [[آگاهی]] یهود از مهاجرت محمد [[پیامبر خاتم]]{{صل}} به این محدوده بوده است. [[یهودیان]] به [[شوق دیدار]] [[پیامبر]] و [[منجی]] به اینجا آمده بودند؛ اما وقتی [[پیامبر اسلام]] به مدینه آمدند، یهود در برابر ایشان ایستادند. یکی از این تقابل‌ها جنگ خیبر است. در خبری در کافی موضوع مهاجرت یهود و علت سکونت [[اوس و خزرج]] که [[یمنی]] بودند در مدینه این‌گونه بیان شده است: [[ابو‌بصیر]] از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] کرده که درباره گفتار [[خدای عزوجل]] که فرموده: {{متن قرآن|وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا}}<ref>«و چون کتابی از سوی خداوند نزدشان آمد که آنچه را با خود داشتند، راست می‌شمرد؛ با آنکه پیش‌تر، (به مژده آمدن آن) در برابر کافران یاری می‌خواستند؛ همین که آنچه می‌شناختند نزدشان رسید، بدان کفر ورزیدند پس لعنت خداوند بر کافران باد» سوره بقره، آیه ۸۹.</ref><ref>بقره: ۸۹.</ref> و از قبل به آن (ظهور پیامبر اسلام)، بر [[کافران]] [[پیروزی]] می‌‌‌‌جستند.»..، چنین فرمود: یهودیان در کتاب‌های خود یافته بودند که هجرت‌گاه محمد{{صل}} میان دو [[کوه]] «عیر»<ref>عیر در لغت به معنای کوه است و این نام بر کوهی در مدینه غلبه یافته است. (خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج‌۲، ص‌۲۳۸؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ج‌۴، ص‌۶۲۱)</ref> و «[[احد]]» است؛ به همین علت بیرون آمدند و به جستجوی آنجا پرداختند تا اینکه به کوهی به نام «حداد» برخوردند و گفتند: «حداد» و «احد» یکی است؛ ازاین‌روی در اطراف آن [[کوه]] (توقف کردند و) پراکنده شدند. برخی از ایشان در [[تیماء]]<ref>تیماء در لغت به معنای بیابان بی‌‌‌‌‌آب و علف است و در اینجا منطقه‌ای در ده منزلی مدینه به طرف شام و پنج منزلی خیبر به جانب شام است (فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۲۴) و منطقه‌ای در اطراف شام نزدیک وادی‌القری (یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۶۷).</ref>[[منزل]] کردند و برخی در [[فدک]] و برخی در [[خیبر]]. آنان که در تیماء بودند، برای دیدار [[برادران]] خود و پیداکردن آنان [[حرکت]] کردند. مردی [[اعرابی]] از [[قبیله قیس]] به آنها برخورد. از او شتر کرایه کردند و آن مرد قیسی به آنها گفت: من شما را از میان دو کوه عَیر و [[أحد]] عبور می‌‌‌‌دهم. آنها به او گفتند: هر [[زمان]] به آن دو کوه رسیدیم، به ما اطلاع بده. چون به وسط [[سرزمین مدینه]] رسید، به آنها گفت: این کوه «عیر» است و آن دیگری کوه «[[احد]]». [[یهودیان]] از شترها به زیر آمدند و گفتند: ما به مقصود خود رسیدیم و دیگر نیازی به شتران تو نداریم و تو به هر کجا می‌خواهی برو. نامه‌ای هم به برادران خود که در فدک و خیبر بودند نوشتند که ما بدان موضع که می‌خواستیم رسیدیم، شما هم به نزد ما بیایید. آنان در پاسخ نوشتند: ما در اینجا [[خانه]] ساخته‌ایم و اموالی به دست آورده‌ایم و فاصله ما با شما کم است؛ هرگاه [[هجرت]] محمد{{صل}} اتفاق افتاد، شتابان نزد شما خواهیم آمد.
هنگام [[فتح خیبر]]، [[رسول خدا]]{{صل}} دو دستور حکومتی و ولایی صادر کردند و [[مسلمانان]] را از انجام دو کار بازداشتند:


اینان در [[شهر مدینه]] اموالی به دست آوردند و چون [[دارایی]] آنها زیاد شد، «تُبَّع» ([[پادشاه]] آن زمان [[یمن]]) از وضع آنها مطلع گشت و به [[جنگ]] ایشان آمد. آنها به قلعه‌های خود [[پناهنده]] گشتند و چنان بودند که برای [[ناتوانان]] از همراهان تُبَّع [[دلسوزی]] می‌کردند و چون شب می‌شد، برای آنها از بالای قلعه‌ها خرما و (نان) جو پایین می‌‌‌ریختند. این ماجرا به گوش تُبَّع رسید و دلش به [[حال]] آنها سوخت و ایشان را [[امان]] داد. [[یهود]] از قلعه‌ها به زیر آمدند و نزد او رفتند. تُبَّع به ایشان گفت: من از [[شهر]] شما خوشم آمده و تصمیم گرفته ام در میان شما بمانم. [[یهودیان]] به او گفتند: تو نمی‌توانی چنین کاری بکنی، بلکه اینجا هجرت‌گاه [[پیامبری]] است و هیچ‌کس پیش از او نمی‌تواند این کار را بکند تا او بیاید. تُبَّع به ایشان گفت: پس من از [[خاندان]] خود کسانی را در میان شما به جای می‌‌‌‌گذارم تا چون آن [[پیامبر]] آمد، او را [[یاری]] دهند؛ پس دو تیره [[اوس و خزرج]] را در میان آنها گذاشت.
۱. '''جلوگیری از کشتن حیوانات اهلی''': [[مشکلات]] فتح قلعه‌های خیبر، باعث طولانی‌شدن [[جنگ]] و بروز حوادثی خاص و مشکلات غذایی برای مسلمانان شد. برخی از این مشکلات در [[کتب اربعه]] بازتاب یافته که بیشتر جنبه [[فقهی]] دارد و مربوط به [[احکام]] است. به نظر می‌رسد به علت مشکلات غذایی که برای مسلمانان به وجود آمد، آنان الاغ‌ها را برای تهیه غذا در دیگ‌ها می‌پختند. رسول خدا{{صل}} دیگ‌‌ها را واژگون کرد. در خبری [[امام باقر]]{{ع}} می‌فرماید: [[مسلمانان]] در [[خیبر]] زیاد تلاش کردند. آنان از چارپایانشان برای تغذیه استفاده کردند. [[رسول خدا]]{{صل}} دستور داد دیگ‌ها را واژگون کنند و نفرمود [[حرام]] است؛ بلکه این کار برای [[حفظ]] چارپایانشان بود<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶: {{متن حدیث|إِنَّ الْمُسْلِمِينَ كَانُوا أَجْهَدُوا فِي خَيْبَرَ وَ أَسْرَعَ الْمُسْلِمُونَ فِي دَوَابِّهِمْ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} بِإِكْفَاءِ الْقُدُورِ وَ لَمْ يَقُلْ إِنَّهَا حَرَامٌ وَ كَانَ ذَلِكَ إِبْقَاءً عَلَى الدَّوَابِّ}}.</ref>؛ به تعبیر دیگر مسلمانان که قلعه‌ها را محاصره کرده بودند و این محاصره طول کشید، بر این [[باور]] بودند که برای فتح قلعه‌ها که بالای [[کوه]] و بلندی است به مرکب نیاز ندارند، ولی باید قوای جسمانی خود را که هر [[روز]] با ادامه محاصره و تلاش بی‌فایده به تحلیل می‌رود، تقویت کنند؛ ازاین‌رو دست به پختن آنها زدند که [[پیامبر]]{{صل}} آنان را منع کرد.
وقتی افراد این دو تیره در آنجا زیاد شدند، به [[اموال]] یهود دست انداختند. یهودیان به آنها می‌گفتند: بدانید که چون محمد{{صل}} [[مبعوث]] گردد، شما را از شهرهای ما بیرون کند و دستتان را از اموال ما کوتاه گرداند. چون [[خدای عزّوجل]] محمد{{صل}} را مبعوث فرمود، [[انصار]] به او [[ایمان]] آوردند و یهود به او [[کافر]] شدند و این است معنای گفتار خدای عزّوجل که فرماید: {{متن قرآن|وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ}}<ref>«و چون کتابی از سوی خداوند نزدشان آمد که آنچه را با خود داشتند، راست می‌شمرد؛ با آنکه پیش‌تر، (به مژده آمدن آن) در برابر کافران یاری می‌خواستند؛ همین که آنچه می‌شناختند نزدشان رسید، بدان کفر ورزیدند پس لعنت خداوند بر کافران باد» سوره بقره، آیه ۸۹.</ref><ref>فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۲۴.</ref> و<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۸، ص‌۳۰۸؛ سیدهاشم رسولی محلاتی، ترجمۀ الروضة من الکافی، ج۲، ص۱۳۹.</ref>. هم یهودیان [[مدینه]]، یعنی [[بنی‌نضیر]]، [[بنی‌قینقاع]] و [[بنی‌قریظه]] با پیامبر{{صل}} [[مخالفت]] کردند و [[جنگ]] و [[توطئه]] نمودند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۷.</ref> و هم یهود [[خیبر]] با پیامبر{{صل}} درگیر شدند.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۱۲</ref>.


===[[فاتح خیبر]]===
با توجه به [[اخبار]] [[نهی]]، منظور بیشتر الاغ‌هایی بود که آنجا بود یا با خود آورده بودند. [[محمد بن مسلم]] و [[زراره]] از امام باقر{{ع}} درباره گوشت الاغ‌ها می‌پرسند، حضرت می‌فرماید: رسول خدا{{صل}} از آنها نهی کرد، از خوردن آنها در [[روز خیبر]] نهی فرمود. فقط به این علت در آن [[زمان]] نهی کرد که آنها باربرهای [[مردم]] بودند و حرام فقط آن چیزی است که [[خداوند]] در [[قرآن]] حرام کرده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶: {{متن حدیث|إِنَّمَا نَهَى عَنْ أَكْلِهَا فِي ذَلِكَ الْوَقْتِ لِأَنَّهَا كَانَتْ حَمُولَةَ النَّاسِ وَ إِنَّمَا الْحَرَامُ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْقُرْآنِ}}.</ref>. به نظر می‌رسد امام باقر{{ع}} در این سخن نظر به [[متعه]] هم داشته؛ زیرا جواز آن را بر اساس [[کتاب خدا]] می‌داند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۸.</ref>. برخی بر این نظرند که پیامبر{{صل}} گوشت این حیوان را [[تحریم]] کرد و در روایتی این نهی از کتاب علی{{ع}} نقل شده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶.</ref>. در همان خبر و خبری دیگر، استفاده از گوشت خیل در حال [[اضطرار]] مجاز دانسته شده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶.</ref>. برخی بر این [[عقیده]] هستند که [[نهی]] [[پیامبر]]{{صل}} برای حفظ نسل آن حیوانات بوده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۳۳۵: {{متن حدیث|وَ إِنَّمَا نَهَى رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} عَنْ أَكْلِ لُحُومِ الْحُمُرِ الْإِنْسِيَّةِ بِخَيْبَرَ لِئَلَّا تَفْنَى ظُهُورُهَا وَ كَانَ ذَلِكَ نَهْيَ كَرَاهَةٍ لَا نَهْيَ تَحْرِيمٍ}}.</ref>. باید توجه داشت که این حیوانات اهلی در رفتن به قلعه‌ها و راه‌های ناهموار کوهستانی نقش مهمی داشتند و پیامبر{{صل}} تلاش کرد از نابودی نسل آنها جلوگیری کند.
واقعه و [[جنگ خیبر]] در [[سال هفتم هجری]] رخ داد. فتح قلعه‌های خیبر بسیار مشکل بود. به [[نقلی]] دارای شش<ref>احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص‌۵۶.</ref> و به [[نقلی]] دارای هشت<ref>ابوالحسن علی بن محمد ماوردی، الأحکام السلطانیه، ص۱۶۹ صعب بن معاذ.</ref> و به نقل معجم البلدان دارای هفت قلعه به نام‌های ناعِم، قَموص، شِقّ، نَطات، سَلالِم، [[وطیح]] و کَتیبَه بود<ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۴۱۰.</ref>. محکم‌ترین و مرتفع‌ترین آنها قلعه قَموص بود<ref>احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۷۰.</ref> که بعد از فتح [[ناعم]]، حدود بیست [[روز]] در محاصره بود<ref>ابوعبید عبداللّه بن عبدالعزیز اندلسی بکری، معجم ما استعجم، ج۲، ص۵۲۲: {{عربی|وحصن خيبر الأعظم القموص وهو الذي فتحه علي بن أبي طالب{{ع}}}}.</ref>. [[مرحب بن حارث]] در آن قرار داشت<ref>شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الإسلام، ج۲، ص۴۱۸.</ref>. چون [[مسلمانان]] در این بیست روز محاصره موفق به فتح نمی‌شدند، [[رسول خدا]]{{صل}} فرمودند: {{متن حدیث|لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ غَداً رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ كَرَّاراً غَيْرَ فَرَّارٍ لَا يَرْجِعُ حَتَّى يَفْتَحَ اللَّهُ عَلَى يَدَيْهِ}}<ref>احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶.</ref>: فردا [[پرچم]] را به دست مردی می‌‌‌‌دهم که [[خدا]] و [[رسول]]{{صل}} را [[دوست]] دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند؛ [[حمله]] می‌‌‌‌کند و [[فرار]] نمی‌نماید. بر نمی‌گردد تا اینکه [[خداوند]] [[پیروزی]] را به دست او قرار دهد». این [[حدیث]] به عنوان [[حدیث خیبر]] در کافی نقل و ذکر شده که درباره علی{{ع}} است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۸، ص‌۳۵۱‌.</ref>.


علی{{ع}} درب [[قلعه قموص]] [[خیبر]] را گشود<ref>شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص‌۳۵۰؛ همو، علل الشرائع، ج‌۱، ص‌۱۷۴‌.</ref>. روز [[نبرد خیبر]] وقتی حضرت به سوی قلعه قموص [[حرکت]] کرد، [[مردم]] [[شعار]] می‌دادند: ای علی از بالا به آنها حمله کن<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۴۷.</ref>. علی درب قلعه را کند و آن را چهل زراع پشت سر خود انداخت؛ آن درب به‌اندازه‌ای سنگین بود که چهل نفر نتوانستند آن را بلند کنند<ref>شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص‌۳۵۰؛ همو، علل الشرائع، ج‌۱، ص‌۱۷۴‌.</ref>. [[عبدالله بن عمر]] جریان فتح قَموص را با جزئیات نقل کرده است. او بیان می‌کند که [[تعجب]] ما از انداختن درب [[قلعه خیبر]] توسط علی به چهل زراعی بود<ref>محمد بن احمد فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج۱، ص‌۱۲۷.</ref>.
۲. '''ممنوعیت [[نکاح متعه]]''': [[مشکلات]] [[فتح خیبر]] و طولانی‌شدن محاصره قلعه‌ها باعث شد که قطع ارتباط [[مسلمانان]] با همسرانشان طولانی شود. با توجه به باقی‌ماندن [[یهود]] در [[خیبر]] به نظر می‌رسد از [[غنایم]] و [[اسارت]] خبر چندانی نبوده است و فقط جمع محدودی [[اسیر]] شدند. این مسئله باعث شد که بعد از فتح خیبر میان مردان برای انجام [[متعه]] یا همان [[ازدواج موقت]] با [[زنان]]، وضعیت نابهنجاری ایجاد شود. پیامبر{{صل}} برای جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی وضعیت خاص در آن مقطع، مسلمانان را از انجام متعه و ازدواج موقت بازداشت. از علی{{ع}} نقل شده است: [[رسول خدا]]{{صل}} در هنگام [[نبرد خیبر]] گوشت الاغ‌های اهلی و [[ازدواج]] متعه را [[حرام]] کرد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص۲۵۱: {{متن حدیث|عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ{{ع}} قَالَ: حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَوْمَ خَيْبَرَ لُحُومَ الْحُمُرِ الْأَهْلِيَّةِ وَ نِكَاحَ الْمُتْعَةِ}}.</ref>.
[[قموص]] کوهی بود که در آن قلعه و حصار [[آل ابی‌الحُقَیق یهودی]] قرار داشت<ref>محمدباقر مجلسی، مرآة العقول، ج۱۸، ص۳۸۶؛ محمدمرتضی زبیدی، تاج العروس، ج۹، ص۳۴۷.</ref> و گنج خود را در آنجا در خرابه‌ای پنهان کرده بودند<ref>محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۷۱؛ ابن‌جوزی، المنتظم، ج۳، ص۲۹۴.</ref>؛ به همین جهت به شدت از آن [[محافظت]] می‌کردند. [[صفیه]]، دختر [[حی بن اخطب]] که همسرش [[کنانة بن ربیع ابی‌الحقیق]] بود، با چند [[زن]] دیگر در اینجا [[اسیر]] شدند<ref>خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۸.</ref>. صفیه بعداً [[همسر پیامبر]]{{صل}} شد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۳۹۰‌.</ref>. [[شیخ طوسی]] بر این [[باور]] است که فتح قلعه قموصِ [[خیبر]] و کشته‌شدن مرحب، در ۲۴ [[رجب]] [[سال هفتم هجری]] بوده است<ref>شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ج۲، ص۸۱۲.</ref>؛ اما [[مورّخان]] ذکر کرده‌اند که [[پیامبر]]{{صل}} در [[محرم]] به سمت خیبر رفت و در صفر آن را فتح کرد و در [[ربیع‌الاول]] بازگشت<ref>خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۷؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه و الإشراف، ص۲۲۲؛ احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶؛ ابن‌اثیر جزری (عزالدین)، الکامل، ج۲، ص۲۱۶.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۱۵</ref>.


===دو [[فرمان]] [[حکومتی]]===
این خبر را [[شیخ طوسی]] از مسند [[زید بن علی]] نقل کرده است، همان‌گونه که از سند آن پیداست؛ ولی در کتاب مسند زید بن علی به جای «حرّم» تعبیر «نهی» آمده است<ref>زید بن علی‌، مسند زید بن علی، ص‌۲۵۱: {{متن حدیث|نهی رسول‌الله{{صل}} عن نکاح المتعة عام خیبر}}.</ref> که در [[روایات]] قبلی بود؛ یعنی یک دستور [[حکومتی]] و موقت در آن مقطع بوده است. مشابه نقل شیخ طوسی در [[دعائم الاسلام]] نقل شده است<ref>قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ج۲، ص۲۲۸.</ref>. [[امام صادق]]{{ع}} از [[عبدالملک بن جریح]] که قایل به جواز [[متعه]] بود، دراین‌باره می‌پرسد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۴۱.</ref> و افرادی را در این زمینه به او ارجاع دهد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱۱، ص‌۱۵ (چ دارالحدیث).</ref>. [[شیخ طوسی]] پس از نقل این خبر از زید، در توضیح آن می‌نویسد: به‌درستی که این [[روایت]] واردشده از باب [[تقیه]] و بر اساس آنچه مخالفان [[مذهب شیعه]] [[عقیده]] دارند و [[یقین]] به دست می‌آید برای هر کس که [[اخبار]] را شنیده که از [[دین]] و [[باور]] [[ائمه]]{{عم}} ما مباح‌بودن متعه است. پس نیازی به بحث طولانی دراین‌باره نیست<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۵۱.</ref>. در [[استبصار]] نیز همین‌گونه پاسخ داده که این خبر از باب تقیه و موافقت با [[مذاهب]] [[عامه]] است؛ ولی اخبار اولی که ذکر شد، موافق با ظاهر کتاب و [[اجماع]] [[فرقه]] محقه است که عمل بر اساس آن [[واجب]] است، نه عمل به این خبر نادر<ref>شیخ طوسی، الإستبصار، ج۳، ص۱۴۲.</ref>.
در هنگام [[فتح خیبر]] [[رسول خدا]]{{صل}} دو دستور حکومتی و ولایی صادر کردند و [[مسلمانان]] را از انجام دو کار در خیبر بازداشتند:


۱. '''جلوگیری از کشتن حیوانات اهلی''': [[مشکلات]] فتح قلعه‌های خیبر، باعث طولانی‌شدن [[جنگ]] و بروز حوادثی خاص و مشکلات غذایی برای مسلمانان شد. برخی از این مشکلات در [[کتب اربعه]] بازتاب یافته که بیشتر جنبه [[فقهی]] دارد و مربوط به [[احکام]] است. به نظر می‌رسد به علت مشکلات غذایی که برای مسلمانان به وجود آمد، آنان الاغ‌ها را برای تهیه غذا در دیگ‌ها می‌پختند. رسول خدا{{صل}} دیگ‌‌ها را واژگون کرد. در خبری [[امام باقر]]{{ع}} می‌فرماید: [[مسلمانان]] در [[خیبر]] زیاد تلاش کردند. آنان از چارپایانشان برای [[تغذیه]] استفاده کردند. [[رسول خدا]]{{صل}} دستور داد دیگ‌ها را واژگون کنند و نفرمود [[حرام]] است؛ بلکه این کار برای [[حفظ]] چارپایانشان بود<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶: {{متن حدیث|إِنَّ الْمُسْلِمِينَ كَانُوا أَجْهَدُوا فِي خَيْبَرَ وَ أَسْرَعَ الْمُسْلِمُونَ فِي دَوَابِّهِمْ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} بِإِكْفَاءِ الْقُدُورِ وَ لَمْ يَقُلْ إِنَّهَا حَرَامٌ وَ كَانَ ذَلِكَ إِبْقَاءً عَلَى الدَّوَابِّ}}.</ref>؛
در اینجا شیخ طوسی اخبار جواز متعه را تأییدشده به ظاهر قرآن و اجماع دانسته است. شیخ قبل از نقل این خبر در «باب تفصیل [[احکام]] [[نکاح]]» استدلال به قرآن را از [[شیخ مفید]] با روایتی در [[تأیید]] آن نقل کرده است<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۴۹‌.</ref>. البته [[کلینی]] با نقل چندین روایت در معنای [[آیه]] {{متن قرآن|فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً}}<ref>«و (نیز حرام است ازدواج با) زنان شوهردار جز کنیزهاتان، بنابر حکم خداوند که مقرّر بر شماست و جز اینها برایتان حلال شده است که با دارایی خود به دست آورید در حالی که پاکدامن باشید و زناکار نباشید، کابین آن زنان را که از آنان (با ازدواج غیر دائم) بهره‌مند شده‌اید به عنوان واجب بپردازید و در آنچه پس از تعیین (کابین) واجب، هم‌داستان شوید بر شما گناهی نیست که خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۲۴.</ref> که به معنای [[ازدواج موقت]] است، از [[امام باقر]]{{ع}}<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۸.</ref>، [[هشام بن حکم]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۳۶۳.</ref>، مباحثه [[امام صادق]]{{ع}} با [[ابو‌حنیفه]] دراین‌باره<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۹.</ref>، تفسیر امام صادق{{ع}} از استمتاع را با توجه به دادن [[پاداش]] معین به [[اجل]] و [[زمان]] مشخص‌شده<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۹، {{متن حدیث|{{متن قرآن|فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ}} إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی {{متن قرآن|فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً}}}}.</ref> آورده است. [[صدوق]] [[قرائت]] [[ابن‌عباس]] را با عبارت «الی اجل مسمی» نقل کرده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۴۵۹: {{متن حدیث|وَ قَرَأَ ابْنُ عَبَّاسٍ {{متن قرآن|فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ}} إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى {{متن قرآن|فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ}}.</ref>. [[شیخ مفید]] این مسئله را از مسائل اتفاقی [[شیعه]] دانسته و نام جمعی از [[صحابه]] و [[تابعین]] را که چنین عقیده‌ای درباره [[مشروعیت]] [[متعه]] داشتند، بیان می‌کند<ref>شیخ مفید، الإعلام بما اتفقت علیه الإمامیة من الأحکام، ص‌۳۶.</ref>.
به تعبیر دیگر مسلمانان که قلعه‌ها را محاصره کرده بودند و این محاصره طول کشید، بر این [[باور]] بودند که برای فتح قلعه‌ها که بالای [[کوه]] و بلندی است به مرکب نیاز ندارند، ولی باید [[قوای جسمانی]] خود را که هر [[روز]] با ادامه محاصره و تلاش بی‌فایده به تحلیل می‌رود، تقویت کنند؛ ازاین‌رو دست به پختن آنها زدند که [[پیامبر]]{{صل}} آنان را منع کرد.


با توجه به [[اخبار]] [[نهی]]، منظور بیشتر الاغ‌هایی بود که آنجا بود یا با خود آورده بودند. [[محمد بن مسلم]] و [[زراره]] از امام باقر{{ع}} درباره گوشت الاغ‌ها می‌پرسند، حضرت می‌فرماید: رسول خدا{{صل}} از آنها نهی کرد، از خوردن آنها در [[روز خیبر]] نهی فرمود. فقط به این علت در آن [[زمان]] نهی کرد که آنها باربرهای [[مردم]] بودند و حرام فقط آن چیزی است که [[خداوند]] در [[قرآن]] حرام کرده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶: {{متن حدیث|إِنَّمَا نَهَى عَنْ أَكْلِهَا فِي ذَلِكَ الْوَقْتِ لِأَنَّهَا كَانَتْ حَمُولَةَ النَّاسِ وَ إِنَّمَا الْحَرَامُ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْقُرْآنِ}}.</ref>. به نظر می‌رسد امام باقر{{ع}} در این سخن نظر به [[متعه]] هم داشته؛ زیرا جواز آن را بر اساس [[کتاب خدا]] می‌داند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۸.</ref>. برخی بر این نظرند که پیامبر{{صل}} گوشت این [[حیوان]] را [[تحریم]] کرد و در روایتی این نهی از [[کتاب علی]]{{ع}} نقل شده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶.</ref>. در همان خبر و خبری دیگر، استفاده از گوشت خیل در [[حال]] [[اضطرار]] مجاز دانسته شده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶.</ref>. برخی بر این [[عقیده]] هستند که [[نهی]] [[پیامبر]]{{صل}} برای [[حفظ نسل]] آن حیوانات بوده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۳۳۵: {{متن حدیث|وَ إِنَّمَا نَهَى رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} عَنْ أَكْلِ لُحُومِ الْحُمُرِ الْإِنْسِيَّةِ بِخَيْبَرَ لِئَلَّا تَفْنَى ظُهُورُهَا وَ كَانَ ذَلِكَ نَهْيَ كَرَاهَةٍ لَا نَهْيَ تَحْرِيمٍ}}.</ref>. باید توجه داشت که این حیوانات اهلی در رفتن به قلعه‌ها و راه‌های ناهموار کوهستانی نقش مهمی داشتند و پیامبر{{صل}} تلاش کرد از نابودی [[نسل]] آنها جلوگیری کند.
عده‌ای از علمای [[عامه]] ممنوعیت متعه در [[خیبر]] را منکر شده و آن را مربوط به [[فتح مکه]] می‌دانند<ref>ابن‌ابی‌شیبه کوفی، المصنف، ج۳، ص۵۵۱؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ج۴، ص۲۲۰.</ref>. این ادعا نشان می‌دهد که [[نهی]] [[پیامبر]]{{صل}} در خیبر موقتی بوده است، همان‌گونه که سخن عمر در [[تحریم]] متعه این مطلب را می‌رساند<ref>شمس‌الدین سرخسی، المبسوط، ج۴، ص‌۲۷؛ ابن‌حزم، المحلی، ج۷، ص‌۱۰۷.</ref>. [[مجلسی اول]] به‌تفصیل دراین‌باره سخن گفته است<ref>محمدتقی مجلسی، روضة المتقین، ج۸، ص۴۵۵.</ref>. [[تذکر]] این نکته لازم است که برخی علمای [[زیدیه]] تصور کرده‌اند در متعه هیچ‌گونه عده‌ای وجود ندارد؛ این سخنی نارواست. در کتاب شرح الأزهار آمده در [[نکاح متعه]] نزد آنان ([[شیعه امامیه]]) نه مهر، نه [[نفقه]]، نه [[ارث]] و نه عده است، فقط استبراء است<ref>احمد مرتضی، شرح الأزهار، ج۲، ص‌۲۲۹: {{عربی|ولا يثبت عندهم في نكاح المتعة شئ من احكام النكاح لامهر ولا نفقة ولا توارث ولا عدة الا الاستبراء}}.</ref>. استبراء یعنی باید [[یقین]] پیدا کرد که [[زن]] حامله نیست. این ادعا و تصور درست نیست؛ زیرا اولاً مهر یا مبلغی مشخص می‌شود و ثانیا اگر [[زن]] یائسه نباشد و هنوز حیض می‌بیند، عدۀ وی ۴۵ [[روز]] یا دو حیض است و در کتب حدیثی<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۵۱؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۴۶۴؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۶۴؛ همو، الإستبصار، ج‌۳، ص‌۱۴۷.</ref> و [[فقهی]] [[شیعه]] به‌روشنی این مطلب آمده است<ref>شیخ طوسی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص‌۴۸۹؛ محمدحسن نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج‌۳۰، ص‌۱۹۶.</ref>. نقل این‌گونه ادعاها باعث مخالفت شدید با این نوع [[نکاح]] شده است. شاید به جهت همین بی‌اطلاعی احتمالی است که شیخ طوسی [[معتقد]] است احوط آن است که شخص برای زن جمیع شرایط متعه را بیان کند، مانند نبودن [[ارث]] بین دو طرف، جایزبودن عزل و جلو‌گیری از انعقاد نطفه، شرط عدّه و دیگر شرایط<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۶۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۱۷.</ref>


۲. '''ممنوعیت [[نکاح متعه]]''': [[مشکلات]] [[فتح خیبر]] و طولانی‌شدن محاصره قلعه‌ها باعث شد که قطع ارتباط [[مسلمانان]] با همسرانشان طولانی شود. با توجه به باقی‌ماندن [[یهود]] در [[خیبر]] به نظر می‌رسد از [[غنایم]] و [[اسارت]] خبر چندانی نبوده است و فقط جمع محدودی [[اسیر]] شدند. این مسئله باعث شد که بعد از فتح خیبر میان مردان برای انجام [[متعه]] یا همان [[ازدواج موقت]] با [[زنان]]، وضعیت [[نابهنجاری]] ایجاد شود. پیامبر{{صل}} برای جلوگیری از [[آسیب‌های اجتماعی]] وضعیت خاص در آن مقطع، مسلمانان را از انجام متعه و ازدواج موقت بازداشت. از علی{{ع}} نقل شده است: [[رسول خدا]]{{صل}} در هنگام [[نبرد خیبر]] گوشت الاغ‌های اهلی و [[ازدواج]] متعه را [[حرام]] کرد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص۲۵۱: {{متن حدیث|عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ{{ع}} قَالَ: حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَوْمَ خَيْبَرَ لُحُومَ الْحُمُرِ الْأَهْلِيَّةِ وَ نِكَاحَ الْمُتْعَةِ}}.</ref>.
== [[عدالت]] [[اسلامی]] در تقسیم درآمد [[خیبر]] ==
این خبر را [[شیخ طوسی]] از [[مسند]] [[زید بن علی]] نقل کرده است، همان‌گونه که از سند آن پیداست؛ ولی در کتاب مسند زید بن علی به جای «حرّم» تعبیر «نهی» آمده است<ref>زید بن علی‌، مسند زید بن علی، ص‌۲۵۱: {{متن حدیث|نهی رسول‌الله{{صل}} عن نکاح المتعة عام خیبر}}.</ref> که در [[روایات]] قبلی بود؛ یعنی یک دستور [[حکومتی]] و موقت در آن مقطع بوده است. مشابه نقل شیخ طوسی در [[دعائم الاسلام]] نقل شده<ref>قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ج۲، ص۲۲۸.</ref> [[امام صادق]]{{ع}} از [[عبدالملک بن جریح]] که قایل به جواز [[متعه]] بود، دراین‌باره می‌پرسد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۴۱.</ref> و افرادی را در این زمینه به او ارجاع دهد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱۱، ص‌۱۵ (چ دارالحدیث).</ref>. [[شیخ طوسی]] پس از نقل این خبر از زید، در توضیح آن می‌نویسد: به‌درستی که این [[روایت]] واردشده از باب [[تقیه]] و بر اساس آنچه مخالفان [[مذهب شیعه]] [[عقیده]] دارند و [[یقین]] به دست می‌آید برای هر کس که [[اخبار]] را شنیده که از [[دین]] و [[باور]] [[ائمه]]{{عم}} ما مباح‌بودن متعه است. پس نیازی به بحث طولانی دراین‌باره نیست<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۵۱.</ref>. در [[استبصار]] نیز همین‌گونه پاسخ داده که این خبر از باب تقیه و موافقت با [[مذاهب]] [[عامه]] است؛ ولی اخبار اولی که ذکر شد، موافق با ظاهر کتاب و [[اجماع]] [[فرقه]] محقه است که عمل بر اساس آن [[واجب]] است، نه عمل به این خبر نادر<ref>شیخ طوسی، الإستبصار، ج۳، ص۱۴۲.</ref>.
مورخان بیان کرده‌اند که قلعه سلالم و وطیح بیش از بیست روز، در محاصره بود<ref>خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۸.</ref>؛ بعد ساکنان آن دو قلعه خود را [[تسلیم]] کردند به شرط آنکه جانشان در [[امان]] باشد. [[پیامبر]]{{صل}} هم این شرط را پذیرفت<ref>ابوالحسن علی بن محمد ماوردی، الأحکام السلطانیه، ص۱۶۹.</ref>. پیامبر زمین‌های خیبر و نخل‌های آن را در [[اختیار]] ساکنان آن قرار داد تا درآمد آن نصف باشد. دراین‌باره [[روایات]] متعددی نقل شده است که به آنها اشاره می‌کنیم:
 
# وقتی فردی از مزارعه سرزمین‌های خراجی از [[امام صادق]]{{ع}} می‌پرسد، حضرت می‌فرماید: اشکال ندارد؛ [[رسول خدا]]{{صل}} [[زمین]] خیبر را به [[یهود]] خیبر داد تا از آن بهره ببرند و برای آنان نصف از درآمد آن باشد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۲۶۸؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، صص‌۲۳۹ و ۲۵۰؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۱۹۸.</ref>.
در اینجا شیخ طوسی اخبار جواز متعه را تأییدشده به [[ظاهر قرآن]] و اجماع دانسته است. شیخ قبل از نقل این خبر در «باب تفصیل [[احکام]] [[نکاح]]» [[استدلال به قرآن]] را از [[شیخ مفید]] با روایتی در [[تأیید]] آن نقل کرده است<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۴۹‌.</ref>. البته [[کلینی]] با نقل چندین روایت در معنای [[آیه]] {{متن قرآن|فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً}}<ref>«و (نیز حرام است ازدواج با) زنان شوهردار جز کنیزهاتان، بنابر حکم خداوند که مقرّر بر شماست و جز اینها برایتان حلال شده است که با دارایی خود به دست آورید در حالی که پاکدامن باشید و زناکار نباشید، کابین آن زنان را که از آنان (با ازدواج غیر دائم) بهره‌مند شده‌اید به عنوان واجب بپردازید و در آنچه پس از تعیین (کابین) واجب، هم‌داستان شوید بر شما گناهی نیست که خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۲۴.</ref> که به معنای [[ازدواج موقت]] است، از [[امام باقر]]{{ع}}<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۸.</ref>، [[هشام بن حکم]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۳۶۳.</ref>، [[مباحثه]] [[امام صادق]]{{ع}} با [[ابو‌حنیفه]] دراین‌باره<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۹.</ref>، [[تفسیر امام صادق]]{{ع}} از استمتاع را با توجه به دادن [[پاداش]] معین به [[اجل]] و [[زمان]] مشخص‌شده<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۹، {{متن حدیث|{{متن قرآن|فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ}} إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی {{متن قرآن|فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً}}}}.</ref> آورده است. [[صدوق]] [[قرائت]] [[ابن‌عباس]] را با عبارت «الی اجل مسمی» نقل کرده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۴۵۹: {{متن حدیث|وَ قَرَأَ ابْنُ عَبَّاسٍ {{متن قرآن|فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ}} إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى {{متن قرآن|فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ}}.</ref>. [[شیخ مفید]] این مسئله را از مسائل اتفاقی [[شیعه]] دانسته و نام جمعی از [[صحابه]] و [[تابعین]] را که چنین عقیده‌ای درباره [[مشروعیت]] [[متعه]] داشتند، بیان می‌کند<ref>شیخ مفید، الإعلام بما اتفقت علیه الإمامیة من الأحکام، ص‌۳۶.</ref>.
# وقتی [[زمان]] میوه‌ها رسید. رسول خدا{{صل}} [[عبدالله بن رواحه]] را برای دریافت نصف سهم [[مسلمانان]] به خیبر فرستاد. ابن‌رواحه قیمت میوه‌ها را مشخص کرد و گفت یا به این قیمت میوه‌ها را بر می‌دارید و نیمی از بهای آن را به من می‌دهید یا من به همین قیمت نصف بهای آنها را به شما می‌دهم. آنان کالا‌ها را به همان قیمت برداشتند و گفتتند: به این روش (عادلانه) است که [[آسمان]] و [[زمین]] بر پاست<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۲۶۶؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۱۹۳.</ref>.
 
# از روایتی دیگر استفاده می‌شود که [[عبدالله بن رواحه]] مقدار خرما را تخمین زد. آنان نزد [[پیامبر]]{{صل}} آمدند و گفتند: او زیاد تخمین زده؛ یعنی [[پول]] بیشتری باید بدهیم. پیامبر{{صل}} شخصی را نزد عبدالله فرستاد و فرمود: اینها چه می‌گویند؟ عبدالله گفت: من مقدار خرما را تخمین زده‌ام؛ اگر خواستند به مقداری که تخمین زده و برآورد کرده‌ام، بر می‌دارند و اگر خواستند، ما به همین مقدار سهم آنها را بر می‌داریم. مردی از [[یهودیان]] گفت: به [[عدل]] است که [[آسمان‌ها]] و زمین برافراشته است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۲۶۷.</ref>.
عده‌ای از علمای [[عامه]] ممنوعیت متعه در [[خیبر]] را منکر شده و آن را مربوط به [[فتح مکه]] می‌دانند<ref>ابن‌ابی‌شیبه کوفی، المصنف، ج۳، ص۵۵۱؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ج۴، ص۲۲۰.</ref>. این ادعا نشان می‌دهد که [[نهی]] [[پیامبر]]{{صل}} در خیبر موقتی بوده است، همان‌گونه که سخن عمر در [[تحریم]] متعه این مطلب را می‌رساند<ref>شمس‌الدین سرخسی، المبسوط، ج۴، ص‌۲۷؛ ابن‌حزم، المحلی، ج۷، ص‌۱۰۷.</ref>. [[مجلسی اول]] به‌تفصیل دراین‌باره سخن گفته است<ref>محمدتقی مجلسی، روضة المتقین، ج۸، ص۴۵۵.</ref>. [[تذکر]] این نکته لازم است که برخی علمای [[زیدیه]] تصور کرده‌اند در متعه هیچ‌گونه عده‌ای وجود ندارد؛ این سخنی نارواست. در کتاب شرح الأزهار آمده در [[نکاح متعه]] نزد آنان ([[شیعه امامیه]]) نه مهر، نه [[نفقه]]، نه [[ارث]] و نه عده است، فقط استبراء است<ref>احمد مرتضی، شرح الأزهار، ج۲، ص‌۲۲۹: {{عربی|ولا يثبت عندهم في نكاح المتعة شئ من احكام النكاح لامهر ولا نفقة ولا توارث ولا عدة الا الاستبراء}}.</ref>. استبراء یعنی باید [[یقین]] پیدا کرد که [[زن]] حامله نیست. این ادعا و تصور درست نیست؛ زیرا اولاً مهر یا مبلغی مشخص می‌شود و ثانیا اگر [[زن]] یائسه نباشد و هنوز حیض می‌بیند، عدۀ وی ۴۵ [[روز]] یا دو حیض است و در [[کتب حدیثی]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۵۱؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۴۶۴؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۶۴؛ همو، الإستبصار، ج‌۳، ص‌۱۴۷.</ref> و [[فقهی]] [[شیعه]] به‌روشنی این مطلب آمده است<ref>شیخ طوسی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص‌۴۸۹؛ محمدحسن نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج‌۳۰، ص‌۱۹۶.</ref>. نقل این‌گونه ادعاها باعث [[مخالفت]] شدید با این نوع [[نکاح]] شده است. شاید به جهت همین بی‌اطلاعی احتمالی است که [[شیخ طوسی]] [[معتقد]] است احوط آن است که شخص برای زن جمیع شرایط [[متعه]] را بیان کند، مانند نبودن [[ارث]] بین دو طرف، جایزبودن [[عزل]] و جلو‌گیری از انعقاد نطفه، شرط عدّه و دیگر شرایط<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۶۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۱۷</ref>.
 
===[[عدالت]] [[اسلامی]] در تقسیم درآمد [[خیبر]]===
[[مورخان]] بیان کرده‌اند که قلعه [[سلالم]] و [[وطیح]] بیش از بیست روز، در محاصره بود<ref>خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۸.</ref>؛ بعد ساکنان آن دو قلعه خود را [[تسلیم]] کردند به شرط آنکه جانشان در [[امان]] باشد. [[پیامبر]]{{صل}} هم این شرط را پذیرفت<ref>ابوالحسن علی بن محمد ماوردی، الأحکام السلطانیه، ص۱۶۹.</ref>. پیامبر زمین‌های خیبر و نخل‌های آن را در [[اختیار]] ساکنان آن قرار داد تا درآمد آن نصف باشد. دراین‌باره [[روایات]] متعددی نقل شده است که به آنها اشاره می‌کنیم:
#وقتی فردی از مزارعه سرزمین‌های خراجی از [[امام صادق]]{{ع}} می‌پرسد، حضرت می‌فرماید: اشکال ندارد؛ [[رسول خدا]]{{صل}} [[زمین]] خیبر را به [[یهود]] خیبر داد تا از آن بهره ببرند و برای آنان نصف از درآمد آن باشد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۲۶۸؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، صص‌۲۳۹ و ۲۵۰؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۱۹۸.</ref>.
#وقتی [[زمان]] میوه‌ها رسید. رسول خدا{{صل}} [[عبدالله بن رواحه]] را برای دریافت نصف سهم [[مسلمانان]] به خیبر فرستاد. ابن‌رواحه قیمت میوه‌ها را مشخص کرد و گفت یا به این قیمت میوه‌ها را بر می‌دارید و نیمی از بهای آن را به من می‌دهید یا من به همین قیمت نصف بهای آنها را به شما می‌دهم. آنان کالا‌ها را به همان قیمت برداشتند و گفتتند: به این روش (عادلانه) است که [[آسمان]] و [[زمین]] بر پاست<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۲۶۶؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۱۹۳.</ref>.
#از روایتی دیگر استفاده می‌شود که [[عبدالله بن رواحه]] مقدار خرما را تخمین زد. آنان نزد [[پیامبر]]{{صل}} آمدند و گفتند: او زیاد تخمین زده؛ یعنی [[پول]] بیشتری باید بدهیم. پیامبر{{صل}} شخصی را نزد عبدالله فرستاد و فرمود: اینها چه می‌گویند؟ عبدالله گفت: من مقدار خرما را تخمین زده‌ام؛ اگر خواستند به مقداری که تخمین زده و برآورد کرده‌ام، بر می‌دارند و اگر خواستند، ما به همین مقدار سهم آنها را بر می‌داریم. مردی از [[یهودیان]] گفت: به [[عدل]] است که [[آسمان‌ها]] و زمین برافراشته است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۲۶۷.</ref>.
# [[شیخ طوسی]] [[روایات]] متعددی آورده است که پیامبر{{صل}} برای آنان یک‌دهم یا یک‌بیستم تعیین کرده است<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۴، ص‌۱۱۹‌.</ref>.
# [[شیخ طوسی]] [[روایات]] متعددی آورده است که پیامبر{{صل}} برای آنان یک‌دهم یا یک‌بیستم تعیین کرده است<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۴، ص‌۱۱۹‌.</ref>.


'''نکته''': روایاتی در تفاوت محصول خرمای [[خیبر]] با خرمای [[مدینه]] از جهت [[معامله]] نقل شده است. [[روایت]] است که علی{{ع}} [[کراهت]] داشت که یک بار خرمای مدینه را با دو بار خرمای خیبر عوض کند و او چیزی را کراهت می‌داشت که [[حرام]] باشد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، صص‌۹۴ و ۹۷.</ref>. [[امام باقر]]{{ع}} نیز بر این کراهت تصریح کرده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۲۸۱.</ref>. کراهت در این خبر به معنای رباست؛ زیرا معاوضه یک جنس به بیشتر ربای معاملی و [[باطل]] است<ref>محمد باقر مجلسی، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، ج‌۱۰، ص‌۴۸۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۲۲</ref>.
'''نکته''': روایاتی در تفاوت محصول خرمای [[خیبر]] با خرمای [[مدینه]] از جهت معامله نقل شده است. [[روایت]] است که علی{{ع}} [[کراهت]] داشت که یک بار خرمای مدینه را با دو بار خرمای خیبر عوض کند و او چیزی را کراهت می‌داشت که [[حرام]] باشد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، صص‌۹۴ و ۹۷.</ref>. [[امام باقر]]{{ع}} نیز بر این کراهت تصریح کرده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۲۸۱.</ref>. کراهت در این خبر به معنای رباست؛ زیرا معاوضه یک جنس به بیشتر ربای معاملی و [[باطل]] است<ref>محمد باقر مجلسی، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، ج‌۱۰، ص‌۴۸۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۲۲.</ref>


===[[سرزمین]] [[فدک]]===
== سرزمین [[فدک]] ==
[[برخورد مهربانانه]] [[رسول خدا]]{{صل}} با [[مردم]] دو قلعه [[وطیح]] و سَلالِم که [[تسلیم]] شده بودند و [[سیره]] حضرت در دادن [[زمین‌ها]] به ساکنان [[یهودی]] آن دو قلعه<ref>خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۸؛ احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ص۳۷؛ ابوالحسن علی بن محمد ماوردی، الأحکام السلطانیه، ص۱۶۹؛ شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الإسلام، ج۲، ص۴۲۱.</ref> تا بر اساس [[عقد]] مزارعه، نصف درآمد آن را دریافت کنند<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۲۵۰.</ref>، باعث شد [[مردم]] قلعه [[فدک]] خود را [[تسلیم پیامبر]]{{صل}} کنند<ref>خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۸؛ شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الإسلام، ج۲، ص۴۲۲.</ref> و آن منطقه بدون درگیری و [[لشکرکشی]] به دست [[پیامبر]]{{صل}} [[اسلام]] بیفتد؛ به همین جهت [[اموال]] فدک از آنِ [[رسول خدا]]{{صل}} بود. برابر [[روایات]]، «هر سرزمینی که بدون [[سپاه]] و [[حمله]] [[تصرف]] شود و آنان [[صلح]] کنند یا بدون [[جنگ]] [[تسلیم]] شوند و خود را در [[اختیار]] پیامبر قرار دهند، از [[انفال]] و [[حق]] رسول خدا{{صل}} می‌باشد»<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۴۲‌: {{متن حدیث|وَ كُلُّ أَرْضٍ لَمْ يُوجَفْ عَلَيْهَا بِ خَيْلٍ وَ لا رِكابٍ وَ لَكِنْ صَالَحُوا صُلْحاً وَ أَعْطَوْا بِأَيْدِيهِمْ عَلَى غَيْرِ قِتَالٍ}}.</ref>؛ به همین جهت [[کلینی]] از فدک به عنوان سرزمینی یاد می‌کند که در فتح آن رسول خدا{{صل}} و [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} بدون دیگران نقش داشتند و از [[فئ]] خارج شده و جزو انفال قرار گرفته است که در اختیار پیامبر است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۳۸: {{متن حدیث|وَ كَانَتْ فَدَكُ لِرَسُولِ اللَّهِ{{صل}} خَاصَّةً لِأَنَّهُ{{صل}} فَتَحَهَا وَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} لَمْ يَكُنْ مَعَهُمَا أَحَدٌ فَزَالَ عَنْهَا اسْمُ الْفَيْ‌ءِ وَ لَزِمَهَا اسْمُ الْأَنْفَالِ}}.</ref> و ایشان آن را به [[فاطمه]] بخشید.
برخورد مهربانانه [[رسول خدا]]{{صل}} با [[مردم]] دو قلعه وطیح و سَلالِم که [[تسلیم]] شده بودند و [[سیره]] حضرت در دادن [[زمین‌ها]] به ساکنان [[یهودی]] آن دو قلعه<ref>خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۸؛ احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ص۳۷؛ ابوالحسن علی بن محمد ماوردی، الأحکام السلطانیه، ص۱۶۹؛ شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الإسلام، ج۲، ص۴۲۱.</ref> تا بر اساس [[عقد]] مزارعه، نصف درآمد آن را دریافت کنند<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۲۵۰.</ref>، باعث شد [[مردم]] قلعه [[فدک]] خود را [[تسلیم پیامبر]]{{صل}} کنند<ref>خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۸؛ شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الإسلام، ج۲، ص۴۲۲.</ref> و آن منطقه بدون درگیری و لشکرکشی به دست [[پیامبر]]{{صل}} بیفتد؛ به همین جهت [[اموال]] فدک از آنِ [[رسول خدا]]{{صل}} بود. برابر [[روایات]]، «هر سرزمینی که بدون [[سپاه]] و حمله تصرف شود و آنان [[صلح]] کنند یا بدون [[جنگ]] [[تسلیم]] شوند و خود را در [[اختیار]] پیامبر قرار دهند، از [[انفال]] و [[حق]] رسول خدا{{صل}} می‌باشد»<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۴۲‌: {{متن حدیث|وَ كُلُّ أَرْضٍ لَمْ يُوجَفْ عَلَيْهَا بِ خَيْلٍ وَ لا رِكابٍ وَ لَكِنْ صَالَحُوا صُلْحاً وَ أَعْطَوْا بِأَيْدِيهِمْ عَلَى غَيْرِ قِتَالٍ}}.</ref>؛ به همین جهت [[کلینی]] از فدک به عنوان سرزمینی یاد می‌کند که در فتح آن رسول خدا{{صل}} و [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} بدون دیگران نقش داشتند و از فئ خارج شده و جزو انفال قرار گرفته است که در اختیار پیامبر است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۳۸: {{متن حدیث|وَ كَانَتْ فَدَكُ لِرَسُولِ اللَّهِ{{صل}} خَاصَّةً لِأَنَّهُ{{صل}} فَتَحَهَا وَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} لَمْ يَكُنْ مَعَهُمَا أَحَدٌ فَزَالَ عَنْهَا اسْمُ الْفَيْ‌ءِ وَ لَزِمَهَا اسْمُ الْأَنْفَالِ}}.</ref> و ایشان آن را به [[فاطمه]] بخشید.


کلینی و [[شیخ طوسی]] [[حدیثی]] درباره سرگذشت فدک نقل کرده‌اند که جالب و خواندنی است. [[علی بن اسباط]] گوید: هنگامی که [[ابوالحسن موسی بن جعفر]]{{ع}} بر [[مهدی]]، [[خلیفه عباسی]] که [[رد مظالم]] می‌کرد، وارد شد. فرمود: ای امیرالمؤمنین، چه شده است که مظلمه ما (آنچه [[غصب]] شده) به ما برگردانده نمی‌شود؟ [[خلیفه]] پرسید: آن چیست ای [[ابوالحسن]]؟ فرمود: وقتی که [[خداوند تبارک و تعالی]] فدک و اطراف آن را بدون [[سپاه]] و [[نیروی نظامی]] برای پیامبرش گشود، این [[آیه]] را نازل کرد که {{متن قرآن|وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ}}<ref>«و حقّ خویشاوند را به او برسان و نیز (حقّ) مستمند و در راه مانده را و هیچ‌گونه فراخ‌رفتاری مورز» سوره اسراء، آیه ۲۶.</ref>. [[رسول خدا]]{{صل}} متوجه نشد که آنان چه کسانی هستند. به [[جبرئیل]] مراجعه کرد و او نیز به پروردگارش. [[خداوند]] [[وحی]] فرستاد که آن را به [[فاطمه]]{{س}} بده. رسول خدا{{صل}} فاطمه را خواند و فرمود: ای فاطمه، خداوند به من دستور داده [[فدک]] را به تو بدهم. فاطمه{{س}} گفت: من پذیرفتم ای رسول خدا{{صل}}، از خداوند و از تو؛ پس از این همیشه وکلای فاطمه{{س}} در طول [[زندگانی پیامبر]]{{صل}} در فدک به کار مشغول بودند. وقتی [[ابوبکر]] به امارت رسید، وکلای [[زهرا]] را از آنجا بیرون کرد. فاطمه{{س}} نزد وی رفت و از او خواست فدک را به او بازگرداند. زهرا [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و [[ام‌ایمن]] را برای [[گواهی]] برد و آن دو گواهی دادند. ابوبکر در نامه‌ای دستور داد متعرض وکلای فاطمه{{صل}} نشوند. عمر [[نامه]] [[ابو‌بکر]] را پاره کرد و گفت: فدک از مواردی است که بدون سپاه به دست آمده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۴۳؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۴، ص‌۱۴۸.</ref>. این‌گونه فدک از زهرا{{س}} گرفته شد. پس از این، برای [[تصرف]] فدک ادله‌ای ارائه کردند و فاطمه{{س}} به عملکرد آنها [[اعتراض]] و دراین‌باره [[سخنرانی]] کرد.
کلینی و [[شیخ طوسی]] [[حدیثی]] درباره سرگذشت فدک نقل کرده‌اند که جالب و خواندنی است. [[علی بن اسباط]] گوید: هنگامی که [[ابوالحسن موسی بن جعفر]]{{ع}} بر [[مهدی]]، [[خلیفه عباسی]] که رد مظالم می‌کرد، وارد شد. فرمود: ای امیرالمؤمنین، چه شده است که مظلمه ما (آنچه [[غصب]] شده) به ما برگردانده نمی‌شود؟ [[خلیفه]] پرسید: آن چیست ای ابوالحسن؟ فرمود: وقتی که [[خداوند تبارک و تعالی]] فدک و اطراف آن را بدون [[سپاه]] و نیروی نظامی برای پیامبرش گشود، این [[آیه]] را نازل کرد که {{متن قرآن|وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ}}<ref>«و حقّ خویشاوند را به او برسان و نیز (حقّ) مستمند و در راه مانده را و هیچ‌گونه فراخ‌رفتاری مورز» سوره اسراء، آیه ۲۶.</ref>. [[رسول خدا]]{{صل}} متوجه نشد که آنان چه کسانی هستند. به [[جبرئیل]] مراجعه کرد و او نیز به پروردگارش. [[خداوند]] [[وحی]] فرستاد که آن را به [[فاطمه]]{{س}} بده. رسول خدا{{صل}} فاطمه را خواند و فرمود: ای فاطمه، خداوند به من دستور داده [[فدک]] را به تو بدهم. فاطمه{{س}} گفت: من پذیرفتم ای رسول خدا{{صل}}، از خداوند و از تو؛ پس از این همیشه وکلای فاطمه{{س}} در طول زندگانی پیامبر{{صل}} در فدک به کار مشغول بودند. وقتی [[ابوبکر]] به امارت رسید، وکلای [[زهرا]] را از آنجا بیرون کرد. فاطمه{{س}} نزد وی رفت و از او خواست فدک را به او بازگرداند. زهرا [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و [[ام‌ایمن]] را برای [[گواهی]] برد و آن دو گواهی دادند. ابوبکر در نامه‌ای دستور داد متعرض وکلای فاطمه{{صل}} نشوند. عمر نامه ابو‌بکر را پاره کرد و گفت: فدک از مواردی است که بدون سپاه به دست آمده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۴۳؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۴، ص‌۱۴۸.</ref>. این‌گونه فدک از زهرا{{س}} گرفته شد. پس از این، برای تصرف فدک ادله‌ای ارائه کردند و فاطمه{{س}} به عملکرد آنها [[اعتراض]] و دراین‌باره سخنرانی کرد.


[[شیخ صدوق]] بخشی از [[خطبه]] حضرت را دراین‌باره با تعبیر معنای فدک آورده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۵۶۷: {{متن حدیث|قَالَتْ فَاطِمَةُ{{س}} فِي خُطْبَتِهَا فِي مَعْنَى فَدَكَ‌}}.</ref>. امیرالمؤمنین{{ع}} در خطبه‌ای بازنگرداندن فدک را یکی از سی و چند موردی بیان کرده که در صدد [[اصلاح]] آن بوده، ولی موفق نشده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۸، ص۵۹.</ref>. [[عمر بن عبدالعزیز]] فدک را بازگرداند. [[مجلسی اول]] در شرح [[فقیه]] آورده: عمر بن عبدالعزیز وقتی وارد [[مدینه]] شد، اعلام کرد که [[رد مظالم]] می‌کند. [[امام باقر]]{{ع}} بر او وارد شد و سخنان حکمت‌آمیزی برایش بیان کرد که رابطه‌اش با [[مردم]] قطع نشود و سه شرط برای [[رد مظالم]] بیان فرمود<ref>ابوجعفر محمد بن جریر طبری آملی، المسترشد، ص۵۰۳؛ شیخ صدوق، الخصال، ج۱، ص۱۰۴؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب{{ع}}، ج۴، ص۲۰۷؛ محمدتقی مجلسی، روضة المتقین، ج‌۱۳، ص‌۱۸۳.</ref>؛ پس از آن [[عمر بن عبدالعزیز]] [[فدک]] را بازگرداند. به [[نقلی]] به [[حاکم مدینه]] دستور داد درآمد فدک را با مقداری [[پول]] بین بنی‌‌‌‌هاشم تقسیم نماید<ref>شیخ طوسی، الأمالی، ص‌۲۶۶.</ref>. به هر [[حال]] فدک سرگذشتی طولانی دارد. بعد از [[مرگ]] [[عمر بن عبدالعزیز]]، [[یزید بن عبدالملک]] فدک را [[تصرف]] کرد. وقتی [[خلافت]] به بنی‌‌‌‌عباس رسید، [[سفاح]] آن را به [[حسن بن حسن]] داد و بعد منصور آن را گرفت<ref>ابن‌شعبه حرّانی، تحف العقول، حاشیه، ص۳۴۵.</ref>. اکنون که [[جانشین]] منصور مدعی [[دادرسی]] و رد مظالم است، [[موسی بن جعفر]]{{ع}} از او می‌خواهد مظلمه ما را بازگرداند. [[مهدی عباسی]] می‌گوید: حدود آن را مشخص کن. [[امام کاظم]]{{ع}} می‌فرماید: یک حد آن [[کوه اُحُد]] و حد دیگر آن [[عریش]] [[مصر]] و حد سوم آن [[ساحل]] دریا و حد دیگر آن دومةالجندل است. [[مهدی]] می‌گوید: همۀ اینها؟! حضرت پاسخ می‌دهد: بله ای [[امیرالمؤمنین]]، این تمام آن است که بدون درگیری توسط [[پیامبر]]{{صل}} به دست آمده است. مهدی گفت: این زیاد است؛ درباره آن [[تأمل]] می‌کنم<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۴۳؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۴، ص‌۱۴۸.</ref>. برخی ذکر کرده‌اند مهدی [[خلیفه عباسی]] فدک را به [[علویان]] بازگرداند<ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۲۳۹.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۲۴</ref>.
[[شیخ صدوق]] بخشی از خطبه حضرت را دراین‌باره با تعبیر معنای فدک آورده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۵۶۷: {{متن حدیث|قَالَتْ فَاطِمَةُ{{س}} فِي خُطْبَتِهَا فِي مَعْنَى فَدَكَ‌}}.</ref>. امیرالمؤمنین{{ع}} در خطبه‌ای بازنگرداندن فدک را یکی از سی و چند موردی بیان کرده که در صدد [[اصلاح]] آن بوده، ولی موفق نشده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۸، ص۵۹.</ref>. [[عمر بن عبدالعزیز]] فدک را بازگرداند. [[مجلسی اول]] در شرح [[فقیه]] آورده: عمر بن عبدالعزیز وقتی وارد [[مدینه]] شد، اعلام کرد که رد مظالم می‌کند. [[امام باقر]]{{ع}} بر او وارد شد و سخنان حکمت‌آمیزی برایش بیان کرد که رابطه‌اش با [[مردم]] قطع نشود و سه شرط برای رد مظالم بیان فرمود<ref>ابوجعفر محمد بن جریر طبری آملی، المسترشد، ص۵۰۳؛ شیخ صدوق، الخصال، ج۱، ص۱۰۴؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب{{ع}}، ج۴، ص۲۰۷؛ محمدتقی مجلسی، روضة المتقین، ج‌۱۳، ص‌۱۸۳.</ref>؛ پس از آن عمر بن عبدالعزیز فدک را بازگرداند. به نقلی به [[حاکم مدینه]] دستور داد درآمد فدک را با مقداری [[پول]] بین بنی‌‌‌‌هاشم تقسیم نماید<ref>شیخ طوسی، الأمالی، ص‌۲۶۶.</ref>. به هر حال فدک سرگذشتی طولانی دارد. بعد از [[مرگ]] [[عمر بن عبدالعزیز]]، [[یزید بن عبدالملک]] فدک را تصرف کرد. وقتی [[خلافت]] به بنی‌‌‌‌عباس رسید، [[سفاح]] آن را به [[حسن بن حسن]] داد و بعد منصور آن را گرفت<ref>ابن‌شعبه حرّانی، تحف العقول، حاشیه، ص۳۴۵.</ref>. اکنون که [[جانشین]] منصور مدعی دادرسی و رد مظالم است، [[موسی بن جعفر]]{{ع}} از او می‌خواهد مظلمه ما را بازگرداند. [[مهدی عباسی]] می‌گوید: حدود آن را مشخص کن. [[امام کاظم]]{{ع}} می‌فرماید: یک حد آن کوه اُحُد و حد دیگر آن عریش [[مصر]] و حد سوم آن [[ساحل]] دریا و حد دیگر آن دومةالجندل است. [[مهدی]] می‌گوید: همۀ اینها؟! حضرت پاسخ می‌دهد: بله ای [[امیرالمؤمنین]]، این تمام آن است که بدون درگیری توسط [[پیامبر]]{{صل}} به دست آمده است. مهدی گفت: این زیاد است؛ درباره آن تأمل می‌کنم<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۴۳؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۴، ص‌۱۴۸.</ref>. برخی ذکر کرده‌اند مهدی [[خلیفه عباسی]] فدک را به [[علویان]] بازگرداند<ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۲۳۹.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۲۴.</ref>


===دو [[خوشحالی]] پیامبر{{صل}} در [[خیبر]]===
== [[غنایم]] خیبر ==
همزمان با [[فتح خیبر]] که باعث خوشحالی [[رسول خدا]]{{صل}} شد اتفاق دیگری رخ داد و آن بازگشت [[جعفر بن ابی‌طالب]] از [[حبشه]] بود. پیامبر{{صل}} فرمود: نمی‌دانم برای کدام یک خوشحال‌تر باشم آمدن جعفر یا فتح [[خبیر]]؟<ref>شیخ صدوق، الخصال، ص۷۷.</ref> مردی به [[امام صادق]]{{ع}} می‌‌‌‌گوید: فدایت شوم، آیا مرد برادرش را در بر و بغل می‌‌‌‌گیرد؟ فرمود: آری، [[رسول خدا]]{{صل}} [[روز]] [[فتح خیبر]] [[آگاه]] شد جعفر آمده است؛ فرمود: نمی‌دانم برای کدام یک بیشتر خوشحال شوم، برای آمدن جعفر یا به جهت فتح خیبر؟ چیزی نگذشت که جعفر آمد. [[رسول خدا]]{{صل}} پرید و او را در بغل گرفت و بین دو چشم‌هایش را بوسید. مرد از چهار رکعتی که رسول خدا{{صل}} دستور داده بود جعفر بخواند، پرسید. حضرت به وی پاسخ داد و [[نماز]] [[جعفر طیار]] را برایش بیان کرد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۳، ص‌۱۸۶.</ref>. گویا برای ارج‌نهادن به فداکاری‌ها و [[صبر]] و مقاومتِ جعفر در هنگام [[مهاجرت]] و حضور در [[حبشه]]، این نماز [[هدیه]] [[پیامبر]]{{صل}} به وی بوده است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۲۷</ref>.
در چگونگی توزیع غنایم خیبر اختلاف است: گفته می‌شود غنایم ۱۸ قسمت شده و میان کسانی که در [[حدیبیه]] بودند توزیع شد و سهم اسب سواران دو برابر سهم پیاده [[نظام]] بود<ref>دلائل النبوه، ج ۴، ص ۱۵۷.</ref>. به گزارش دیگر، رسول خدا {{صل}} غنایم را ۳۶ بخش کرد و هر قسمت را برای ۱۰۰ تن قرار داد و نیمی را برای مصارف عمومی گذاشت و مانده‌اش را میان [[مسلمانان]] قسمت کرد<ref>دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۲۳۵؛ فتوح البلدان، ج ۱، ص ۲۸.</ref>. مهاجرانِ بازگشته از [[حبشه]] هم از غنایم خیبر برخوردار شدند<ref>الطبقات، ج ۴، ص ۳۵.</ref>. کتیبه را [[خُمس]] [[غنایم]] و سهم [[پیامبر]] {{صل}} دانسته‌اند که ایشان آن را به بنی‌عبدالمطلب و [[همسران]] خود اختصاص دادند<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۰۰؛ الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۳ ـ ۱۱۴.</ref>. پس از [[فتح]] قلعه‌های [[خیبر]]، [[رسول خدا]] {{صل}} با اهالی آن توافق کردند که باغ‌هایشان در اختیارشان بماند و در مقابل، نیمی از محصول سالیانه از آنِ [[مسلمانان]] باشد، از این رو هر ساله نماینده آن حضرت برای تعیین مقدار محصول به خیبر می‌رفت و این تا [[زمان]] [[خلیفه دوم]] ادامه داشت<ref>المغازی، ج ۲، ص ۶۹۰ - ۶۹۱.</ref>. نماینده حضرت {{صل}} برای [[محاسبه]] [[اموال]] خیبر، [[عبداللّه ‌بن رواحه]] بود که وقتی به خیبر رفت و به آنان [[اختیار]] داد یا محاسبه او را بپذیرند یا خود محاسبه کنند، [[یهودیان]] [[خشنود]] شدند و این کار را عین [[عدل]] دانستند<ref>معجم‌البلدان، ج ۲ ص ۴۱۰.</ref>. [[اهل]] خیبر تا زمان [[عمر بن خطاب]] بر اساس [[پیمان]] نامه پیامبر {{صل}} عمل می‌کردند؛ اما خلیفه دوم ادعا کرد که از حضرت شنیده است نباید در جزیره‌العرب [[آیین]] دیگری جز [[اسلام]] به جا باشد، پس یهودیان [[خیبر]] را بیرون کرد<ref>السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۱۶</ref>. گزارش دیگری، علت [[اخراج]] آنان را رواج [[زنا]] در میان آنها و به سخره گرفتن مسلمانان می‌داند<ref>فتوح البلدان، ج ۱، ص ۳۰؛ معجم البلدان، ج ۲ ص ۴۱۰.</ref>.<ref>[[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]]، ص۴۴۵ ـ ۴۴۶.</ref>


===شرایط جزیه‌دهندگان===
== حوادث مهم پیرامون [[فتح خیبر]] ==
[[مخالفان اسلام]] گاهی [[مشرکان]] بودند و زمانی [[معتقدان]] به یکی از [[ادیان آسمانی]] که [[اهل کتاب]] خوانده می‌شدند. [[یهود]] و [[نصارا]] از اهل کتاب هستند. برابر [[اخبار]]، [[مجوس]] نیز پیامبر داشته‌اند و می‌توان از آنان [[جزیه]] دریافت کرد. پیامبر{{صل}} از مجوس هَجَر جزیه گرفت<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۳، ص‌۵۶۷.</ref>. [[اهل]] [[خیبر]] از یهود بودند. این دسته برابر [[قوانین اسلامی]] می‌توانند در [[سایه]] [[حکومت اسلامی]] با پرداخت جزیه، در [[امنیت]] کامل، برابر [[عقیده]] خود [[زندگی]] کنند. مقدار جزیه طبق نظر [[امام]] [[مسلمین]] تعیین می‌شود<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۳، ص‌۵۶۶.</ref>. اهل کتاب می‌توانند جزیه را از درآمدی که شرعاً جایز می‌دانند، بپردازند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۳، ص‌۵۶۸.</ref>.
بعد از فراغت از کار [[خیبر]]، [[رسول خدا]] {{صل}} به سوی وادی‌القری حرکت کرد و بعد از چند روز، فاتحانه به [[مدینه]] بازگشت<ref>محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۶.</ref>. بعد از [[فتح خیبر]]، [[جعفر بن ابی‌طالب]]، همراه مسلمانانی که به [[حبشه]] [[هجرت]] کرده بودند، به مدینه آمد<ref>علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۳؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۵۶.</ref>؛ [[پیامبر خدا]] {{صل}} به استقبال او برخاست و جعفر را در آغوش گرفت، میان ابروانش را بوسید و فرمود: "نمی‌دانم امروز از کدام یک بیشتر خوشحال باشم، فتح خیبر یا آمدن تو؟"<ref>احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۵۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۲؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۳.</ref>؛ سپس فرمود: آیا می‌خواهی هدیه‌ای به تو دهم؟ آن‌گاه که [[مردم]] می‌انگاشتند [[پیامبر]] {{صل}} طلا و نقره به وی خواهد داد، نمازی را به او یاد داد که بعدها به [[نماز]] جعفر معروف گشت<ref>تهذیب، ج ۳، ص ۱۸۶.</ref>.


درباره اینکه هر شخصی که جزو اهل کتاب است باید جزیه بدهد یا جزیه‌دهندگان افراد خاصی هستند [[فقها]] بر این نظرند که جزیه از افراد [[توانمند]] و کسانی که [[مکلف]] هستند دریافت می‌شود و افراد [[ضعیف]] و [[ناتوان]] نیاز نیست جزیه بپردازند. این نکته در اخبار بیان شده است. [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: [[سنت]] بر این جاری شده است که جزیه از افراد دیوانه و افرادی که از [[عقل]] برخوردار نیستند، دریافت نمی‌شود<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۳، ص۵۶۷؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۲؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۱۴.</ref>. افراد ازکارافتاده، [[نابینا]]، پیرمردها، [[زنان]] و بچه‌ها نیز از پرداخت [[جزیه]] معاف هستند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۲۸.</ref>. برابر روایاتی، اگر [[مالیات]] سرانه از آنان گرفته شود، از [[زمین]] آنان مالیات دریافت نمی‌شود<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۳، ص‌۵۶۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۲۸</ref>.
سوء قصد به [[جان]] [[پیامبر خاتم]] {{صل}} از دیگر حوادث مهم بعد از فتح خیبر بود. زینب دختر حارث یهودی، گوسفندی زهرآلود برای [[پیامبر]] {{صل}} آورد تا بدین وسیله، ایشان را به [[شهادت]] برساند؛ اما حضرت، متوجه قصد پلیدش شد و از خوردن آن، خودداری کرد<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۲-۸۳؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۳؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۵۶.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)| فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲]]، ص۱۷۱؛ [[منصور داداش نژاد|داداش نژاد، منصور]]، [[دانشنامه سیره نبوی (کتاب)|مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی]] ج۱، ص۶۴-۶۵؛ [[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲]]، ص۴۴۵؛ [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۲۷.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:42439.jpg|22px]] [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲''']]
# [[پرونده:42439.jpg|22px]] [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[غزوه خیبر (مقاله)|غزوه خیبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲''']]
# [[پرونده:000063.jpg|22px]] [[مصطفی صادقی|صادقی، مصطفی]]، [[خیبر / غزوه (مقاله)|مقاله «غزوه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲''']]
# [[پرونده:IM009657.jpg|22px]] [[منصور داداش نژاد|داداش نژاد، منصور]]، [[دانشنامه سیره نبوی (کتاب)|'''مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱''']]
# [[پرونده:IM009657.jpg|22px]] [[منصور داداش نژاد|داداش نژاد، منصور]]، [[دانشنامه سیره نبوی (کتاب)|'''مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱''']]
# [[پرونده:1100521.jpg|22px]] [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|'''سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه''']]
# [[پرونده:151911.jpg|22px]] [[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۱ (کتاب)|'''پیشوایان هدایت ج۱''']]
# [[پرونده:IM010703.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|'''محمدنامه''']]
# [[پرونده:IM009684.jpg|22px]] [[علی راجی|راجی، علی]]، [[مظلومیت پیامبر (کتاب)|'''مظلومیت پیامبر''']]
# [[پرونده:IM009684.jpg|22px]] [[علی راجی|راجی، علی]]، [[مظلومیت پیامبر (کتاب)|'''مظلومیت پیامبر''']]
# [[پرونده:151911.jpg|22px]] [[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۱ (کتاب)|'''پیشوایان هدایت ج۱''']]
# [[پرونده:1100521.jpg|22px]] [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|'''سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


نسخهٔ کنونی تا ‏۱۶ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۲۰:۱۹

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جنگ خیبر است. جنگ خیبر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جنگ خیبر در قرآن - جنگ خیبر در تاریخ اسلامی - جنگ خیبر در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

خیبر منطقه‌ای در ۱۶۵ کیلومتری شمال مدینه قرار دارد که دارای هفت قلعه، مزارع و نخلستان‌های بسیار است. رسول خدا (ص) در سال هفتم هجری پس از بازگشت از حدیبیه، برای خاموش کردن کانون توطئه یهودیان و جنگ با یهودیان خیبر که به کارشکنی و تحریک دشمنان اسلام مشغول بودند رهسپار شد. این جنگ با تدبیر پیامبر اکرم (ص)، رشادت امیرالمؤمنین (ع) و فداکاری مسلمانان با پیروزی تمام شد.

مقدمه

مقالهٔ اصلی: خیبر

«خیبر»، منطقه‌ای حاصل‌خیز در شمال مدینه بود که با مدینه سی و دو فرسنگ[۱] یعنی سه روز راه[۲] و به گزارشی ۵ روز[۳] مطابق ۱۶۵ کیلومتر فاصله داشت[۴]. ساکنان آنها یهودیانی بودند که به این سرزمین مهاجرت کرده[۵] و با دیگر قبایل مناطق مجاور خود، از جمله غطفان، هم‌پیمان بودند[۶]. حَمَوی درباره نامگذاری خیبر، دو نظریه یاد می‌کند:

  1. خیبر در زبان عِبری به معنای قلعه و دژ است و از آنجا که خود، شامل چندین قلعه بود، به آن "خیابر" هم اطلاق کرده‌اند.
  2. ابوالقاسم زجاجی، آن را منسوب به "خیبر بن قانیة بن مهلائیل" از نوادگان حضرت نوح (ع) دانسته است[۷]. منطقه خیبر سه بخش داشت: نطات؛ شِق؛ کتیبه که با یکدیگر اندکی فاصله داشتند. قلعه‌های صعب بن معاذ، ناعم و زبیر در بخش نطات قرار داشتند و بخش شِقّ، دو قلعه اُبی و نِزار را در بر می‌گرفت و بخش کتیبه، شامل قلعه‌های قَمُوص، وَطیح و سُلالِم بود[۸]. یاقوت حموی آن را ۷ قلعه[۹] و یعقوبی ۶ قلعه دانسته و نام‌های غیر مشهور قصاره و مربطه را افزوده است[۱۰].

از دید اقتصادی، خیبر اهمیت کشاورزی و بازرگانی داشت: خرمای آن زبانزد و مشهور بود و در ضرب‌المثلی آمده که "بردن خرما به خیبر بیهوده است"[۱۱].[۱۲]

علت مهاجرت یهود به مدینه و خیبر

جمعی از ساکنان شهر مدینه یهود بودند. ساکنان منطقه خیبر همه یهودی بودند[۱۳]. علت حضور آنان در این منطقه از حجاز، آگاهی یهود از مهاجرت محمد پیامبر خاتم(ص) به این محدوده بوده است. یهودیان به شوق دیدار پیامبر و منجی به اینجا آمده بودند؛ اما وقتی پیامبر اسلام به مدینه آمدند، یهود در برابر ایشان ایستادند. یکی از این تقابل‌ها جنگ خیبر است. در خبری در کافی موضوع مهاجرت یهود و علت سکونت اوس و خزرج که یمنی بودند در مدینه این‌گونه بیان شده است: ابو‌بصیر از امام صادق(ع) روایت کرده که درباره گفتار خدای عزوجل که فرموده: ﴿وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا﴾[۱۴]، چنین فرمود: یهودیان در کتاب‌های خود یافته بودند که هجرت‌گاه محمد(ص) میان دو کوه «عیر»[۱۵] و «احد» است؛ به همین علت بیرون آمدند و به جستجوی آنجا پرداختند تا اینکه به کوهی به نام «حداد» برخوردند و گفتند: «حداد» و «احد» یکی است؛ ازاین‌روی در اطراف آن کوه (توقف کردند و) پراکنده شدند. برخی از ایشان در تیماء[۱۶] منزل کردند و برخی در فدک و برخی در خیبر. آنان که در تیماء بودند، برای دیدار برادران خود و پیدا کردن آنان حرکت کردند. مردی اعرابی از قبیله قیس به آنها برخورد. از او شتر کرایه کردند و آن مرد قیسی به آنها گفت: من شما را از میان دو کوه عَیر و أحد عبور می‌‌‌‌دهم. آنها به او گفتند: هر زمان به آن دو کوه رسیدیم، به ما اطلاع بده. چون به وسط سرزمین مدینه رسید، به آنها گفت: این کوه «عیر» است و آن دیگری کوه «احد». یهودیان از شترها به زیر آمدند و گفتند: ما به مقصود خود رسیدیم و دیگر نیازی به شتران تو نداریم و تو به هر کجا می‌خواهی برو. نامه‌ای هم به برادران خود که در فدک و خیبر بودند نوشتند که ما بدان موضع که می‌خواستیم رسیدیم، شما هم به نزد ما بیایید. آنان در پاسخ نوشتند: ما در اینجا خانه ساخته‌ایم و اموالی به دست آورده‌ایم و فاصله ما با شما کم است؛ هرگاه هجرت محمد(ص) اتفاق افتاد، شتابان نزد شما خواهیم آمد.

اینان در شهر مدینه اموالی به دست آوردند و چون دارایی آنها زیاد شد، «تُبَّع» (پادشاه آن زمان یمن) از وضع آنها مطلع گشت و به جنگ ایشان آمد. آنها به قلعه‌های خود پناهنده گشتند و چنان بودند که برای ناتوانان از همراهان تُبَّع دلسوزی می‌کردند و چون شب می‌شد، برای آنها از بالای قلعه‌ها خرما و (نان) جو پایین می‌‌‌ریختند. این ماجرا به گوش تُبَّع رسید و دلش به حال آنها سوخت و ایشان را امان داد. یهود از قلعه‌ها به زیر آمدند و نزد او رفتند. تُبَّع به ایشان گفت: من از شهر شما خوشم آمده و تصمیم گرفته‌ام در میان شما بمانم. یهودیان به او گفتند: تو نمی‌توانی چنین کاری بکنی، بلکه اینجا هجرت‌گاه پیامبری است و هیچ‌کس پیش از او نمی‌تواند این کار را بکند تا او بیاید. تُبَّع به ایشان گفت: پس من از خاندان خود کسانی را در میان شما به جای می‌‌‌‌گذارم تا چون آن پیامبر آمد، او را یاری دهند؛ پس دو تیره اوس و خزرج را در میان آنها گذاشت.

وقتی افراد این دو تیره در آنجا زیاد شدند، به اموال یهود دست انداختند. یهودیان به آنها می‌گفتند: بدانید که چون محمد(ص) مبعوث گردد، شما را از شهرهای ما بیرون کند و دستتان را از اموال ما کوتاه گرداند. چون خدای عزّوجل محمد(ص) را مبعوث فرمود، انصار به او ایمان آوردند و یهود به او کافر شدند و این است معنای گفتار خدای عزّوجل که فرماید: ﴿وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾[۱۷].[۱۸].[۱۹]. هم یهودیان مدینه، یعنی بنی‌نضیر، بنی‌قینقاع و بنی‌قریظه با پیامبر(ص) مخالفت کردند و جنگ و توطئه نمودند[۲۰] و هم یهود خیبر با پیامبر(ص) درگیر شدند[۲۱].

حرکت به سوی خیبر

رسول خدا (ص) پس از بازگشت از حدیبیه، حدود یک ماه در مدینه به سر برد[۲۲]. پس از آن در باقی‌ مانده محرم سال هفتم هجری، برای جنگ با یهودیان خیبر که همچنان به کارشکنی و تحریک دشمنان اسلام مشغول بودند رهسپار شد[۲۳]. پیامبر (ص) از مسلمانان اطراف مدینه نیز خواست که در جنگ شرکت کنند[۲۴]. عده‌ای از کسانی که در حدیبیه از همراهی پیامبر (ص) خودداری کرده بودند در این جنگ به امید غنیمت خواستند با حضرت همراه شوند که رسول خدا (ص) فرمود: "هیچ کس با ما به جهاد نیاید؛ مگر اینکه به راستی مشتاق جهاد در راه خدا باشد" و فرمود که این مطلب را به اطلاع عموم برسانند[۲۵]. پیامبر با ۱۶۰۰ سرباز و ۲۰۰ سواره‌نظام به سوی خیبر پیشروی کرد.

وقتی مسلمانان برای نبرد با یهودیان خیبر آماده شدند، این مسئله برای یهودیان مدینه بسیار گران آمد؛ از این‌رو هر کدام که از مردم‌ طلبی داشت، بر وصول آن اصرار می‌کرد[۲۶]. حضرت، سباع بن عرفطه غفاری را جانشین خود در مدینه قرار داد[۲۷] و به سوی خیبر حرکت کرد. رسول خدا (ص) ابتدا از مدینه رهسپار "عصر" ـ کوهی میان مدینه و وادی فرع ـ شد، سپس از آنجا به صهباء ـ یک منزلی خیبر ـ و بعد تا وادی رجیع پیش رفت[۲۸]. با این کار، حضرت، ارتباط بین یهودیان خیبر و قبیله هم پیمانش ـ غطفان ـ را قطع کرد[۲۹]. قبیله غطفان با شنیدن خبر لشکرکشی حضرت برای کمک به یهودیان خیبر، آماده شدند و تا یک منزل هم پیش رفتند؛ ولی از ترس اینکه لشکر اسلام در غیابشان به خانه و دیار آنها حمله کند و زن و بچه‌هایشان را به اسارت ببرند، به خانه‌های خود بازگشتند و دست از یاری یهودیان برداشتند[۳۰].

پیامبر (ص) بدون اینکه قصد خود را با کسی در میان بگذارد، شب‌ هنگام به پای قلعه خیبر رسید[۳۱]. چون صبح شد رسول خدا (ص) به سپاه خود، فرمان آماده‌باش داد که جلوی درب قلعه منتظر بمانند. یهودیان مانند هر روز، قلعه‌های خود را گشودند و با بیل، تیشه و دیگر وسایل کار، بیرون آمدند که ناگاه پیامبر (ص) و سپاهیانش را در برابر خود دیدند و وحشت‌زده فریاد زدند: "این محمد (ص) است که با سپاهیانش آمده است"؛ از این‌رو به داخل قلعه‌ها فرار کردند و درها را بستند[۳۲].

رسول خدا (ص) ترس آنها را به فال نیک گرفت و فرمود: "الله اکبر؛ خیبر ویران شد..."[۳۳]. خیبر از دو بخش تشکیل می‌شد: بخش اول، شامل پنج قلعه بزرگ بود: ناعم، صعب بن معاذ، زبیر[۳۴]، ابیّ و نزار. سه قلعه اول در منطقه‌ای به نام نطاة و دو قلعه دیگر در منطقه‌ای به نام شقّ قرار داشتند[۳۵]. بخش دوم که معروف به کتیبه بود و سه قلعه مستحکم داشت: قموص، وطیح و سلالم[۳۶]. علاوه بر این قلعه‌ها، قلعه‌های کوچک‌تری نیز در خیبر وجود داشتند که به اهمیت قلعه‌های فوق نبودند[۳۷].

تاریخ غزوه خیبر

درباره زمان نبرد خیبر، مورّخان اختلاف نظر جدی دارند: سخن مشهورتر، روایت ابن اسحاق و عده‌ای از مورّخان است که آن را در سال ۷ هجرت دانسته و می‌گویند پیامبر (ص) پس از حدیبیه، ماه ذی‌حجه و بخشی از محرّم را در مدینه ماند و در بقیه ماه محرم به سمت خیبر رفت[۳۸]، چنان که بلاذری واقعه خیبر را در ماه صفر دانسته[۳۹] و خلیفة بن خیاط از مدائنی روایت می‌کند که رسول خدا (ص) در محرّم از مدینه بیرون رفت و در ماه صفر خیبر را گشود و ربیع‌الاول بازگشت[۴۰]. ابن‌اسحاق در جای دیگر نیز تأکید دارد که فتح خیبر در ماه صفر بود[۴۱] و رسول‌اللّه‌(ص) ماه ربیع‌الاول و ربیع‌الثانی را در مدینه حضور داشت[۴۲].

بدین ترتیب، سخن واقدی هم با قول مشهور تعارضی نخواهد داشت، زیرا روایت می‌کند که پیامبر (ص) پس از حدیبیه، ماه ذی‌حجه و محرّم را در مدینه ماند و در ماه صفر به سوی خیبر راه افتاد[۴۳]. تفاوت این گزارش با نظر ابن اسحاق آن است که او خروج حضرت از مدینه را در اواخر محرّم می‌داند و واقدی در اوایل صفر؛ اما هر دو، پیروزی را در ماه صفر می‌دانند؛ البته آرای دیگری درباره خروج رسول اکرم (ص) یا فتح خیبر در ماه ربیع الاول یا جمادی الاولی هست[۴۴] که شایسته اعتنا نیستند. در برخی گزارش‌ها تصریح شده که در ربیع‌الاول کار خیبر تمام شده بود و پیامبر (ص) به مدینه بازگشت[۴۵]. درباره سال ۶ و ۸ هجرت نیز نظریه‌هایی هست[۴۶] که نادرست‌اند. چگونگی محاسبه سال‌های هجری و اختلاف در مبدأ هجرت می‌تواند ریشه اختلاف نظر در سال وقوع این غزوه باشد[۴۷].

هدف از حمله به خیبر

انگیزه اصلی از لشکرکشی رسول خدا (ص) به خیبر، نابودی مرکز توطئه در شمال مدینه بود، زیرا از آغاز حضور مسلمانان در مدینه، منطقه خیبر و یهودیان ساکن آن، همچنین قبایل اطراف که بیشتر زیر تأثیر و نفوذ خیبر بودند، مدینه را تهدید می‌کردند. مورّخان و سیره‌نویسان، برخلاف شیوه معمول خود که پیش از بیان هر غزوه، به بیان علت وقوع آن پرداخته‌اند، درباره پیکار خیبر به عوامل آن تصریح نکرده‌اند؛ گویا گزارش‌های متعدد درباره ناامنی شمال مدینه، موضوع را نزد آنان قطعی کرده است، چنان که رویدادهای سال پیش از نبرد و سریه‌هایی که به آن‌سو انجام شدند، نشان‌دهنده ناامن بودن آن منطقه و توطئه‌های مکرر یهود خیبر و قبایل هم‌پیمان آنهایند.

از سال ۴ هجرت که قبیله بنی‌نضیر پس از پیمان‌شکنی و اعلام جنگ با پیامبر (ص) به تسلیم و مهاجرت به خیبر وادار گردیدند، دشمنی‌شان با مسلمانان تشدید شد و از خیبر که در آنجا قلعه و کشاورزی داشتند برای دشمنی با رسول خدا (ص) سود جستند و زمینه‌های نبرد احزاب را فراهم آوردند[۴۸]. اهالی خیبر با پشتوانه مالی به دست آمده از کشاورزی سرزمین خود، قبایل گرد خود و شمال مدینه را ضد مدینه تحریک کردند که در حوادث سال ۶ هجرت بازتاب یافته است. در این سال، افراد قبیله جذام به "دحیه کلبی" که برای رساندن پیام رسول خدا (ص) نزد قیصر روم رفته بود[۴۹]، هجوم آورده و او را غارت کردند[۵۰] و در پی آن، پیامبر (ص) زید بن حارثه را به منطقه اعزام کرد[۵۱]. در همین سال، زمانی که به حضرت خبر رسید که غطفان می‌خواهد با کمک خیبر بر ضد مدینه توطئه کند، علی (ع) را به فدک فرستاد[۵۲]. همچنین سریه دیگر زید به وادی القری در شمال مدینه و نزدیک خیبر[۵۳]، دو سریه عبداللّه بن رواحه به خیبر[۵۴] و سریه بشیر بن سعد پیش از غزوه خیبر به فدک[۵۵] حوادثی بودند که نشان دادند منطقه شمال به ویژه مرکز آن خیبر، تهدیدی برای مدینه بود. مورخان، گزارش‌هایی از آمادگی و قصد بزرگان خیبر برای حمله به مدینه به دست داده‌اند[۵۶] که به احتمال قوی، اعزام عبداللّه بن رواحه برای کسب اطلاعات از خیبر[۵۷] با توجه به همین تهدیدها بوده است. دو ماه پیش از غزوه خیبر هم شخصی از قبیله اشجع که در نزدیکی خیبر سکونت داشت به پیامبر (ص) خبر داد که یکی از فرماندهان یهود آن منطقه قصد دارد به مدینه حمله کند[۵۸]. افزون بر اینها، دو نامه از رسول خدا (ص) به اهالی خیبر در دست است که در یکی از آنها اهل خیبر را به اسلام دعوت کرده و با تصدیق شریعت حضرت موسی (ع) و اشاره به پیشگویی تورات درباره پیامبری حضرت محمد (ص) از آنان خواسته است درباره اسلام و رسول خدا (ص) بررسی کنند و ایمان آورند[۵۹]. در منابع، سخنی از پاسخ این نامه نیست و به نظر می‌رسد پیامبر (ص) پس از این اتمام حجت با آنان، به سوی خیبر لشکرکشی کرده است. نامه دیگری هم در اوایل بعثت و در مکه نوشته شده که سعد بن ابی‌وقاص نگارش آن را بر عهده داشته و در آن رسول خدا (ص) به اهل خیبر گوشزد فرموده که زمین از آنِ خداست و آینده برای پرهیزکاران: ﴿قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾[۶۰].[۶۱] هرچند این نامه مشهور نیست و این تردید درباره آن هست که چگونه پیامبر (ص) از مکه برای خیبر نامه نوشته و برای یهودیان یثرب چنین گزارشی وجود ندارد[۶۲].

عامل دیگری که پیامبر(ص) را مصمم ساخت، تا قدرت خیبریان را در هم شکند و آنها را خلع سلاح کند؛ این بود که پیامبر(ص) به سراسر جهان مکاتبه نموده و همه آنها را با لحن قاطع به اسلام دعوت کرده بود. در این صورت هیچ بعید نبود که ملت یهود آلت دست کسری و قیصر شوند و با کمک قدرت‌های خارجی، اسلام را در معرض خطر قرار دهند و یا قدرت‌ها را علیه اسلام بشورانند. چنان که مشرکان را بر ضد اسلام شورانیدند. از این رو پیامبر(ص) لازم دیدند هر چه زودتر آتش خطر را برای همیشه خاموش کند[۶۳].[۶۴]

آغاز جنگ

فتح بخش نطات

هنگامی که سپاه به آستانه خیبر رسید، آن حضرت سپاه را ایستاند و دعایی خواند و از خدا خواست آنچه خیر و خوبی است از آن منطقه به مسلمانان عنایت فرماید و آنان را از شرور آن منطقه حفظ فرماید؛ سپس فرمود به نام خدا حرکت کنید[۶۵]. بخش نطات که قلعه‌های ناعم، زبیر و مصعب بن معاذ در آن قرار داشتند، نخستین بخشی بود که پیامبر (ص) می‌خواست آن را فتح کند[۶۶]، از این رو سپاهیان شبانه در منطقه اردو زدند[۶۷]. خیبریان گمان نمی‌کردند مسلمانان بدانجا لشکر بکشند، زیرا امکانات و اسلحه فراوان داشتند، از همین رو یهودیان مدینه، مسلمانان را از حمله به خیبر برحذر می‌داشتند و با به رخ کشیدن دژها و فراوانی جنگجویان خیبر، آنان را می‌ترساندند[۶۸]، هرچند دستگیری جاسوس خیبر در میان راه نشان داد آنها ترسیده‌اند[۶۹] و سخنانشان جنبه روانی دارد. خیبریان که برای کارهای روزانه خود از قلعه‌ها بیرون آمدند، با لشکر اسلام روبه‌رو شده و گریختند و به قلعه‌ها بازگشتند[۷۰]. در این مرحله، حباب بن منذر انصاری جایگاه استقرار پیامبر (ص) را به ادله متعدد نظامی نامناسب دانست و پیشنهاد داد که در یک دشت اردو زنند، تا از اقدامات ایذایی و غافل‌گیرانه یهود در امان باشند و رسول خدا (ص) پذیرفت[۷۱] و سپس سپاه در منطقه‌ای امن به نام رجیع اردو زد[۷۲] و حضرت آنان را سامان داد. بر پایه گزارش دیگری، آنها را موعظه کرد و آن گاه پرچم‌های فرعی (رایت) را میان رؤسای قبایل پخش کرد؛ پرچمی در دست حباب بن منذر از بنی‌سلمه خزرج، نیز پرچمی در دست سعد بن عباده از بنی ساعده خزرج بود؛ اما پرچم اصلی (لواء) را که سفید بود به دست حضرت علی (ع) داد[۷۳]، بنابراین پرچمی که برای فتح یکایک قلاع به افراد می‌داد، پرچم لواء نبود، چنان که رایت را به ابوبکر و عمر و سپس علی (ع) داد و همه را به بردباری در نبرد دعوت کرد. مسلمانان روزها به محاصره قلعه‌های نطات می‌پرداختند و شب‌ها به اردوگاهشان در رجیع باز می‌گشتند[۷۴]. ناعم، نخستین قلعه منطقه نطات، پس از چند روز فتح شد و "محمود بن مسلمه انصاری" به شهادت رسید[۷۵].

از دشواری‌های این مرحله، بیمار شدن برخی از مسلمانان و تب کردن آنان بود که بر اثر خوردن میوه‌ای سبز رنگ روی داده بود[۷۶]. افزون بر این، پس از مدتی آذوقه بخش‌هایی از سپاه ـ همچون بنی‌اسلم ـ به پایان رسید و فتح قلعه دوم یعنی صعب بن معاذ بسیار دشوار می‌نمود. در این قلعه ۵۰۰ جنگجو بود که پس از سه روز محاصره و نبردی سنگین فتح شد و کاستی تأمین تدارکات سپاه را برای مدتی برطرف ساخت، زیرا بیشترین میزان خوراکی از جمله خرما، روغن، جو و عسل در خیبر در این قلعه بود. پیامبر (ص) از مسلمانان خواست تنها از آن بخورند و با خود نبرند. در درگیری‌های این قلعه دو مبارزه تن به تن روی داد؛ یکی مبارزه یوشع و حباب بن منذر انصاری و دیگری مبارزه "زیال یهودی" و "عماره غفاری" که در هر دو نبرد یهودیان کشته شدند؛ همچنین رسول خدا (ص) چند تیر به سوی یهود پرتاب کرد که همگی بی‌خطا به هدف خوردند[۷۷]. قلعه بعدی، آخرین قلعه منطقه نطات بود که بر بلندی قرار داشت و از آنجا که بعدها به زبیر تعلق گرفت، به قلعه زبیر معروف شد[۷۸]. فتح این قلعه بسیار دشوار بود؛ ولی با همکاری یکی از یهودیان آشکار شد که منبع آب این قلعه بیرون از آن قرار دارد، از این‌رو پیامبر (ص) با فشار آوردن به ساکنان آن، آنان را واداشت از قلعه‌ها بیرون رفته و با مسلمانان نبرد کنند. این پیکار نیز دشوار خوانده شده است و در آن ۱۰ یهودی کشته شدند[۷۹].[۸۰]

فتح بخش شق

پس از این مرحله، پیامبر (ص) فتح قلعه‌های منطقه شق را در برنامه خود قرار داد؛ نخستین قلعه‌ای که در این منطقه تصرف شد، اُبَی نام داشت. پس از درگیری تن به تن دو تن از خیبریان، دیگر سپاهیان نیز به نبرد پرداخته و پس از جنگ کوتاهی به قلعه نزار گریختند؛ قلعه‌ای که سپاهیان فراری از نبردهای پیشین در آن جای گرفته بودند و بیشترین میزان تیراندازی و سنگ پراکنی در این محاصره روی داد؛ ولی این قلعه نیز تصرف شد[۸۱] به همراه خوراک، اسلحه و گوسفندان بسیاری[۸۲].[۸۳]

فتح بخش کتیبه و کندن درب قلعه قموص به دست علی (ع)

سرانجام، سپاه پیامبر (ص) وارد منطقه کتیبه، آخرین منطقه خیبر شد. مهم‌ترین و مستحکم‌ترین قلعه این منطقه قموص نام داشت که به رغم دشواری ۱۰ روز در محاصره ماند. در این مرحله که رسول خدا (ص) دچار سردرد شده بود و در اردوگاه به سر می‌برد، فرماندهی سپاه را یک روز به ابوبکر و روزی دیگر به عمر سپرد؛ اما آنان از یهودیان شکست خورده و بی پیروزی بازگشتند؛ آن گاه حضرت فرمود: «فردا پرچم را به دست فردی خواهم سپرد که خدا و رسول او را دوست دارد و خدا و رسول نیز دوستدار اویند، او بر دشمن یورش می‌برد و هرگز پشت به دشمن نمی‌کند تا خداوند فتح و پیروزی را به دست توانای او قرار دهد»[۸۴]. این روایت را گروهی از صحابه سرشناس، مانند سعد بن ابی‌وقاص و ابوسعید خدری نقل کرده‌اند[۸۵]. ابن اسحاق، طبری، بیهقی، ابن اثیر[۸۶] و مورخان شیعی مانند مفید و طبرسی[۸۷] درباره فرماندهان فراری به نام ابوبکر و عمر تصریح کرده‌اند؛ ولی واقدی نوشته است دو نفر از یاران مهاجر پیامبر (ص) رفتند و بی پیروزی بازگشتند[۸۸]. ابن سعد، بخاری و مسلم هم بدون مقدمه، حدیث رایت را نقل کرده و از آن دو نفر نام نبرده‌اند[۸۹]. صحابه، شب را در این اندیشه که صاحب این فضیلت چه کسی است، به سر بردند[۹۰]. صبحگاهان وقتی پیامبر (ص) علی (ع) را در میان حاضران نیافت، در پی او فرستاد و چون آن حضرت از درد چشم رنج می‌برد، با آب دهانش چشم او را شفا بخشید و پرچم را به دستش سپرد[۹۱] و فرمود: "این پرچم را بگیر و پیش برو تا خدا قلعه را برای تو بگشاید". سپس برای او و یارانش دعا فرمود. علی (ع) پرچم را گرفت و به سرعت، به طرف قلعه روانه شد تا اینکه به پای قلعه رسید. حضرت، پرچم را وسط سنگ‌هایی که پای قلعه بود در زمین فرو برد[۹۲].

نخستین نفر از یهودیان که به جنگ مسلمانان آمد حارث، برادر مرحب خیبری بود. مسلمانان با دیدن او، پا به فرار گذاشتند؛ اما علی (ع) ماند، با وی جنگید و او را به هلاکت رساند. همراهان حارث، به سوی قلعه گریختند و در را بستند[۹۳]. در این هنگام مرحب در حالی که کلاهخودی یمنی داشت و سنگی سوراخ شده به اندازه تخم مرغ بر سر گذاشته بود، رجزخوان بیرون آمد و مبارز‌ طلبید. مرحب چنین رجز می‌خواند: در و دیوار گواهی می‌دهد که من مرحبم، قهرمانی کار آزموده و مجهز به سلاح جنگی هستم. علی(ع) در جواب چنین رجز خواند: «أَنَا الَّذِي سَمَّتْنِي أُمِّي حَيْدَرَةَ ضَرْغَامُ آجَامٍ وَ لَيْثٌ قَسْوَرَةٌ»؛ من همان کسی هستم که مادرم مرا حیدر (شیر) خواند؛ مردی دلاور و شیر بیشه‌ها هستم.

صدای ضربات شمشیر و نیزه‌های دو قهرمان اسلام و یهود وحشت عجیبی در دل ناظران پدید آورد. ناگهان شمشیر برنده قهرمان اسلام بر فرق مرحب فرود آمد و سپر و کلاه خود و سپر را تا دندان دو نیم ساخت[۹۴]. این ضربت آن‌چنان سهمگین بود که برخی از دلاوران یهود که پشت سر مرحب ایستاده بودند، پا به فرار گذارده به دژ پناه بردند و عده‌ای که فرار نکردند با علی تن به تن جنگیدند و کشته شدند. علی(ع) یهودیان فراری را تا در حصار تعقیب نمود، یک نفر از جنگ‌جویان یهود با شمشیر بر سر علی(ع) زد و سپر از دست آن حضرت افتاد[۹۵]، علی(ع) فوراً متوجه در دژ گردید و آن را از جای خود کند و تا پایان کارزار به جای سپر استفاده کرد[۹۶]. در نتیجه قلعه‌ای که مسلمانان ده روز پشت آن معطل شده بودند، در مدت کوتاهی گشوده شد.

شیخ مفید در ارشاد[۹۷] به سند خاصی از علی(ع) سرگذشت در خیبر را چنین نقل می‌کند: من در خیبر را کنده، به جای سپر به کار بردم، و پس از پایان نبرد آن را مانند پل بر روی خندقی که یهودیان کنده بودند، قرار دادم، سپس آن را میان خندق پرتاب کردم. مردی پرسید: آیا سنگینی آن را احساس نمودی؟ گفتم: به همان اندازه‌ای که سنگینی سپر خود را احساس می‌کردم. علی(ع) فرمود: «مَا قَلَعْتُهَا بِقُوَّةٍ بَشَرِيَّةٍ وَ لَكِنْ قَلَعْتُهَا بِقُوَّةٍ إِلَهِيَّةٍ وَ نَفْسٍ بِلِقَاءِ رَبِّهَا مُطْمَئِنَّةٍ رَضِيَّةٍ»[۹۸]؛ «من هرگز آن در را با نیروی بشری از جا نکندم، بلکه در پرتو نیروی خداداد و با ایمانی راسخ به روز واپسین این کار را انجام دادم».

ابورافع غلام پیامبر (ص) می‌گوید: "بعد از جنگ، من و هفت نفر دیگر سعی کردیم در را سر جایش قرار دهیم؛ اما نتوانستیم"[۹۹]. دیگر قلعه‌ای که به دست مسلمانان فتح شد، قلعه صعب بن معاذ بود. عده‌ای از مسلمانان به فرماندهی حباب بن منذر به این قلعه حمله کردند. جنگ شدیدی در گرفت و سه روز، قلعه در محاصره مسلمانان قرار داشت تا اینکه سرانجام این قلعه نیز فتح شد[۱۰۰] و بسیاری از یهودیان آنجا به قلعه زبیر گریختند[۱۰۱]. سپس پیامبر (ص) همراه دیگر مسلمانان به قلعه زبیر رفت و آنجا را نیز محاصره کردند. این قلعه، بسیار بلند و در بلندای قله‌ای قرار داشت که نه با اسب می‌توانست به آنجا رفت و نه پیاده[۱۰۲].

رسول خدا (ص) سه روز، آنها را در محاصره گرفت تا اینکه با کمک یک مرد یهودی به نام "غزال"[۱۰۳] راه رسیدن آنها را به آب، قطع کرد. آنها نیز به خاطر تشنگی نتوانستند مقاومت کنند. به همین دلیل از قلعه بیرون آمدند و جنگیدند تا شکست خوردند. این قلعه که آخرین آنها در منطقه "نطاة" بود به دست مسلمانان فتح شد[۱۰۴].

آخرین قلعه‌هایی که فتح شد، وطیح و سلالم بودند که پس از ده روز محاصره[۱۰۵]، چون توان مقاومت در خود ندیدند، تسلیم شدند. آنها از رسول خدا (ص) خواستند که اموالشان را در برابر حفظ جان خود و آزادی زنان و بچه‌هایشان برجا گذارند و از آنجا کوچ کنند. حضرت، خواسته آنها را پذیرفت[۱۰۶]. در پی تسلیم خیبر، یهودیان فدک نیز به همین ترتیب، خود را تسلیم حضرت رسول خدا (ص) کردند[۱۰۷].[۱۰۸]

دو فرمان حکومتی

هنگام فتح خیبر، رسول خدا(ص) دو دستور حکومتی و ولایی صادر کردند و مسلمانان را از انجام دو کار بازداشتند:

۱. جلوگیری از کشتن حیوانات اهلی: مشکلات فتح قلعه‌های خیبر، باعث طولانی‌شدن جنگ و بروز حوادثی خاص و مشکلات غذایی برای مسلمانان شد. برخی از این مشکلات در کتب اربعه بازتاب یافته که بیشتر جنبه فقهی دارد و مربوط به احکام است. به نظر می‌رسد به علت مشکلات غذایی که برای مسلمانان به وجود آمد، آنان الاغ‌ها را برای تهیه غذا در دیگ‌ها می‌پختند. رسول خدا(ص) دیگ‌‌ها را واژگون کرد. در خبری امام باقر(ع) می‌فرماید: مسلمانان در خیبر زیاد تلاش کردند. آنان از چارپایانشان برای تغذیه استفاده کردند. رسول خدا(ص) دستور داد دیگ‌ها را واژگون کنند و نفرمود حرام است؛ بلکه این کار برای حفظ چارپایانشان بود[۱۰۹]؛ به تعبیر دیگر مسلمانان که قلعه‌ها را محاصره کرده بودند و این محاصره طول کشید، بر این باور بودند که برای فتح قلعه‌ها که بالای کوه و بلندی است به مرکب نیاز ندارند، ولی باید قوای جسمانی خود را که هر روز با ادامه محاصره و تلاش بی‌فایده به تحلیل می‌رود، تقویت کنند؛ ازاین‌رو دست به پختن آنها زدند که پیامبر(ص) آنان را منع کرد.

با توجه به اخبار نهی، منظور بیشتر الاغ‌هایی بود که آنجا بود یا با خود آورده بودند. محمد بن مسلم و زراره از امام باقر(ع) درباره گوشت الاغ‌ها می‌پرسند، حضرت می‌فرماید: رسول خدا(ص) از آنها نهی کرد، از خوردن آنها در روز خیبر نهی فرمود. فقط به این علت در آن زمان نهی کرد که آنها باربرهای مردم بودند و حرام فقط آن چیزی است که خداوند در قرآن حرام کرده است[۱۱۰]. به نظر می‌رسد امام باقر(ع) در این سخن نظر به متعه هم داشته؛ زیرا جواز آن را بر اساس کتاب خدا می‌داند[۱۱۱]. برخی بر این نظرند که پیامبر(ص) گوشت این حیوان را تحریم کرد و در روایتی این نهی از کتاب علی(ع) نقل شده است[۱۱۲]. در همان خبر و خبری دیگر، استفاده از گوشت خیل در حال اضطرار مجاز دانسته شده است[۱۱۳]. برخی بر این عقیده هستند که نهی پیامبر(ص) برای حفظ نسل آن حیوانات بوده است[۱۱۴]. باید توجه داشت که این حیوانات اهلی در رفتن به قلعه‌ها و راه‌های ناهموار کوهستانی نقش مهمی داشتند و پیامبر(ص) تلاش کرد از نابودی نسل آنها جلوگیری کند.

۲. ممنوعیت نکاح متعه: مشکلات فتح خیبر و طولانی‌شدن محاصره قلعه‌ها باعث شد که قطع ارتباط مسلمانان با همسرانشان طولانی شود. با توجه به باقی‌ماندن یهود در خیبر به نظر می‌رسد از غنایم و اسارت خبر چندانی نبوده است و فقط جمع محدودی اسیر شدند. این مسئله باعث شد که بعد از فتح خیبر میان مردان برای انجام متعه یا همان ازدواج موقت با زنان، وضعیت نابهنجاری ایجاد شود. پیامبر(ص) برای جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی وضعیت خاص در آن مقطع، مسلمانان را از انجام متعه و ازدواج موقت بازداشت. از علی(ع) نقل شده است: رسول خدا(ص) در هنگام نبرد خیبر گوشت الاغ‌های اهلی و ازدواج متعه را حرام کرد[۱۱۵].

این خبر را شیخ طوسی از مسند زید بن علی نقل کرده است، همان‌گونه که از سند آن پیداست؛ ولی در کتاب مسند زید بن علی به جای «حرّم» تعبیر «نهی» آمده است[۱۱۶] که در روایات قبلی بود؛ یعنی یک دستور حکومتی و موقت در آن مقطع بوده است. مشابه نقل شیخ طوسی در دعائم الاسلام نقل شده است[۱۱۷]. امام صادق(ع) از عبدالملک بن جریح که قایل به جواز متعه بود، دراین‌باره می‌پرسد[۱۱۸] و افرادی را در این زمینه به او ارجاع دهد[۱۱۹]. شیخ طوسی پس از نقل این خبر از زید، در توضیح آن می‌نویسد: به‌درستی که این روایت واردشده از باب تقیه و بر اساس آنچه مخالفان مذهب شیعه عقیده دارند و یقین به دست می‌آید برای هر کس که اخبار را شنیده که از دین و باور ائمه(ع) ما مباح‌بودن متعه است. پس نیازی به بحث طولانی دراین‌باره نیست[۱۲۰]. در استبصار نیز همین‌گونه پاسخ داده که این خبر از باب تقیه و موافقت با مذاهب عامه است؛ ولی اخبار اولی که ذکر شد، موافق با ظاهر کتاب و اجماع فرقه محقه است که عمل بر اساس آن واجب است، نه عمل به این خبر نادر[۱۲۱].

در اینجا شیخ طوسی اخبار جواز متعه را تأییدشده به ظاهر قرآن و اجماع دانسته است. شیخ قبل از نقل این خبر در «باب تفصیل احکام نکاح» استدلال به قرآن را از شیخ مفید با روایتی در تأیید آن نقل کرده است[۱۲۲]. البته کلینی با نقل چندین روایت در معنای آیه ﴿فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً﴾[۱۲۳] که به معنای ازدواج موقت است، از امام باقر(ع)[۱۲۴]، هشام بن حکم[۱۲۵]، مباحثه امام صادق(ع) با ابو‌حنیفه دراین‌باره[۱۲۶]، تفسیر امام صادق(ع) از استمتاع را با توجه به دادن پاداش معین به اجل و زمان مشخص‌شده[۱۲۷] آورده است. صدوق قرائت ابن‌عباس را با عبارت «الی اجل مسمی» نقل کرده است[۱۲۸]. شیخ مفید این مسئله را از مسائل اتفاقی شیعه دانسته و نام جمعی از صحابه و تابعین را که چنین عقیده‌ای درباره مشروعیت متعه داشتند، بیان می‌کند[۱۲۹].

عده‌ای از علمای عامه ممنوعیت متعه در خیبر را منکر شده و آن را مربوط به فتح مکه می‌دانند[۱۳۰]. این ادعا نشان می‌دهد که نهی پیامبر(ص) در خیبر موقتی بوده است، همان‌گونه که سخن عمر در تحریم متعه این مطلب را می‌رساند[۱۳۱]. مجلسی اول به‌تفصیل دراین‌باره سخن گفته است[۱۳۲]. تذکر این نکته لازم است که برخی علمای زیدیه تصور کرده‌اند در متعه هیچ‌گونه عده‌ای وجود ندارد؛ این سخنی نارواست. در کتاب شرح الأزهار آمده در نکاح متعه نزد آنان (شیعه امامیه) نه مهر، نه نفقه، نه ارث و نه عده است، فقط استبراء است[۱۳۳]. استبراء یعنی باید یقین پیدا کرد که زن حامله نیست. این ادعا و تصور درست نیست؛ زیرا اولاً مهر یا مبلغی مشخص می‌شود و ثانیا اگر زن یائسه نباشد و هنوز حیض می‌بیند، عدۀ وی ۴۵ روز یا دو حیض است و در کتب حدیثی[۱۳۴] و فقهی شیعه به‌روشنی این مطلب آمده است[۱۳۵]. نقل این‌گونه ادعاها باعث مخالفت شدید با این نوع نکاح شده است. شاید به جهت همین بی‌اطلاعی احتمالی است که شیخ طوسی معتقد است احوط آن است که شخص برای زن جمیع شرایط متعه را بیان کند، مانند نبودن ارث بین دو طرف، جایزبودن عزل و جلو‌گیری از انعقاد نطفه، شرط عدّه و دیگر شرایط[۱۳۶].[۱۳۷]

عدالت اسلامی در تقسیم درآمد خیبر

مورخان بیان کرده‌اند که قلعه سلالم و وطیح بیش از بیست روز، در محاصره بود[۱۳۸]؛ بعد ساکنان آن دو قلعه خود را تسلیم کردند به شرط آنکه جانشان در امان باشد. پیامبر(ص) هم این شرط را پذیرفت[۱۳۹]. پیامبر زمین‌های خیبر و نخل‌های آن را در اختیار ساکنان آن قرار داد تا درآمد آن نصف باشد. دراین‌باره روایات متعددی نقل شده است که به آنها اشاره می‌کنیم:

  1. وقتی فردی از مزارعه سرزمین‌های خراجی از امام صادق(ع) می‌پرسد، حضرت می‌فرماید: اشکال ندارد؛ رسول خدا(ص) زمین خیبر را به یهود خیبر داد تا از آن بهره ببرند و برای آنان نصف از درآمد آن باشد[۱۴۰].
  2. وقتی زمان میوه‌ها رسید. رسول خدا(ص) عبدالله بن رواحه را برای دریافت نصف سهم مسلمانان به خیبر فرستاد. ابن‌رواحه قیمت میوه‌ها را مشخص کرد و گفت یا به این قیمت میوه‌ها را بر می‌دارید و نیمی از بهای آن را به من می‌دهید یا من به همین قیمت نصف بهای آنها را به شما می‌دهم. آنان کالا‌ها را به همان قیمت برداشتند و گفتتند: به این روش (عادلانه) است که آسمان و زمین بر پاست[۱۴۱].
  3. از روایتی دیگر استفاده می‌شود که عبدالله بن رواحه مقدار خرما را تخمین زد. آنان نزد پیامبر(ص) آمدند و گفتند: او زیاد تخمین زده؛ یعنی پول بیشتری باید بدهیم. پیامبر(ص) شخصی را نزد عبدالله فرستاد و فرمود: اینها چه می‌گویند؟ عبدالله گفت: من مقدار خرما را تخمین زده‌ام؛ اگر خواستند به مقداری که تخمین زده و برآورد کرده‌ام، بر می‌دارند و اگر خواستند، ما به همین مقدار سهم آنها را بر می‌داریم. مردی از یهودیان گفت: به عدل است که آسمان‌ها و زمین برافراشته است[۱۴۲].
  4. شیخ طوسی روایات متعددی آورده است که پیامبر(ص) برای آنان یک‌دهم یا یک‌بیستم تعیین کرده است[۱۴۳].

نکته: روایاتی در تفاوت محصول خرمای خیبر با خرمای مدینه از جهت معامله نقل شده است. روایت است که علی(ع) کراهت داشت که یک بار خرمای مدینه را با دو بار خرمای خیبر عوض کند و او چیزی را کراهت می‌داشت که حرام باشد[۱۴۴]. امام باقر(ع) نیز بر این کراهت تصریح کرده است[۱۴۵]. کراهت در این خبر به معنای رباست؛ زیرا معاوضه یک جنس به بیشتر ربای معاملی و باطل است[۱۴۶].[۱۴۷]

سرزمین فدک

برخورد مهربانانه رسول خدا(ص) با مردم دو قلعه وطیح و سَلالِم که تسلیم شده بودند و سیره حضرت در دادن زمین‌ها به ساکنان یهودی آن دو قلعه[۱۴۸] تا بر اساس عقد مزارعه، نصف درآمد آن را دریافت کنند[۱۴۹]، باعث شد مردم قلعه فدک خود را تسلیم پیامبر(ص) کنند[۱۵۰] و آن منطقه بدون درگیری و لشکرکشی به دست پیامبر(ص) بیفتد؛ به همین جهت اموال فدک از آنِ رسول خدا(ص) بود. برابر روایات، «هر سرزمینی که بدون سپاه و حمله تصرف شود و آنان صلح کنند یا بدون جنگ تسلیم شوند و خود را در اختیار پیامبر قرار دهند، از انفال و حق رسول خدا(ص) می‌باشد»[۱۵۱]؛ به همین جهت کلینی از فدک به عنوان سرزمینی یاد می‌کند که در فتح آن رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع) بدون دیگران نقش داشتند و از فئ خارج شده و جزو انفال قرار گرفته است که در اختیار پیامبر است[۱۵۲] و ایشان آن را به فاطمه بخشید.

کلینی و شیخ طوسی حدیثی درباره سرگذشت فدک نقل کرده‌اند که جالب و خواندنی است. علی بن اسباط گوید: هنگامی که ابوالحسن موسی بن جعفر(ع) بر مهدی، خلیفه عباسی که رد مظالم می‌کرد، وارد شد. فرمود: ای امیرالمؤمنین، چه شده است که مظلمه ما (آنچه غصب شده) به ما برگردانده نمی‌شود؟ خلیفه پرسید: آن چیست ای ابوالحسن؟ فرمود: وقتی که خداوند تبارک و تعالی فدک و اطراف آن را بدون سپاه و نیروی نظامی برای پیامبرش گشود، این آیه را نازل کرد که ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾[۱۵۳]. رسول خدا(ص) متوجه نشد که آنان چه کسانی هستند. به جبرئیل مراجعه کرد و او نیز به پروردگارش. خداوند وحی فرستاد که آن را به فاطمه(س) بده. رسول خدا(ص) فاطمه را خواند و فرمود: ای فاطمه، خداوند به من دستور داده فدک را به تو بدهم. فاطمه(س) گفت: من پذیرفتم ای رسول خدا(ص)، از خداوند و از تو؛ پس از این همیشه وکلای فاطمه(س) در طول زندگانی پیامبر(ص) در فدک به کار مشغول بودند. وقتی ابوبکر به امارت رسید، وکلای زهرا را از آنجا بیرون کرد. فاطمه(س) نزد وی رفت و از او خواست فدک را به او بازگرداند. زهرا امیرالمؤمنین(ع) و ام‌ایمن را برای گواهی برد و آن دو گواهی دادند. ابوبکر در نامه‌ای دستور داد متعرض وکلای فاطمه(ص) نشوند. عمر نامه ابو‌بکر را پاره کرد و گفت: فدک از مواردی است که بدون سپاه به دست آمده است[۱۵۴]. این‌گونه فدک از زهرا(س) گرفته شد. پس از این، برای تصرف فدک ادله‌ای ارائه کردند و فاطمه(س) به عملکرد آنها اعتراض و دراین‌باره سخنرانی کرد.

شیخ صدوق بخشی از خطبه حضرت را دراین‌باره با تعبیر معنای فدک آورده است[۱۵۵]. امیرالمؤمنین(ع) در خطبه‌ای بازنگرداندن فدک را یکی از سی و چند موردی بیان کرده که در صدد اصلاح آن بوده، ولی موفق نشده است[۱۵۶]. عمر بن عبدالعزیز فدک را بازگرداند. مجلسی اول در شرح فقیه آورده: عمر بن عبدالعزیز وقتی وارد مدینه شد، اعلام کرد که رد مظالم می‌کند. امام باقر(ع) بر او وارد شد و سخنان حکمت‌آمیزی برایش بیان کرد که رابطه‌اش با مردم قطع نشود و سه شرط برای رد مظالم بیان فرمود[۱۵۷]؛ پس از آن عمر بن عبدالعزیز فدک را بازگرداند. به نقلی به حاکم مدینه دستور داد درآمد فدک را با مقداری پول بین بنی‌‌‌‌هاشم تقسیم نماید[۱۵۸]. به هر حال فدک سرگذشتی طولانی دارد. بعد از مرگ عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک فدک را تصرف کرد. وقتی خلافت به بنی‌‌‌‌عباس رسید، سفاح آن را به حسن بن حسن داد و بعد منصور آن را گرفت[۱۵۹]. اکنون که جانشین منصور مدعی دادرسی و رد مظالم است، موسی بن جعفر(ع) از او می‌خواهد مظلمه ما را بازگرداند. مهدی عباسی می‌گوید: حدود آن را مشخص کن. امام کاظم(ع) می‌فرماید: یک حد آن کوه اُحُد و حد دیگر آن عریش مصر و حد سوم آن ساحل دریا و حد دیگر آن دومةالجندل است. مهدی می‌گوید: همۀ اینها؟! حضرت پاسخ می‌دهد: بله ای امیرالمؤمنین، این تمام آن است که بدون درگیری توسط پیامبر(ص) به دست آمده است. مهدی گفت: این زیاد است؛ درباره آن تأمل می‌کنم[۱۶۰]. برخی ذکر کرده‌اند مهدی خلیفه عباسی فدک را به علویان بازگرداند[۱۶۱].[۱۶۲]

غنایم خیبر

در چگونگی توزیع غنایم خیبر اختلاف است: گفته می‌شود غنایم ۱۸ قسمت شده و میان کسانی که در حدیبیه بودند توزیع شد و سهم اسب سواران دو برابر سهم پیاده نظام بود[۱۶۳]. به گزارش دیگر، رسول خدا (ص) غنایم را ۳۶ بخش کرد و هر قسمت را برای ۱۰۰ تن قرار داد و نیمی را برای مصارف عمومی گذاشت و مانده‌اش را میان مسلمانان قسمت کرد[۱۶۴]. مهاجرانِ بازگشته از حبشه هم از غنایم خیبر برخوردار شدند[۱۶۵]. کتیبه را خُمس غنایم و سهم پیامبر (ص) دانسته‌اند که ایشان آن را به بنی‌عبدالمطلب و همسران خود اختصاص دادند[۱۶۶]. پس از فتح قلعه‌های خیبر، رسول خدا (ص) با اهالی آن توافق کردند که باغ‌هایشان در اختیارشان بماند و در مقابل، نیمی از محصول سالیانه از آنِ مسلمانان باشد، از این رو هر ساله نماینده آن حضرت برای تعیین مقدار محصول به خیبر می‌رفت و این تا زمان خلیفه دوم ادامه داشت[۱۶۷]. نماینده حضرت (ص) برای محاسبه اموال خیبر، عبداللّه ‌بن رواحه بود که وقتی به خیبر رفت و به آنان اختیار داد یا محاسبه او را بپذیرند یا خود محاسبه کنند، یهودیان خشنود شدند و این کار را عین عدل دانستند[۱۶۸]. اهل خیبر تا زمان عمر بن خطاب بر اساس پیمان نامه پیامبر (ص) عمل می‌کردند؛ اما خلیفه دوم ادعا کرد که از حضرت شنیده است نباید در جزیره‌العرب آیین دیگری جز اسلام به جا باشد، پس یهودیان خیبر را بیرون کرد[۱۶۹]. گزارش دیگری، علت اخراج آنان را رواج زنا در میان آنها و به سخره گرفتن مسلمانان می‌داند[۱۷۰].[۱۷۱]

حوادث مهم پیرامون فتح خیبر

بعد از فراغت از کار خیبر، رسول خدا (ص) به سوی وادی‌القری حرکت کرد و بعد از چند روز، فاتحانه به مدینه بازگشت[۱۷۲]. بعد از فتح خیبر، جعفر بن ابی‌طالب، همراه مسلمانانی که به حبشه هجرت کرده بودند، به مدینه آمد[۱۷۳]؛ پیامبر خدا (ص) به استقبال او برخاست و جعفر را در آغوش گرفت، میان ابروانش را بوسید و فرمود: "نمی‌دانم امروز از کدام یک بیشتر خوشحال باشم، فتح خیبر یا آمدن تو؟"[۱۷۴]؛ سپس فرمود: آیا می‌خواهی هدیه‌ای به تو دهم؟ آن‌گاه که مردم می‌انگاشتند پیامبر (ص) طلا و نقره به وی خواهد داد، نمازی را به او یاد داد که بعدها به نماز جعفر معروف گشت[۱۷۵].

سوء قصد به جان پیامبر خاتم (ص) از دیگر حوادث مهم بعد از فتح خیبر بود. زینب دختر حارث یهودی، گوسفندی زهرآلود برای پیامبر (ص) آورد تا بدین وسیله، ایشان را به شهادت برساند؛ اما حضرت، متوجه قصد پلیدش شد و از خوردن آن، خودداری کرد[۱۷۶].[۱۷۷]

منابع

  1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
  2. صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲
  3. داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱
  4. ذاکری، علی اکبر، سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه
  5. حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۱
  6. تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه
  7. راجی، علی، مظلومیت پیامبر

پانویس

  1. ↑ معجم البلدان، ج ۲، ص ۴۰۹.
  2. ↑ معجم ما استعجم، ج ۲، ص ۵۲۱.
  3. ↑ معجم البلدان، ج ۳، ص ۲۹.
  4. ↑ المعالم الاثیره، ص ۱۰۹.
  5. ↑ امتاع الاسماع، ج ۱۴، ص ۳۶۶.
  6. ↑ امتاع الاسماع، ج ۹، ص ۲۳۰.
  7. ↑ معجم‌البلدان، ج ۲، ص ۴۰۹ ـ ۴۱۰.
  8. ↑ الطبقات، ج ۲، ص ۱۰۶.
  9. ↑ معجم‌البلدان، ج ۲، ص ۴۰۹.
  10. ↑ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۵۶.
  11. ↑ انساب الاشراف، ج ۱، ص ۲۹۶؛ مجمع‌الامثال، ج ۲، ص ۹۸.
  12. ↑ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲، ص۴۳۵ ـ ۴۳۶؛ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲، ص۱۶۵.
  13. ↑ خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۷؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه و الإشراف، ص۲۲۲؛ احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶؛ ابن‌اثیر جزری (عزالدین)، الکامل، ج۲، ص۲۱۶.
  14. ↑ «با آنکه پیش‌تر، (به مژده آمدن آن) در برابر کافران یاری می‌خواستند» سوره بقره، آیه ۸۹.
  15. ↑ عیر در لغت به معنای کوه است و این نام بر کوهی در مدینه غلبه یافته است. (خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج‌۲، ص‌۲۳۸؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ج‌۴، ص‌۶۲۱)
  16. ↑ تیماء در لغت به معنای بیابان بی‌‌‌‌‌آب و علف است و در اینجا منطقه‌ای در ده منزلی مدینه به طرف شام و پنج منزلی خیبر به جانب شام است (فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۲۴) و منطقه‌ای در اطراف شام نزدیک وادی‌القری (یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۶۷).
  17. ↑ «و چون کتابی از سوی خداوند نزدشان آمد که آنچه را با خود داشتند، راست می‌شمرد؛ با آنکه پیش‌تر، (به مژده آمدن آن) در برابر کافران یاری می‌خواستند؛ همین که آنچه می‌شناختند نزدشان رسید، بدان کفر ورزیدند پس لعنت خداوند بر کافران باد» سوره بقره، آیه ۸۹.
  18. ↑ فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۲۴.
  19. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۸، ص‌۳۰۸؛ سیدهاشم رسولی محلاتی، ترجمۀ الروضة من الکافی، ج۲، ص۱۳۹.
  20. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۷.
  21. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۱۱۲.
  22. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۲۸.
  23. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ص۳۷؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۲ به بعد.
  24. ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.
  25. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴.
  26. ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴.
  27. ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۴؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه و معرفة احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۱۹۸.
  28. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۰؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۰۰؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۸.
  29. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۳۳۰.
  30. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۹؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۰؛ حمیری کلاعی، ابوالربیع، الاکتفاء بما تصنمنه من مغازی رسول الله (ص) و الثلاثه الختفاء ج۱، ص۴۷۷.
  31. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۳۷؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۲۹.
  32. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۲۹- ۳۳۰؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۴۲.
  33. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۰؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۳.
  34. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.
  35. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.
  36. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.
  37. ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲، ص۱۶۵-۱۶۷؛ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۱ ص ۲۲۰؛ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲، ص۴۳۹ ـ ۴۴۱.
  38. ↑ السیرة النبویه، ج ۳، ص ۷۹۱؛ تاریخ خلیفه، ص ۳۷؛ المحبر، ص ۱۱۵.
  39. ↑ انساب الاشراف، ج ۱، ص ۴۴۳.
  40. ↑ تاریخ خلیفه، ص ۳۷.
  41. ↑ السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۰۳.
  42. ↑ السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۲۹.
  43. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۶۳۴.
  44. ↑ انساب الاشراف، ج ۱، ص ۴۴۳؛ الطبقات، ج ۲، ص ۱۰۶.
  45. ↑ تاریخ خلیفه، ص ۳۷.
  46. ↑ المعارف، ص ۱۶۱؛ معجم‌البلدان، ج ۲ ص ۴۰۹ ـ ۴۱۰؛ اعلام‌الوری، ج ۱، ص ۲۰۷.
  47. ↑ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲، ص۴۳۶.
  48. ↑ السیره‌النبویه، ج ۳، ص ۶۸۳؛ انساب الاشراف، ج ۱ ص ۴۲۶ ـ ۴۲۷؛ الطبقات، ج ۲ ص ۶۵ ـ ۶۶.
  49. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۸۶.
  50. ↑ السیرة النبویه، ج ۴، ص ۱۰۳۵؛ الاصابه، ج ۶، ص ۱۳۵.
  51. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۵۵۶ ـ ۵۵۷؛ التنبیه والاشراف، ص ۲۱۹.
  52. ↑ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۷۳ ـ ۷۴؛ عیون الاثر، ج ۲، ص ۱۰۷.
  53. ↑ المغازی، ج ۱، ص ۵؛ الکامل، ج ۲، ص ۲۰۹.
  54. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۵۶۶ ـ ۵۶۷.
  55. ↑ تاریخ خلیفه، ص ۴۶ ـ ۴۷.
  56. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۵۳۰، ۵۶۳؛ الطبقات، ج ۲، ص ۸۹.
  57. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۵۶۶.
  58. ↑ دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۳۰۱؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۳۰۸ ـ ۳۰۹.
  59. ↑ السیرة النبویه، ج ۲، ص ۳۸۶ ـ ۳۸۷؛ السنن الکبری، ج ۱۰، ص ۱۸۰.
  60. ↑ «موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.
  61. ↑ الاختصاص، ص ۴۲.
  62. ↑ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲، ص۴۳۶ ـ ۴۳۸؛ داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص۶۴-۶۵؛ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲، ص۱۶۵-۱۶۷.
  63. ↑ فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ص۲۴۰.
  64. ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۳۳۱-۳۳۵.
  65. ↑ السیره‌النبویه، ج ۳، ص ۷۹۲.
  66. ↑ ر. ک: المغازی، ج ۲، ص ۶۴۳ ـ ۶۴۵.
  67. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۶۸۷.
  68. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۶۳۷.
  69. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۶۴۰.
  70. ↑ السیرة النبویه، ج ۳، ص ۷۹۳؛ الطبقات، ج ۲، ص ۱۰۶.
  71. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۶۴۳ ـ ۶۴۴.
  72. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۹۸.
  73. ↑ الطبقات، ج ۲، ص ۱۰۶.
  74. ↑ سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۰.
  75. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۹۸؛ الکامل، ج ۲، ص ۲۱۷
  76. ↑ سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.
  77. ↑ سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۱ ـ ۱۲۳.
  78. ↑ سبل الهدی، ج ۵، ص ۱۲۲ ـ ۱۲۳
  79. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۶۶۶.
  80. ↑ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲، ص۴۴۱ ـ ۴۴۲.
  81. ↑ دلائل النبوه، ج ۴، ص ۲۲۶.
  82. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۶۵۳.
  83. ↑ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲، ص۴۴۲.
  84. ↑ «لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ غَداً رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، كَرَّارٌ غَيْرُ فَرَّارٍ لَا يَرْجِعُ حَتَّى يَفْتَحَ اللَّهُ عَلَى يَدَيْهِ»؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶؛ با اندکی تغییر در: ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۴؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۲؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۰۵.
  85. ↑ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۵؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص ۳۰۱ ـ ۳۰۲؛ الاستیعاب، ج ۳، ص ۱۰۹۹.
  86. ↑ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۵۶.
  87. ↑ السیرة النبویه، ج ۳، ص ۷۹۷؛ دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۲۰۹.
  88. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۶۵۳.
  89. ↑ الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۰؛ صحیح‌البخاری، ج ۵، ص ۷۶؛ صحیح مسلم، ج ۵، ص ۱۹۵.
  90. ↑ الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۰؛ الاصابه، ج ۴، ص ۴۶۶؛ تاریخ الاسلام، ج ۳، ص ۶۲۵.
  91. ↑ الاستیعاب، ج ۳، ص ۱۰۹۹؛ البدء والتاریخ، ج ۴، ص ۲۲۶؛ تاریخ دمشق، ج ۴۲ ص ۸۶؛ ج ۷۳، ص ۷.
  92. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۵.
  93. ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۵۴.
  94. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۳؛ شمس الدین ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۲، ص۴۱۱.
  95. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۳.
  96. ↑ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵۶؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۵.
  97. ↑ ارشاد، شیخ مفید، ص۶۴.
  98. ↑ بحارالانوار، ج۲۱، ص۴۰.
  99. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۳؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۵.
  100. ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶.
  101. ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶.
  102. ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶.
  103. ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۶؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۲۴.
  104. ↑ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۶۷؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوه معرفة و احوال صاحب الشریعه، ج۴، ص۲۲۴.
  105. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۰؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۲.
  106. ↑ احمد بن یحیی بلاذری، الانساب الاشراف، ج۱، ص۳۵۲؛ محمد بن عمر واقدی، المغازی، ج۲، ص۶۷۱؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۷؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۴.
  107. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۷؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵.
  108. ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲، ص۱۶۷-۱۷۱؛ داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص۶۴-۶۵؛ راجی، علی، مظلومیت پیامبر ص ۲۳۰؛ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۱ ص ۲۲۰؛ ذاکری، علی اکبر، سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۱۱۵؛ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۳۳۱-۳۳۵؛ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲، ص۴۴۲ ـ ۴۴۵.
  109. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶: «إِنَّ الْمُسْلِمِينَ كَانُوا أَجْهَدُوا فِي خَيْبَرَ وَ أَسْرَعَ الْمُسْلِمُونَ فِي دَوَابِّهِمْ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) بِإِكْفَاءِ الْقُدُورِ وَ لَمْ يَقُلْ إِنَّهَا حَرَامٌ وَ كَانَ ذَلِكَ إِبْقَاءً عَلَى الدَّوَابِّ».
  110. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶: «إِنَّمَا نَهَى عَنْ أَكْلِهَا فِي ذَلِكَ الْوَقْتِ لِأَنَّهَا كَانَتْ حَمُولَةَ النَّاسِ وَ إِنَّمَا الْحَرَامُ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْقُرْآنِ».
  111. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۸.
  112. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶.
  113. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۶، ص‌۲۴۶.
  114. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۳۳۵: «وَ إِنَّمَا نَهَى رَسُولُ اللَّهِ(ص) عَنْ أَكْلِ لُحُومِ الْحُمُرِ الْإِنْسِيَّةِ بِخَيْبَرَ لِئَلَّا تَفْنَى ظُهُورُهَا وَ كَانَ ذَلِكَ نَهْيَ كَرَاهَةٍ لَا نَهْيَ تَحْرِيمٍ».
  115. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص۲۵۱: «عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ(ع) قَالَ: حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يَوْمَ خَيْبَرَ لُحُومَ الْحُمُرِ الْأَهْلِيَّةِ وَ نِكَاحَ الْمُتْعَةِ».
  116. ↑ زید بن علی‌، مسند زید بن علی، ص‌۲۵۱: «نهی رسول‌الله(ص) عن نکاح المتعة عام خیبر».
  117. ↑ قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ج۲، ص۲۲۸.
  118. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۴۱.
  119. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱۱، ص‌۱۵ (چ دارالحدیث).
  120. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۵۱.
  121. ↑ شیخ طوسی، الإستبصار، ج۳، ص۱۴۲.
  122. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۴۹‌.
  123. ↑ «و (نیز حرام است ازدواج با) زنان شوهردار جز کنیزهاتان، بنابر حکم خداوند که مقرّر بر شماست و جز اینها برایتان حلال شده است که با دارایی خود به دست آورید در حالی که پاکدامن باشید و زناکار نباشید، کابین آن زنان را که از آنان (با ازدواج غیر دائم) بهره‌مند شده‌اید به عنوان واجب بپردازید و در آنچه پس از تعیین (کابین) واجب، هم‌داستان شوید بر شما گناهی نیست که خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۲۴.
  124. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۸.
  125. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۳۶۳.
  126. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۹.
  127. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۴۹، «﴿فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ﴾ إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی ﴿فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً﴾».
  128. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۴۵۹: {{متن حدیث|وَ قَرَأَ ابْنُ عَبَّاسٍ ﴿فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ﴾ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ﴿فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ﴾.
  129. ↑ شیخ مفید، الإعلام بما اتفقت علیه الإمامیة من الأحکام، ص‌۳۶.
  130. ↑ ابن‌ابی‌شیبه کوفی، المصنف، ج۳، ص۵۵۱؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ج۴، ص۲۲۰.
  131. ↑ شمس‌الدین سرخسی، المبسوط، ج۴، ص‌۲۷؛ ابن‌حزم، المحلی، ج۷، ص‌۱۰۷.
  132. ↑ محمدتقی مجلسی، روضة المتقین، ج۸، ص۴۵۵.
  133. ↑ احمد مرتضی، شرح الأزهار، ج۲، ص‌۲۲۹: ولا يثبت عندهم في نكاح المتعة شئ من احكام النكاح لامهر ولا نفقة ولا توارث ولا عدة الا الاستبراء.
  134. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۴۵۱؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۴۶۴؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۶۴؛ همو، الإستبصار، ج‌۳، ص‌۱۴۷.
  135. ↑ شیخ طوسی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص‌۴۸۹؛ محمدحسن نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج‌۳۰، ص‌۱۹۶.
  136. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۲۶۳.
  137. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۱۱۷.
  138. ↑ خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۸.
  139. ↑ ابوالحسن علی بن محمد ماوردی، الأحکام السلطانیه، ص۱۶۹.
  140. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۲۶۸؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، صص‌۲۳۹ و ۲۵۰؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۱۹۸.
  141. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۲۶۶؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، ص‌۱۹۳.
  142. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۵، ص‌۲۶۷.
  143. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۴، ص‌۱۱۹‌.
  144. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۷، صص‌۹۴ و ۹۷.
  145. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۲۸۱.
  146. ↑ محمد باقر مجلسی، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، ج‌۱۰، ص‌۴۸۷.
  147. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۱۲۲.
  148. ↑ خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۸؛ احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ص۳۷؛ ابوالحسن علی بن محمد ماوردی، الأحکام السلطانیه، ص۱۶۹؛ شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الإسلام، ج۲، ص۴۲۱.
  149. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۲۵۰.
  150. ↑ خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۳۸؛ شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الإسلام، ج۲، ص۴۲۲.
  151. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۴۲‌: «وَ كُلُّ أَرْضٍ لَمْ يُوجَفْ عَلَيْهَا بِ خَيْلٍ وَ لا رِكابٍ وَ لَكِنْ صَالَحُوا صُلْحاً وَ أَعْطَوْا بِأَيْدِيهِمْ عَلَى غَيْرِ قِتَالٍ».
  152. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۳۸: «وَ كَانَتْ فَدَكُ لِرَسُولِ اللَّهِ(ص) خَاصَّةً لِأَنَّهُ(ص) فَتَحَهَا وَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ(ع) لَمْ يَكُنْ مَعَهُمَا أَحَدٌ فَزَالَ عَنْهَا اسْمُ الْفَيْ‌ءِ وَ لَزِمَهَا اسْمُ الْأَنْفَالِ».
  153. ↑ «و حقّ خویشاوند را به او برسان و نیز (حقّ) مستمند و در راه مانده را و هیچ‌گونه فراخ‌رفتاری مورز» سوره اسراء، آیه ۲۶.
  154. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۴۳؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۴، ص‌۱۴۸.
  155. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج‌۳، ص‌۵۶۷: «قَالَتْ فَاطِمَةُ(س) فِي خُطْبَتِهَا فِي مَعْنَى فَدَكَ‌».
  156. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۸، ص۵۹.
  157. ↑ ابوجعفر محمد بن جریر طبری آملی، المسترشد، ص۵۰۳؛ شیخ صدوق، الخصال، ج۱، ص۱۰۴؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ج۴، ص۲۰۷؛ محمدتقی مجلسی، روضة المتقین، ج‌۱۳، ص‌۱۸۳.
  158. ↑ شیخ طوسی، الأمالی، ص‌۲۶۶.
  159. ↑ ابن‌شعبه حرّانی، تحف العقول، حاشیه، ص۳۴۵.
  160. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص‌۵۴۳؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۴، ص‌۱۴۸.
  161. ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۲۳۹.
  162. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۱۲۴.
  163. ↑ دلائل النبوه، ج ۴، ص ۱۵۷.
  164. ↑ دلائل‌النبوه، ج ۴، ص ۲۳۵؛ فتوح البلدان، ج ۱، ص ۲۸.
  165. ↑ الطبقات، ج ۴، ص ۳۵.
  166. ↑ السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۰۰؛ الطبقات، ج ۲، ص ۱۱۳ ـ ۱۱۴.
  167. ↑ المغازی، ج ۲، ص ۶۹۰ - ۶۹۱.
  168. ↑ معجم‌البلدان، ج ۲ ص ۴۱۰.
  169. ↑ السیرة النبویه، ج ۳، ص ۸۱۶
  170. ↑ فتوح البلدان، ج ۱، ص ۳۰؛ معجم البلدان، ج ۲ ص ۴۱۰.
  171. ↑ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲، ص۴۴۵ ـ ۴۴۶.
  172. ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۶.
  173. ↑ علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۳؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۵۶.
  174. ↑ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۵۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۲؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۳.
  175. ↑ تهذیب، ج ۳، ص ۱۸۶.
  176. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۲-۸۳؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵؛ علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ص۲۲۳؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۵۶.
  177. ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲، ص۱۷۱؛ داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص۶۴-۶۵؛ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲، ص۴۴۵؛ ذاکری، علی اکبر، سیره نظامی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۱۲۷.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=جنگ_خیبر_در_تاریخ_اسلامی&oldid=1319233»