اشعث بن قیس کندی در نهج البلاغه
| (اشعث بن قیس)[۱] | |
|---|---|
| اطلاعات فردی | |
| اطلاعات حدیثی | |
| مشایخ | شریح[۳] |
| راویان از او | الفیض[۴] |
| تعداد روایات | ۴ |
| سایر | نام وی در منابع ذیل آمده است: جامع الرواة: ج۱، ص۱۰۶. قاموس الرجال: ج۲، ص۱۵۲، ر ۹۳۵. مستدركات علم الرجال: ج۱، ص۶۸۶، ر ۵۲۵. معجم رجال الحديث: ج۳، ص۲۱۵، ر ۱۴۹۳. |
- اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث اشعث بن قیس کندی است. "اشعث بن قیس کندی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
مقدمه
- اشعث بن قیس کندی، از مردان مشهور و پرنفوذ قرن اول هجری[۵].
- اشعث از مردان بانفوذ، ثروتمند و تأثیرگذار کوفه است. از جمله خصوصیاتی که برای او نقل کرده‌اند می‌توان به ریاست‌طلبی، نفاق، فضولی، تکبر و خیانت‌پیشگی اشاره کرد. وی در زمان عثمان، والی آذربایجان شد. عثمان هر سال صد هزار درهم از خراج آذربایجان را به او می‌بخشید. از این‌رو در مصرف اموال مسلمین محدودیتی قائل نبود و در اثر سهل‌انگاری‌های خلیفه سوم در امر بیت المال، ثروت هنگفتی به‌چنگ آورده بود[۶].
اشعث در مقام والی آذربایجان در حکومت امام علی(ع)
- امام علی(ع) پس از تکیه زدن بر کرسی خلافت نسبت به همه کارگزاران حکومتی عصر عثمان تجدید نظر کرد، برخی را برکنار ساخت و برخی را بنا به مصالح جامعه مسلمین بر منصب خویش باقی گذاشت. تصمیم امام بر این استوار شد که اشعث را بر کارگزاری آذربایجان باقی بگذارد. از این‌رو در نامه‌ای، که بخشی از آن در نهج البلاغه آمده است، گذشته وی را به یادش می‌آورد و وی را در جبران گذشته تشویق می‌کند: "... اگر سستی‌هایی در تو رخ نمی‌داد، پیش از دیگران در این امر اقدام می‌کرد؛ شاید آخر کارت باعث ستایش و جبران اول آن شود..."[۷].
- اشعث در جنگ جمل حضور نداشت. پس از جنگ جمل، امام علی(ع) در نامه‌ای که بخشی از آن از نظر گذشت، به او فرمان داد تا اموال آذربایجان را تحویل دهد: حوزه فرمانروایی‌ات طعمه تو نیست، بلکه امانتی است بر گردن تو، و از تو خواسته‌اند که فرمان‌بردار کسی باشی که فراتر از توست. تو را نرسد که خود هرچه خواهی، رعیت را فرماندهی یا خود را درگیر کاری بزرگ کنی، مگر آنکه دستوری به تو رسیده باشد. در دستان تو مالی است از اموال خداوند عزّوجلّ و تو خزانه‌داری تا آن را به من تسلیم کنی. امید است که من برای تو بدترین والیان نباشم؛ و السلام[۸]. وقتی نامه امام(ع) به او رسید، با برخی از دوستانش به مشورت نشست و وحشت خود از امام را (به‌جهت سوءاستفاده از بیت المال) با آنها در میان گذاشت و ابراز داشت که نزد معاویه می‌رود و به او می‌پیوندد. مشاوران این عمل را نکوهیدند و گفتند: "در این صورت مرگ برای تو از این کار بهتر است، زیرا شهر و دیار و خویشان خود را رها کرده و دنباله‌روی اهل شام گشته‌ای." خبر این ماجرا به کوفه و امام(ع) رسید. امام(ع) نامه‌ای به او نوشت و او را مورد توبیخ و سرزنش قرار داد و وی را به‌سوی خویش فراخواند. نامه امام را حجر بن عدیّ پیش او برد و او را با خود به نُخَیله، منطقه‌ای نزدیک کوفه، آورد. اشعث اموال خود را خدمت امام(ع) عرضه کرد. روایت است که ارزش اموال او (که به ناحق از بیت المال مسلمین کسب کرده بود) به صد هزار یا چهارصدهزار درهم می‌رسید. امام(ع) نخست همه اموال وی را ضبط کرد، اما سی‌هزار درهم را به او بازگرداند. اشعث گفت این مبلغ برای من کم است. امام(ع) فرمود حتی یک درهم زیادتر از این به تو نمی‌دهم: به خدا سوگند، اگر تمامش را واگذاری از همه چیز برایت بهتر است. هیچ گمان ندارم که بر تو حلال باشد و اگر به این مطلب یقین می‌داشتم همین را هم به تو نمی‌دادم[۹].
نیرنگ‌بازی اشعث برای جاه و مقام
- از اقوال تاریخی چنین استنباط می‌شود که اشعث بارها در طمع جاه و مقام نزد امام رفته و از ترفندهایی استفاده کرده است. امام(ع) در خطبه ۲۱۵ نهج البلاغه در این مورد می‌فرماید: و شگفت‌تر از این، آن مردی (اشعث بن قیس کندی) است که شب هنگام با ظرفی سربسته نزد من آمد و در آن معجونی بود که همواره از آن بیزار بوده‌ام، گویی به زهر مارش عجین کرده بودند. گفتم: این هدیه است یا زکات یا صدقه. اگر زکات یا صدقه است بر ما خاندان پیامبر حرام است. گفت: نه این است و نه آن، هدیه‌ای است. گفتم: مادرت به عزایت بگرید، آیا از راه دین خدا به فریب من آمده‌ای، آیا در خردت نقصانی پدید آمده یا دیوانه شده‌ای یا سفیه گشته‌ای یا هذیان می‌گویی. به خدا سوگند، اگر همه هفت اقلیم عالم و هر چه را که زیر آسمان است به من دهند تا نافرمانی خدا کنم، آن قدر که پوست جوی را از مورچه‌ای بربایم، نپذیرم. این دنیا شما برای من از برگی، که ملخی می‌خاید، حقیرتر است. علی را با نعمتی که روبه زوال دارد و لذتی که پایدار نمی‌ماند، چه کار! از اینکه خردم به خواب بی‌خبری رود یا به زشتی لغزشی مبتلا شوم، به خدا پناه می‌برم و از او یاری می‌جویم[۱۰].[۱۱]
- از کلام امام این‌گونه برمیآید که اشعث با هدیه سعی در فریب امام داشته است و امام با سخنان قاطع خود، خروج از دایره حق و عدالت را حتی در برابر کم‌اهمیت‌ترین مخلوقات نیز جایز نمی‌داند. اشعث به‌هیچ‌روی مورد اعتماد امام نبود، تا آنجا که در نهج البلاغه آن‌گاه که بر کلام امام(ع) اعتراض کرد و گفت: "ای امیرمؤمنان، این سخن بر ضدّ تو است نه به نفعت"، امام نگاهی تند به او کرد و فرمود: تو چه می‌فهمی که چه چیز به ضرر یا سود من است. نفرین خدا و نفرین‌کنندگان بر تو باد، دروغ‌باف پسر دروغ‌باف، منافق کافر زاده، در بی‌عقلی تو همین بس که دو بار اسیر شدی: یک بار در حال کفر و دیگر بار در اسلام. مال و تبارت هم موجب نجات تو نشد. آری، آن‌کس که برای دشمن جاسوسی کند و خاندان خویش را به کشتن دهد، سزاوار خشم و دشمنی نزدیکان و بی‌اعتمادی غریبگان خواهد بود[۱۲][۱۳].
اشعث در نبرد صفین
- اشعث به دستور امام(ع) در جنگ صفین شرکت کرد. امام او را به فرماندهی بخشی از سپاه منصوب کرد. وی در گرماگرم جنگ گاه از خود رشادت‌هایی نشان می‌داد، از جمله در نخستین برخورد، که سپاه معاویه آب را بر سپاه امام بستند، با اجازه امام(ع) آنجا را از تسلط شامیان درآورد. معاویه که شکست را در جنگ صفین نزدیک می‌دید، برادر خود را برای پیشنهاد ترک جنگ نزد اشعث فرستاد، اما در آن هنگام اشعث لب به ستایش امام گشود و پاسخی به او نداد. با این همه، در شب لیلة الهریر[۱۴]، که پیروزی یاران امام نزدیک بود، اشعث در سخنانی که بوی نفاق و تفرقه می‌داد، در میان اهالی قبیله خود، خواستار ترک مخاصمه و خون‌ریزی شد. او با این جملات در واقع عامل اصلی نفاق و فتنه در جنگ صفین است. وقتی خبر این ماجرا به معاویه رسید، او نیز از این فرصت بهره جست و با حیله عمروعاص دستور داد تا قرآنها را بر فراز نیزه گردانند. روایت دیگر به صراحت از ارتباط و مکاتبه اشعث با معاویه یاد می‌کند. پس از این ماجرا اشعث و افراد قبیله‌اش از جمله کسانی بودند که با تأکید از امام(ع) خواستند نسبت به ترک مخاصمه اقدام کند[۱۵].
نقش اشعث در ماجرای حکمیّت
- نقش اشعث در ماجرای حکمیت نیز، نقشی بارز و تأثیرگذار است. چنان‌که نقل می‌کنند، اشعث نظر معاویه را در مورد یک حَکَم از شام و یک حَکَم از عراق پسندید و همراه قبیله‌اش، با اینکه امام ابوموسی را شایسته حکمیت نمی‌دانست و ابن عباس و مالک اشتر را برای این امر مناسب می‌دید، اما آنها بر انتخاب ابوموسی پای فشردند. امام وقتی تنها رضایت و خرسندی آنها را در حکمیّت ابوموسی دید، فرمود: پس هرچه می‌خواهید بکنید و بدین‌ترتیب ابوموسی که فردی ضعیف النفس و مخالف با امام بود به حکمیّت انتخاب شد[۱۶].
ارتباط اشعث با ابن ملجم
- نکته دیگر در مورد اشعث، ارتباط او با ابن ملجم است. بنا بر برخی اقوال، ابن ملجم از طریق مادری با قبیله کنده ارتباط داشته است. در بیشتر روایات آمده است که اشعث پیش از ورود امام به مسجد کوفه، به این مضمون به او می‌گوید "پیش از دمیدن صبح به مقصود خود شتاب کن." به‌هر حال از روایات این‌گونه برمیآید که اشعث از توطئه خبر داشته و مراقب اجرای آن نیز بوده است[۱۷].
- اشعث چندی پس از شهادت امام علی(ع) در سن ۶۲ سالگی درگذشت[۱۸].
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ التهذیب: ج۸، ص۲۴۸، ح ۸۹۶.
- ↑ التهذیب: جلد ۸، حدیث ۸۹۶ و۸۹۷؛ الاستبصار: جلد ۴، حدیث ۶۵ و۶۳
- ↑ التهذیب: جلد ۸، حدیث ۸۹۶ و۸۹۷؛ الاستبصار: جلد ۴، حدیث ۶۵ و۶۳
- ↑ التهذیب: جلد ۸، حدیث ۸۹۶ و۸۹۷؛ الاستبصار: جلد ۴، حدیث ۶۵ و۶۳
- ↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 106.
- ↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۰۶.
- ↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۰۶.
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۵: «وَ إِنَّ عَمَلَکَ لَیْسَ لَکَ بِطُعْمَةٍ وَ لَکِنَّهُ فِی عُنُقِکَ أَمَانَةٌ وَ أَنْتَ مُسْتَرْعًی لِمَنْ فَوْقَکَ لَیْسَ لَکَ أَنْ تَفْتَاتَ فِی رَعِیَّةٍ وَ لَا تُخَاطِرَ إِلَّا بِوَثِیقَةٍ وَ فِی یَدَیْکَ مَالٌ مِنْ مَالِ اللَّهِ [تَعَالَی] عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْتَ مِنْ خُزَّانِهِ حَتَّی تُسَلِّمَهُ إِلَیَّ وَ لَعَلِّی أَلَّا أَکُونَ شَرَّ وُلَاتِکَ لَکَ وَ السَّلَام»
- ↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ «وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ طَارِقٌ طَرَقَنَا بِمَلْفُوفَةٍ فِی وِعَائِهَا وَ مَعْجُونَةٍ شَنِئْتُهَا کَأَنَّمَا عُجِنَتْ بِرِیقِ حَیَّةٍ أَوْ قَیْئِهَا فَقُلْتُ أَ صِلَةٌ أَمْ زَکَاةٌ أَمْ صَدَقَةٌ فَذَلِکَ مُحَرَّمٌ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ لَا ذَا وَ لَا ذَاکَ وَ لَکِنَّهَا هَدِیَّةٌ فَقُلْتُ هَبِلَتْکَ الْهَبُولُ أَ عَنْ دِینِ اللَّهِ أَتَیْتَنِی لِتَخْدَعَنِی أَ مُخْتَبِطٌ أَنْتَ أَمْ ذُو جِنَّةٍ أَمْ تَهْجُرُ وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاکِهَا عَلَی أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ فِی نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ وَ إِنَّ دُنْیَاکُمْ عِنْدِی لَأَهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِی فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا مَا لِعَلِیٍّ وَ لِنَعِیمٍ یَفْنَی وَ لَذَّةٍ لَا تَبْقَی نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُبَاتِ الْعَقْلِ وَ قُبْحِ الزَّلَلِ وَ بِهِ نَسْتَعِین»؛نهج البلاغه، خطبه ٢٢٤
- ↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 107.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۹: «مَا یُدْرِیکَ مَا عَلَیَّ مِمَّا لِی عَلَیْکَ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ حَائِکٌ ابْنُ حَائِکٍ مُنَافِقٌ ابْنُ کَافِرٍ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَسَرَکَ الْکُفْرُ مَرَّةً وَ الْإِسْلَامُ أُخْرَی فَمَا فَدَاکَ مِنْ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا مَالُکَ وَ لَا حَسَبُکَ وَ إِنَّ امْرَأً دَلَّ عَلَی قَوْمِهِ السَّیْفَ وَ سَاقَ إِلَیْهِمُ الْحَتْفَ لَحَرِیٌّ أَنْ یَمْقُتَهُ الْأَقْرَبُ وَ لَا یَأْمَنَهُ الْأَبْعَد»
- ↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۰۷-۱۰۸.
- ↑ لیلة الهریر: روز پنج‌شنبه هفدهم ماه صفر سال ۳۷ هجری، امیر مؤمنان علی(ع) پس از اقامه نماز جماعت صبح، یارانش را برای جنگی مهم نوید داد و دستور فرمود که عمامه و زره و شمشیر رسول خدا را برایش بیاورند. آن روز از صبح تا شب، جنگ و ستیز قهرمانان ادامه داشت تا جایی که سپاهیان امام علی(ع) نماز ظهر و عصر خود را در حال جنگ و تنها با اشاره دست و سر به‌جا آوردند. آن روز که به یوم الهریر مشهور است. با ده‌ها هزار کشته از دو سپاه به پایان رسید. با فرارسیدن شب، برخلاف انتظار همگان، امام علی(ع) پس از اقامه نماز مغرب و عشاء و ایراد خطبه، دستور ادامه حمله را صادر فرمود. در آن شب جنگ تا سحرگاهان ادامه داشت و لشکر معاویه در آستانه سقوط قرار گرفته بود.
- ↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۰۸.
- ↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۰۸.
- ↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۰۸.
- ↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۰۸.