اعتدال

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

اعتدال در قرآن | اعتدال در حدیث| اعتدال در نهج البلاغه | اعتدال در کلام اسلامی | اعتدال در اخلاق اسلامی | اعتدال در سیره پیامبر خاتم | اعتدال در معارف دعا و زیارات | اعتدال در معارف و سیره سجادی | اعتدال در معارف و سیره رضوی | اعتدال در سیره معصوم

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل اعتدال (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

اعتدال میانه‌روی، برگزیدن راهی میان افراط و تفریط.

واژه‌شناسی لغوی

• اعتدال مصدر باب افتعال از ریشه "ع‌ ـ‌ د‌ ـ‌ ل" و در لغت به معنای حدّ متوسط بین دو وضعیت دیگر و به‌طور کلی هرگونه تناسبی است که لازمه آن برقراری مساوات بین جهات مختلف است، ازاین‌رو نقطه مقابل اعتدال، افراط و تفریط نامیده‌ می‌شود که مفهوم جامع هر دو فساد به معنای خروج از حالت اعتدال است، بنابراین، دو‌مفهوم "اعتدال" و "صلاح" با یکدیگر رابطه جانشینی و هر دو با مفهوم "فساد" رابطه تقابل دارند؛ همچنین با توجه به اینکه اعتدال به‌معنای میانه‌روی است، اسراف نقطه مقابل آن به‌شمار می‌رود.
• اعتدال در فرهنگ اسلامی در معانی اصطلاحی گوناگونی به‌کار رفته که همه آنها با‌معنای لغوی تقارب دارد. در پزشکی به حالت هماهنگی میان "اخلاط چهارگانه"اعتدال گفته‌می‌شود و در جغرافیا نیز به خط استوا که فاصله یکسانی با قطب شمال و جنوب دارد و ساعات شب و روز در آن ثابت است محل اعتدال گفته می‌شود. در علم هیئت نیز از نقطه تقاطع منطقة البروج و معدّل النهار به اعتدال ربیعی و خریفی تعبیر می‌کنند.

مقدمه

• میانه‌روی به معنای قصد، اقتصاد و حالت میانه در کمیت و کیفیت، از مفاهیمی است که آفرینش آدمی براساس آن بنا شده و استوار شده است. از این‌رو خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: خداوند تو را آفرید و استوار ساخت و تعادل بخشید. از این آیه چنین برمی‌آید که راز استواری انسان در اعتدال او در امور نهفته است. اعتدال و میانه‌روی در استواری زندگی فردی و اجتماعی آدمی نیز نقش برجسته‌ای دارد. از این‌رو خداوند در قرآن‌کریم میانه‌روی را روش و رفتار نیک معرفی می‌کند و رفتار مقابل آن را رفتار زشت و بد برمی‌شمرد.
• رفتار مقابل میانه‌روی، افراط و تفریط است که در فرهنگ دینی مورد نکوهش قرار گرفته است. امام(ع) نیز بر این نکته تأکید دارد و ضمن بیان آثار گذشتن از حد میانه در برخی امور، انسان‌ها را به رعایت آن سفارش می‌کند: پاره‌گوشتی به رگ حیات انسان آویخته است که از شگفت‌انگیزترین اعضای او، یعنی قلب است که زمینه‌هایی از حکمت و نیز ضد آن را در خود جا دهد. پس اگر امید در آن پدید آید طمع به سراغش رود و او را خوار سازد و اگر طمع هجوم آورَد حرص او را هلاک خواهد ساخت، و اگر ناامیدی چیره شود اندوه او را از پا درآورَد، و اگر خشم بر او عارض شود تندخویی حاکم شود، و اگر رضامندی او را خوش‌بخت سازد عنان اختیار از کف دهد، و اگر ترس او را فراگیرد دست روی دست گذارد، و اگر امنیت دامن‌گستر شود غرور و غفلت آن را از او رباید، و اگر مصیبتی بدو رسد جزع فرغ رسوایش کند، و اگر به مالی دست یازد طغیان کند، و اگر دچار تهی‌دستی شود در دام بلا افتد، و اگر گرسنگی او را به ستوه آورَد ناتوانی زمین‌گیرش کند، و اگر سیری از حد گذرد پرخوری او را بیازارد. پس هر کوتاهی او را ضرر رسانَد و هر تندروی برای او فساد آورَد.
• امت متعدل، امتی است که در امر دین تسلیم و نسبت به دستورات الهی میانه‌رو و معتدل باشد. افراط و تفریط در امور اجتماعی باعث برهم خوردن تدریجی حالت تعادل در زندگی می‌شود و در نهایت، کانون اجتماع را برهم می‌زند. امام علی(ع) می‌فرماید: پس راه میانه را در پیش گیر که رهایی در همان است. قرآن، کتاب باقی‌مانده، و نشانه‌های نبوت بر آن [راه میانه] قرار گرفته و مسیر حرکت سنت است و سرانجام نیکو بدان بازگردد.
• اعتدال و میانه‌روی در امور، از جمله مسائل حکومتی نیز مورد تأکید است. امام به فرماندار خود می‌فرماید: کاری که باید بیش از هر کار دیگر دوست داشته باشی، اعتدال و میانه‌روی در حق است.
• این همه تأکید بر اصل اعتدال، بیانگر این حقیقت است که قانون توازن، تعادل و اعتدال بر سراسر نظام هستی حکم‌فرما و دلیل استواری جهان، جامعه و نفس انسانی است.

اعتدال در قرآن

اعتدال ادیان توحیدی

اعتدال امّت اسلام

انواع اعتدال

اعتدال در حدود و قصاص و انتقام

عوامل خروج از اعتدال

بازتاب آیات اعتدال در اخلاق اسلامی

اعتدال پیامبر

معنای اعتدال

راغب در مفردات فرموده: عدل، عبارت است از تقسیم به طور مساوی، و در معنای اعتدال فی قوله: ﴿وَلَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ﴾، فرموده: اشاره است به تمایل طبیعی و فطری‌ای که مردم بر آن هستند و بر اساس آن، توانایی ابراز محبت در بین زنان (متعدد) را به طور مساوی ندارند. فی قوله: ﴿فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا﴾ هم فرموده: اشاره است به عدل در اعطا نمودن و نفقه دادن. فخرالدین در مجمع‌البحرین فی قوله: ﴿وَإِنْ تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لَا يُؤْخَذْ مِنْهَا﴾، فرموده: أي تفد كل فداء؛ یعنی: و اگر هر عوضی را به جای آن بدهد، و عدل، بر خلاف جور (ستم) است، و عدل از لحاظ نعمت، عبارت است از مساوی بودن بین دو شیء، و عدل از اسمای خدای متعال بوده و آن، مصدرِ قائم مقام اسم است، و حقیقت آن، ذوعدل است و او کسی است که هوا و هوس او را متمایل نمی‌کند، پس مُجاز در حکم کردن است. در فرهنگ لغات درباره اعتدال آمده که: اعتدال، مصدر است به معنای میانه حال شدن و راست و مستقیم گشتن. در مقدمه کتاب مرآة الانوار و مشکوة الاسرار (مقدمه تفسیر برهان)، فرموده: عدل، ضدّ جور بوده و آن، چیزی است که در نفوس به امر راست و مستقیم قیام می‌کند، و اعتدال، حالت در وسط بودن بین دو حالت کمی و کیفی است، و در تناسب، به آن اعتدال، و در اقامه، به آن عدل گفته می‌شود. ابوعمر گفته است: عدل به فتح عین، به معنای فدیه قیمت، حق و مرد صالح است و این معانی و غیر این معانی در قاموس آمده است و استعمال آن در قرآن به اکثر از این معانی آمده است و اگر چه در بعضی از آنها نیاز به تأویل است، اما در اخبار، تأویل عدل یک بار به معنای شهادتین آمده؛ چنان‌که در تفسیر عیاشی و غیر آن از امام باقر(ع) فی قوله تعالی: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ﴾، نقل شده که عدل، شهادت به ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ است، الخبر، و به پیامبر(ص) بار دیگر؛ چنان‌که در تفسیر مذکور از آن بزرگوار(ع) در آیه یاد شده آمده است که: عدل تنها محمد(ص) است، پس هر که او را اطاعت کند عدالت نموده و احسان علی(ع) است، پس هر کس ولایت او را کند، احسان نموده و محسن در بهشت است، و نیز تأویل آن یک مرتبه به امام آمده، به خصوص علی(ع)، و بار دیگر تأویل آن به صدق آمده است، و از امام صادق(ع) در قوله تعالی: ﴿وَمَنْ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾، روایت شده که فرمود: یعنی علی(ع) و ائمه معصومین(ع)، و در برخی از زیارات آمده که: «أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ حَكَمْتَ بِالْقِسْطِ وَ الْعَدْلِ».

منابع

1. خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳
2. دانشنامه نهج البلاغه ج۲
3. امامی، عبدالنبی، فرهنگ قرآن

پانویس