رابطه انتظار با آینده جهان: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۸ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۱۵:۳۰

مقدمه

این گونه اعتقاد به سنت الهی - اگر چه از آن، گاهی بطور صحیح بهره‌برداری نمی‌شود و انقلابی‌نماها هم آن را وسیله قرار می‌دهند - اصل است و حقیقت؛ و در زبان قرآن کریم و احادیث شریفه به تعبیرات وافی و صحیح‌تر و الفاظ کافی‌تر شرح و بیان شده است؛ که از جمله این آیات، واقعی‌ترین تعبیرات و شرح و تفسیر این مسأله است: ﴿قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ﴾^[۱]. ﴿وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ...﴾^[۲]. ﴿بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَاطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ﴾^[۳]. ﴿يُرِيدُونَ لِيُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ﴾^[۴].

موضوع انتظار حضرت صاحب الامر (ع) و ایمان به ظهور مهدی موعود مبنای این وعده الهی است و با سنت الهی و آنچه در کتب آسمانی ثبت شده، کاملاً مطابق است. در قرآن مجید می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾^[۵]. شیعه و تمام مسلمانان بر اساس این عقیده سازنده و تحول‌آور، ایمان دارند که تاریخ در مسیر عدالت و به سوی عدالت جلو می‌رود و توقف نمی‌کند و زمین را بندگان صالح و شایسته خدا به ارث می‌برند. و سرانجام حق در همه جا حاکم و پیروز می‌شود؛ و این سنت خدا و قانون خدا و خواست او است که می‌فرماید: ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ...﴾^[۶]. خدا چنین اراده کرده است که قدرت خود را به دست طبقه ضعیف آشکار سازد و طبقه استثمارگر قوی و غالب و ظالم را به دست آنان که استضعاف شده‌اند بکوبد و مغلوب نماید.

این ایمان، جزء عقاید شیعه و بلکه هر مسلمان است که به هر نحو و هر طور که اوضاع به نفع ستمگران و فرعونیان استعباد پیشه قرار بگیرد، عاقبت با انقلاب مستضعفان شایسته و پرهیزکاران مجاهد، نظم و عدالت، حاکم و برقرار می‌شود. این عقیده از نظر اجتماعی، بسیار مهم و انقلابی و مترقی است و مردم را به کار و تلاش و نهضت و قیام و فعالیت، تشویق می‌کند و از سستی و ترک وظایف، و تسلیم زبونی و ذلیل شدن، باز می‌دارد. حضرت امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «"لَتَعْطِفَنَّ اَلدُّنْيَا عَلَيْنَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ اَلضَّرُوسِ عَلَى وَلَدِهَا وَ تَلاَ عَقِيبَ ذَلِكَ- وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى اَلَّذِينَ اُسْتُضْعِفُوا فِي اَلْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ اَلْوٰارِثِينَ "»^[۷].

مضمون این سخنان امیدبخش و مژده‌دهنده این است: این دنیایی که مانند مرکبی چموش و سرکش، از سواری دادن به صاحب خودش خودداری می‌کند و با ما خاندان پیامبر ناسازگاری پیشه کرده و بر ما سخت و تنگ گرفته است؛ و حزب خدا و اهل بیت و خاندان رسالت و شیعیانشان را در فشار ظلم و استبداد غاصبان و مرتجعان گذارده، و آنان را از حقوقشان محروم، و گرفتار شکنجه و زندان، و قطع دست و پا و گوش و بینی، و کشته شدن ساخته است؛ بعد از این همه ناسازگاری‌ها و ظلم و جور و غصب حقوق، البته و حتماً - مانند شتر بدخو و گزنده‌ای که به بچه اش مهربان و مایل می‌شود، به ما مایل گردیده و رام اهل حق و شایستگان و مستضعفان خواهد شد. چون خدا در قرآن خبر داده است، خواستش این است که بر آن کسان که در زمین مورد استضعاف قرار گرفته‌اند منت گذارد، و آنان را امامان و پیشوایان و وارثان زمین فرماید.

معلوم است در هنگامی که ابرهای مأیوس‌کننده فتنه‌های بزرگ، و تسلط غاصبان زمامداری و مقام رهبری جامعه اسلامی بر سر مردم و اهل حق، باران بلا و ناامیدی می‌باریده است، با این کلمات امیدوار کننده و انتظار بخش، علی (ع) دلهای مردم را محکم کرده و به این حقیقت بزرگ و وعده تخلف ناپذیر الهی مژده داده و آنان را به فتح و ظفری که حزب خدا و حامیان حق در جلو دارند نوید داده و به استقامت و پایداری تشویق فرموده است. این کلام در عین حال که خبری از آینده و غیب، و پیشگویی قاطع است، همین مسأله سنت خدا (یا به زبان دیگر، وعده الهی) را که علی (ع) از آن آگاهی کامل داشته است، اعلام می‌کند. آری، ولی خدا و کسی که مصداق ﴿وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾^[۸] است، به سنن الهی عالم و واقف است و از خواست خدا و نظامات و قواعدی که در جهان ماده و مجردات قرار داده، به اذن خدا و به تعلیم او با اطلاع است.

علاوه بر این آیه کریمه، در سوره قصص در ضمن داستان استعلا و گردنکشی فرعون، این خواست و سنت خدا را صریحاً بیان فرموده است؛ چون معلوم است که این سنت الهی فقط در مورد موسی و فرعون نیست بلکه سنت عام الیه است و در مورد هر گروه مستضعف و مؤمن، و شخص یا دسته استضعاف‌گر در هر عصر و زمانی صادق است؛ اگر چه مصادیق آن، همه در یک ردیف نباشند و صدق این آیه و تطبیق آن و ظهور این سنت و قاعده، بر موردی ظاهرتر و آشکارتر از موارد دیگر می‌باشد. و لذا علی (ع) بعد از اینکه خبر از یک تحول بزرگ و انقلاب جهانی به نفع حزب حق و پیروان مکتب ولایت می‌دهد، این آیه را نیز تلاوت می‌فرماید؛ چون چنان‌که گفته شد، مفهوم آیه، اختصاص به عصر موسی و فرعون ندارد و عام و کلی است^[۹]. و ظاهرترین مصداق این آیه در تاریخ همان انقلابی است که به رهبری حضرت مهدی، قائم آل محمد (ع) بر پا می‌شود. انقلابی که حتماً واقع خواهد شد و خواست خدا و سنت الهی است. ﴿وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا﴾^[۱۰].

بنابر آنچه بیان شد، معلوم می‌شود که انتظار و عقیده به ظهور مهدی فکر و اندیشه را چگونه آینده‌گرا می‌سازد و مسلمان را برای مقاومت، استقامت، پایداری، مبارزه با باطل و جهل و فساد، آماده و مصمم می‌کند و او را با این فلسفه مهم تاریخ در ضمن اصطلاحات دینی و قرآنی که کامل‌تر و صحیح‌تر از هر منطق دیگر بازگو کرده است، آشنا می‌نماید^[۱۱].

پرسش مستقیم

رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)

منابع

صافی گلپایگانی، لطف‌الله، سلسله مباحث امامت و مهدویت

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ «موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید...» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.
↑ «و قومی را که (از سوی فرعونیان) ناتوان شمرده می‌شدند وارث شرق و غرب آن سرزمین کردیم» سوره اعراف، آیه ۱۳۷.
↑ «بلکه، راستی را بر ناراستی می‌افکنیم که آن را درهم می‌شکند؛ و خود ناگهان از میان می‌رود» سوره انبیاء، آیه ۱۸.
↑ «بر آنند که نور خداوند را با دهانهاشان خاموش کنند و خداوند کامل‌کننده نور خویش است هر چند کافران نپسندند» سوره صف، آیه ۸.
↑ «و در زبور پس از تورات نگاشته‌ایم که بی‌گمان زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.
↑ «و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.
↑ نهج البلاغه فیض الاسلام، کلمات قصار ۲۰۰.
↑ «و کسی که دانش کتاب نزد اوست» سوره رعد، آیه ۴۳.
↑ از عالی‌ترین بیانات راجع به این سنت و وعده الهی و فلسفه تاریخ، بیانات حضرت زینب (س) است که در خطبه تاریخی و بی‌نظیر که در مجلس یزید انشا فرمود، تذکر داد.در این مجلس که با برنامه و تشریفات بسیار جبارانه و مستکبرانه ترتیب یافته و وحشت و رعب آن، دل افراد عادی را می‌لرزاند و توانائی سخن گفتن را از آنها می‌گرفت، ابراز مخالفت و توبیخ و سرزنش و تحقیر یزید و اعلان رسمی محکومیت و انقراض حکومت او که خطر اعدام فوری داشت، از جانب یک نفر خانم اسیر و داغ دیده و مصیبت دیده، از معجزات بود. چنان‌که آن بلاغت و از قرآن مجید الهام گرفتن، سنجیده و به سامان گفتن، یزید و چاپلوسان درباری و مزدوران خود فروخته دستگاه را تحت تأثیر قرار دادن، کرامت و حقانیت اسلام و اهل بیت را اثبات نمودن، ستمگران و مستبدان را حقیر و پست شمردن، آن پیشگویی‌ها و خبر از آینده دادن و متلاشی شدن نظام یزیدی گفتن که هر جامعه‌شناس و روانشناس را مات و متحیر می‌سازد، از معجزات است. اگر کسی در این اعجاز تردید دارد، به او پیشنهاد می‌کنیم و از تمام بلغا و سخنوران ماهر می‌خواهیم که از این خطبه تاریخی و سخنان عقیله قریش، خطبه‌ای کوبنده‌تر، قاطع‌تر، محکوم‌کننده‌تر و مناسب‌تر با آن مجلس و موقف انشا نمایند. الحق این خطبه از نشانه‌های درخشان جلالت، حقیقت، فضیلت و عظمت اهل بیت رسالت است، و از خدا می‌خواهم که شرحی بر این خطبه بنگارم و به افتخار خدمتی به آن حضرت سرافراز گردم. در این خطبه قانون و سنت و وعده تخلف‌ناپذیر الهی (و به اصطلاح بعضی، فلسفه تاریخ) را زینب مطرح ساخته و در موقعی که به حسب ظاهر همه چیز تمام شده و بسیاری مأیوس و ناامید و تسلیم وضع حاکم می‌شوند و یزید بر اوضاع مسلط گردیده، در نهایت استبداد و استعباد سلطنت می‌نماید، طرفداران حق و حزب حق و شیعیان اهل بیت را از یأس و ناامیدی نجات می‌دهد و اهل بیت و هدف‌ها و مقاصدشان را فاتح و پیروز، و بنی امیه و حزب استعبادگر را مغلوب و شکست خورده معرفی می‌فرماید و اعلام می‌کند که از کرامت اهل حق چیزی کم نشد و بر اهل باطل چیزی افزوده نگشت و هر چه یزید کوشش و تلاش کند و اهل حق را بکشد و از میان بردارد و بر کید و کینه و ستمگری بیفزاید، نمی‌تواند ارتجاع و ارتداد جاهلیت را تجدید کند و از پیشرفت انقلاب اسلام جلوگیری نماید و نور خدا را خاموش سازد. آری، زینب به آینده درخشان اسلام و اهل بیت و آثار نجات بخش انقلاب برادرش حسین (ع) صد در صد اطمینان داشت و می‌دانست راهی را که برادرش رفته است راه خدا، راه حق و راه تاریخ است.در کربلا روز یازدهم محرم، در آن هنگامی که او را به اسارت عازم کوفه کرده بودند و ابدان پاک شهدای راه حق روی زمین افتاده بود، همین خبر را می‌داد و آینده را می‌دید.در مجلس یزید نیز با همین منطق محکم، مجلس را قبضه کرد و یزید را چنان کوبید و در آن دادگاه تاریخ، چنان محکوم کرد که یزید نتوانست یک کلمه از خود دفاع نماید، یا آنکه غیظ و خشم خود را با تصمیم جنایت دیگر فرو بنشاند.اینک این قسمتی از خطبه را که خطاب به یزید است بخوانید و در معنی انتظار، تأمل فرمایید:"ثُمَّ كِدْ كَيْدَكَ وَ اِجْهَدْ جُهْدَكَ فَوَ اَللَّهِ اَلَّذِي شَرَّفَنَا بِالْوَحْيِ وَ اَلْكِتَابِ وَ اَلنُّبُوَّةِ وَ اَلاِنْتِخَابِ لاَ تُدْرِكُ أَمَدَنَا وَ لاَ تَبْلُغُ غَايَتَنَا وَ لاَ تَمْحُو ذِكْرَنَا وَ لاَ يُرْحَضُ عَنْكَ عَارُنَا"؛ پس تمام مکر و حیله ات را بکار گیر و تمام کوششت را انجام ده، که قسم به خدایی که ما را مشرف به وحی و کتاب و نبوت و انتخاب نمود هرگز نمی‌توانی عمق و نهایت ما را درک کنی و ذکر و یاد ما را محو نمایی، و آن عاری که بر ما وارد نمودی از تو زدوده نخواهد شد. (احتجاج طبرسی، چاپ بیروت، ص۳۰۹). و به این قاعده الهی و قانون تاریخ، شخص امام (ع) نیز در ضمن جریان نهضت کربلا مکرر تصریح فرمود، که شرح و تفصیل آن از حدود این مقاله مختصر خارج است
↑ «و برای سنّت خداوند هرگز دگر کردنی نخواهی یافت» سوره احزاب، آیه ۶۲.
↑ صافی گلپایگانی، لطف‌الله، سلسله مباحث امامت و مهدویت،ج۲، ص۳۴-۴۰.

[1] «موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید...» سوره اعراف، آیه ۱۲۸.

[2] «و قومی را که (از سوی فرعونیان) ناتوان شمرده می‌شدند وارث شرق و غرب آن سرزمین کردیم» سوره اعراف، آیه ۱۳۷.

[3] «بلکه، راستی را بر ناراستی می‌افکنیم که آن را درهم می‌شکند؛ و خود ناگهان از میان می‌رود» سوره انبیاء، آیه ۱۸.

[4] «بر آنند که نور خداوند را با دهانهاشان خاموش کنند و خداوند کامل‌کننده نور خویش است هر چند کافران نپسندند» سوره صف، آیه ۸.

[5] «و در زبور پس از تورات نگاشته‌ایم که بی‌گمان زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.

[6] «و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.

[7] نهج البلاغه فیض الاسلام، کلمات قصار ۲۰۰.

[8] «و کسی که دانش کتاب نزد اوست» سوره رعد، آیه ۴۳.

[9] از عالی‌ترین بیانات راجع به این سنت و وعده الهی و فلسفه تاریخ، بیانات حضرت زینب (س) است که در خطبه تاریخی و بی‌نظیر که در مجلس یزید انشا فرمود، تذکر داد.در این مجلس که با برنامه و تشریفات بسیار جبارانه و مستکبرانه ترتیب یافته و وحشت و رعب آن، دل افراد عادی را می‌لرزاند و توانائی سخن گفتن را از آنها می‌گرفت، ابراز مخالفت و توبیخ و سرزنش و تحقیر یزید و اعلان رسمی محکومیت و انقراض حکومت او که خطر اعدام فوری داشت، از جانب یک نفر خانم اسیر و داغ دیده و مصیبت دیده، از معجزات بود. چنان‌که آن بلاغت و از قرآن مجید الهام گرفتن، سنجیده و به سامان گفتن، یزید و چاپلوسان درباری و مزدوران خود فروخته دستگاه را تحت تأثیر قرار دادن، کرامت و حقانیت اسلام و اهل بیت را اثبات نمودن، ستمگران و مستبدان را حقیر و پست شمردن، آن پیشگویی‌ها و خبر از آینده دادن و متلاشی شدن نظام یزیدی گفتن که هر جامعه‌شناس و روانشناس را مات و متحیر می‌سازد، از معجزات است. اگر کسی در این اعجاز تردید دارد، به او پیشنهاد می‌کنیم و از تمام بلغا و سخنوران ماهر می‌خواهیم که از این خطبه تاریخی و سخنان عقیله قریش، خطبه‌ای کوبنده‌تر، قاطع‌تر، محکوم‌کننده‌تر و مناسب‌تر با آن مجلس و موقف انشا نمایند. الحق این خطبه از نشانه‌های درخشان جلالت، حقیقت، فضیلت و عظمت اهل بیت رسالت است، و از خدا می‌خواهم که شرحی بر این خطبه بنگارم و به افتخار خدمتی به آن حضرت سرافراز گردم. در این خطبه قانون و سنت و وعده تخلف‌ناپذیر الهی (و به اصطلاح بعضی، فلسفه تاریخ) را زینب مطرح ساخته و در موقعی که به حسب ظاهر همه چیز تمام شده و بسیاری مأیوس و ناامید و تسلیم وضع حاکم می‌شوند و یزید بر اوضاع مسلط گردیده، در نهایت استبداد و استعباد سلطنت می‌نماید، طرفداران حق و حزب حق و شیعیان اهل بیت را از یأس و ناامیدی نجات می‌دهد و اهل بیت و هدف‌ها و مقاصدشان را فاتح و پیروز، و بنی امیه و حزب استعبادگر را مغلوب و شکست خورده معرفی می‌فرماید و اعلام می‌کند که از کرامت اهل حق چیزی کم نشد و بر اهل باطل چیزی افزوده نگشت و هر چه یزید کوشش و تلاش کند و اهل حق را بکشد و از میان بردارد و بر کید و کینه و ستمگری بیفزاید، نمی‌تواند ارتجاع و ارتداد جاهلیت را تجدید کند و از پیشرفت انقلاب اسلام جلوگیری نماید و نور خدا را خاموش سازد. آری، زینب به آینده درخشان اسلام و اهل بیت و آثار نجات بخش انقلاب برادرش حسین (ع) صد در صد اطمینان داشت و می‌دانست راهی را که برادرش رفته است راه خدا، راه حق و راه تاریخ است.در کربلا روز یازدهم محرم، در آن هنگامی که او را به اسارت عازم کوفه کرده بودند و ابدان پاک شهدای راه حق روی زمین افتاده بود، همین خبر را می‌داد و آینده را می‌دید.در مجلس یزید نیز با همین منطق محکم، مجلس را قبضه کرد و یزید را چنان کوبید و در آن دادگاه تاریخ، چنان محکوم کرد که یزید نتوانست یک کلمه از خود دفاع نماید، یا آنکه غیظ و خشم خود را با تصمیم جنایت دیگر فرو بنشاند.اینک این قسمتی از خطبه را که خطاب به یزید است بخوانید و در معنی انتظار، تأمل فرمایید:"ثُمَّ كِدْ كَيْدَكَ وَ اِجْهَدْ جُهْدَكَ فَوَ اَللَّهِ اَلَّذِي شَرَّفَنَا بِالْوَحْيِ وَ اَلْكِتَابِ وَ اَلنُّبُوَّةِ وَ اَلاِنْتِخَابِ لاَ تُدْرِكُ أَمَدَنَا وَ لاَ تَبْلُغُ غَايَتَنَا وَ لاَ تَمْحُو ذِكْرَنَا وَ لاَ يُرْحَضُ عَنْكَ عَارُنَا"؛ پس تمام مکر و حیله ات را بکار گیر و تمام کوششت را انجام ده، که قسم به خدایی که ما را مشرف به وحی و کتاب و نبوت و انتخاب نمود هرگز نمی‌توانی عمق و نهایت ما را درک کنی و ذکر و یاد ما را محو نمایی، و آن عاری که بر ما وارد نمودی از تو زدوده نخواهد شد. (احتجاج طبرسی، چاپ بیروت، ص۳۰۹). و به این قاعده الهی و قانون تاریخ، شخص امام (ع) نیز در ضمن جریان نهضت کربلا مکرر تصریح فرمود، که شرح و تفصیل آن از حدود این مقاله مختصر خارج است

[10] «و برای سنّت خداوند هرگز دگر کردنی نخواهی یافت» سوره احزاب، آیه ۶۲.

[11] صافی گلپایگانی، لطف‌الله، سلسله مباحث امامت و مهدویت،ج۲، ص۳۴-۴۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

@@ خط ۳۲: / خط ۳۲: @@
 [[رده:رابطه انتظار با آینده جهان]]
-[[رده:اتمام لینک داخلی]]
 [[رده:مدخل]]

v t e انتظار ظهور امام مهدی(ع)
کلیات	فلسفه انتظار • اهداف انتظار (شامل: اهداف الهی انتظار • اهداف منتظر) • فضیلت انتظار • ضرورت انتظار (شامل: ضرورت عقلی انتظار • ضرورت نقلی انتظار) • لوازم انتظار • تربیت منتظران راستین • لوازم تعریف انتظار • نقطه مقابل انتظار • رابطه انتظار با گرفتاری‌ها • رابطه انتظار با سرنوشت بشریت • رابطه انتظار با فراگیر شدن ظلم و فساد • رابطه انتظار با بهداشت روان • رابطه انتظار با آینده جهان • رابطه انتظار با دین • رابطه انتظار با ایمان • رابطه انتظار با محبت • انتظار مسیحا • دلایل انتظار • حقیقت انتظار • وجوب انتظار امام مهدی • عوامل ایجاد کننده انتظار • ثواب انتظار • شرایط انتظار • ویژگی‌های انتظار • آثار انتظار (شامل: آثار فردی انتظار • آثار اجتماعی انتظار • آثار تربیتی انتظار) • انتظار در امت‌های پیشین • علت نگاه عامیانه به ظهور منجی • نگاه عامیانه به ظهور منجی • نمادهای انتظار • اشتیاق به فرج • روحیه انتظار • مؤلفه‏‌های انتظار • ترویج انتظار در جامعه • • رابطه میان انتظار امام و امت • آسیب‌های انتظار • جایگاه انتظار در مکاتب فکری • نقش انتظار در حرکت توحیدی • تأثیر انتظار در آرزوهای منتظر • قصد قربت در انتظار • مراتب انتظار • امر به معروف و نهی از منکر • بالاترین درجه انتظار • نقش انتظار در تربیت عالمان دین • دلایل منتظر بودن امام مهدی • تعجیل در امر فرج • منتظر بودن امام مهدی • انتظار منجی • انتظار از دیدگاه برون‌دینی • تأخیر در فرج • خاستگاه انتظار • عوامل تعجیل فرج • موانع تعجیل فرج
اقسام	انتظار راستین (انتظار درست • انتظار مسئولانه • انتظار سازنده • انتظار پویا • انتظار مثبت) • انتظار انحرافی (انتظار نادرست • انتظار غیر مسئولانه • انتظار ویرانگر • انتظار منفی) • انتظار قلبی • انتظار فردی • انتظار اجتماعی • انتظار عملی
ارکان	اعتراض به وضع موجود • آگاهی از وضع مطلوب • اعتقاد به تحقق وضع مطلوب • امید و اشتیاق به وضع مطلوب • اقدام برای تحقق وضع مطلوب
ابعاد	بعد فکری و اعتقادی انتظار • بعد روحی و روانی انتظار • بعد اخلاقی و رفتاری انتظار • بعد سیاسی انتظار • بعد اقتصادی انتظار • بعد نظامی و انتظامی انتظار • بعد تبلیغاتی و‌ بین‌المللی انتظار
ویژگی‌ها	عمومیت • اختیاری یا اجباری بودن • زیبایی • دشواری
برداشت‌ها	برداشت درست از انتظار • برداشت‌های انحرافی از انتظار (شامل: مذهب اعتراض • مذهب احتراز • مذهب شیوع فساد • مذهب اکتفا به وظایف فردی)
انتظار در ادیان	انتظار در اسلام (شامل: انتظار از دیدگاه شیعه • انتظار از دیدگاه اهل سنت) • انتظار از دیدگاه زرتشت • انتظار از دیدگاه آیین هندو • انتظار از دیدگاه یهود • انتظار از دیدگاه مسیحیت
منتظران امام مهدی	منتظِر • ویژگی منتظر • منزلت منتظران • ویژگی جامعه منتظر • پاداش منتظران • عنایت امام مهدی به منتظران
وظایف منتظران	تکالیف منتظران امام مهدی (شامل: تکالیف سیاسی منتظران • تکالیف دانشمندان در عصر غیبت • وظایف عام منتظران • تکالیف اجتماعی منتظران • وظایف منتظران در احادیث) • ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی • آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور • یاری‌رسانی به مؤمنین • زندگی با یاد امام مهدی • آرزوی یاری کردن امام مهدی • دوستی با دوستان و دشمنی با دشمنان امام مهدی • علت زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی • نقش انتظار در آمادگی نظامی منتظران • نقش انتظار در آمادگی • رضایت امام مهدی