حضرت فاطمه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حضرت فاطمه زهرا است. حضرت فاطمه زهرا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حضرت فاطمه در قرآن - حضرت فاطمه در حدیث - حضرت فاطمه در نهج البلاغه - حضرت فاطمه در تاریخ اسلامی - حضرت فاطمه در معارف و سیره نبوی - حضرت فاطمه در معارف و سیره امام صادق - حضرت فاطمه در معارف و سیره امام باقر - حضرت فاطمه در معارف و سیره رضوی - حضرت فاطمه در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - حضرت فاطمه از دیدگاه اهل سنت - پرسش‌های مرتبط

قرآن کریم انسان‌هایی را به جهت ارج نهادن به جایگاه برجسته و فداکاری در راه حق ستوده و یاد و نامشان را جاودان ساخته است. حضرت زهرا (س) از جمله کسانی است که خدای متعال در برخی از سوره‌ها و آیات از ایشان یاد کرده و به بیان مقام و منزلت و فضایل آن حضرت پرداخته است. سوره کوثر؛ سوره دهر، آیه تطهیر؛ آیه مودت؛ آیه نور و آیه مباهله از جمله این موارد است.

مقدمه

قرآن کریم با آیاتی که شب و روز تلاوت می‌شود، انسان‌هایی را به جهت ارج نهادن به جایگاه برجسته و فداکاری در راه حق، ستوده و یاد و نامشان را جاودان ساخته است. اهل بیت پیامبر اکرم (ص) از جمله کسانی‌اند که خدای متعال از آنان آشکارا یاد کرده و به بیان مقام و منزلت و فضایل آنان پرداخته است.

تاریخ‌نگاران و مفسران، نزول آیات فراوانی را در ستایش اهل بیت روایت کرده‌اند، چنان‌که خداوند در سوره‌های گوناگونی، آنان را مورد مدح و ثنا قرار داده تا خط و مشی سالم و جهت‌گیری صحیح آنان را تثبیت و مردم را به پیروی از آنان فرا بخواند.

زندگی مشترک فاطمه زهرا (س) با امیرالمؤمنین (ع) و کانون خانواده‌اش، پُر از مهر و محبت و انسانیت و تقوا و ایثار بود. در این مدت، چندین آیه قرآن، مانند آیه تطهیر، آیه مباهله و سوره کوثر و... در شأن حضرت زهرا (س) و فرزندان او نازل شد.

سوره کوثر‌

مقالهٔ اصلی: سوره کوثر

«کوثر» را به «خیر بسیار» معنا کرده‌اند و به ظاهر تمامی نعمت‌هایی را که خداوند به نبی اکرم (ص) عنایت کرده، شامل می‌شود. ولی مواردی را که در شأن نزول این سوره، افزون بر آیه پایانی سوره کوثر یادآور شده‌اند، به روشنی اشاره دارد که خیر یاد شده، به فزونی و دوام نسل ارتباط دارد و جهانیان به خوبی آگاهند که نسل پاک رسول اکرم (ص) از ناحیه دخت گرامی‌اش زهرای بتول استمرار داشته و برخی از احادیث رسیده از پیامبر اسلام (ص) این معنا را صریحا یادآور شده است.

بیشتر مفسران از جمله ابن عباس در مباحث مربوط به کوثر آورده‌اند که: عاص بن وائل همواره به سران قریش می‌گفت: محمد، دارای فرزند پسری که پس از او جایگزین وی گردد، نیست؛ به همین دلیل، اگر از دنیا برود، نسل وی قطع شده و از وجود او رهایی می‌یابید. امّا فخر رازی با اینکه در اینجا به بیان اختلاف مفسّران در معنای کوثر پرداخته، امّا به صراحت گفته است: «قول سوم: کوثر را به فرزندان پیامبر معنا کرده‌اند.. ؛ زیرا این سوره مبارک در نکوهش کسانی که رسول خدا (ص) را به نداشتن فرزند پسر به عیب جویی گرفته بودند، نازل شده است. بنابراین، معنای آیه این است که خداوند به او نسلی عطا می‌کند که با گذشت زمان باقی خواهند ماند. (فخر رازی می‌افزاید): با اینکه ملاحظه می‌کنید: چه تعدادی از اهل بیت پیامبر به شهادت رسیده‌اند؟! امّا جهان پر از وجود آنهاست و از بنی امیّه کسی باقی نمانده. وانگهی ببینید میان اهل بیت رسول خدا (ص) چه بزرگان و اندیشمندانی مانند امام باقر، امام صادق، امام کاظم، امام رضا (ع) و نفس زکیّه و امثال آنان وجود دارند.

سوره دهر

مقالهٔ اصلی: سوره دهر

روزی امام حسن و امام حسین (ع) بیمار شدند و رسول اکرم (ص) به اتفاق جمعی از مردم از آن دو بزرگوار عیادت نمود. عیادت‌کنندگان به امیر مؤمنان (ع) گفتند: ابو الحسن! برای بهبودی فرزندانت نذری انجام ده، از این‌رو، علی (ع) و فاطمه (س) و فضّه خادمه، نذر کردند در صورت بهبودی حسنین (ع)، سه روز روزه بگیرند، دیری نپایید که آن‌دو بزرگوار شفا یافتند و آنها طبق نذری که انجام داده بودند روزه گرفتند ولی خوراکی در خانه نداشتند، به همین دلیل، علی (ع) از شمعون خیبری یهودی سه صاع (۹ کیلوگرم) جو، قرض گرفت. یک صاع آن را فاطمه زهرا (س) آسیا کرد و پنج قرص نان به تعداد اعضای خانواده تهیه نمود و آنها را مقابل خود نهادند تا روزه خویش را افطار کنند که مستمندی بر در خانه آمد و گفت: سلام و درود بر اهل بیت محمد (ص) من فقیری بینوا و مسلمان و گرسنه‌ام، به من غذایی عطا کنید خداوند در عوض به شما از غذاهای بهشتی نصیب گرداند، اهل بیت غذای خود را به وی داده و آن شب با آب افطار کرده و خوابیدند، فردای آن روز نیز روزه گرفتند. با فرا رسیدن شب، غذایی برای تناول، نزد خود گذاشتند که این‌بار یتیمی از راه رسید و غذا را به او دادند و بار سوم اسیری بر در خانه آمد و آنان نیز همان کار قبلی را انجام دادند.

صبح روز بعد، علی (ع) دست امام حسن و امام حسین را گرفت و نزد رسول خدا (ص) شرفیاب شدند، تا پیامبر اکرم چشمش به آنان افتاد، دید از شدّت گرسنگی مانند جوجه به خود می‌لرزند، فرمود: برایم بسیار دردناک است که شما را با چنین حالتی می‌بینم، سپس به‌پا خاست و به اتّفاق آنان به‌ خانه علی آمد، دید فاطمه در محراب عبادت خویش است و از گرسنگی شکمش به پشت او چسبیده و چشمانش به گودی نشسته است. رسول خدا (ص) از مشاهده این منظره فوق‌العاده متأثر شد، در این هنگام جبرئیل نازل شد و عرضه داشت: محمد! این آیات را دریافت نما، خداوند تو را به وجود این اهل بیت تهنیت گفته است و سوره مبارک دهر را بر حضرت تلاوت کرد.

فاطمه زهرا (س) از جمله شخصیت‌هایی است که خدای متعال در حقش گواهی داده در جمع نیکان در بهشت از جام آمیخته با عطری دلپذیر، آب می‌نوشد و در زمره کسانی است که به نذر خود وفا می‌کنند و از روزی که شرّ و عذابش گسترده است، می‌هراسند، او از کسانی است که غذای خود را با آن‌که به آن علاقه و نیاز دارند به دیگران خورانده و دیگران را بر خود ترجیح می‌دهند و این‌کار را در راه خدا انجام می‌دهند و انتظار هیچ‌گونه پاداشی از آنها ندارند و از جمله افرادی است که در راه رضای حق صبر و بردباری پیشه می‌کنند... و از آن دسته‌اند که خداوند آنها را از شرّ آن روز عبوس و سخت، نگاه می‌دارد و آنان را با سرور و شادی پذیرا می‌شود و در قبال صبر و شکیبایی آنها، جامه‌های حریر بهشتی به آنان، پاداش می‌دهد.

آیه تطهیر

مقالهٔ اصلی: آیه تطهیر

خداوند متعال درباره اهل بیت (ع) چنین می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾. این آیه درباره امیرمؤمنان و فاطمه و امام حسن و امام حسین (ع) نازل شده است و بر عصمت اهل بیت (ع) و از جمله فاطمه (س) دلالت دارد. ام سلمه، همسر رسول خدا (ص)، درباره نزول این آیه می‌گوید: این آیه در خانه من بر رسول خدا (ص) نازل شد و رسول خدا (ص) علی و فاطمه و حسنین را فراخواند و وقتی همگی گرد آمدند، جبرئیل فرود آمد و رسول خدا (ص) کساء فدکی را بر سرشان کشید و فرمود: "خدایا! اینها اهل بیت من‌اند" و چنین دعا کرد: "خدایا! هرگونه پلیدی را از آنان بردار و پاک و پاکیزه‌شان گردان". جبرئیل به آن حضرت گفت: "ای محمد! آیا من نیز از شمایم؟" پیامبر (ص) فرمود: "تو از ما هستی". من (ام سلمه) گفتم: ای رسول خدا من نیز از اهل بیت شمایم؛ آمده‌ام تا با شما باشم، رسول خدا (ص) فرمود: "تو سر جایت بمان ای ام سلمه! تو خوبی و از همسران رسول خدایی". آنگاه جبرئیل رو به آن حضرت کرد و گفت: "بخوان ای محمد ﴿إنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ...﴾". پس از نزول این آیه رسول خدا (ص) هر صبح ابتدا مقابل در منزل فاطمه (س) می‌آمد و دست بر چهارچوب در گذاشته و بر اهل بیت (ع) سلام می‌داد و پس از شنیدن جواب سلام از همه اهل خانه این آیه را تلاوت می‌کرد و برای نماز به مسجد می‌رفت و این عمل تا پایان عمر مبارک آن حضرت ادامه داشت.

آیه مودّت

مقالهٔ اصلی: آیه مودت

فاطمه (س) از کسانی است که خداوند، داشتن مودت و محبتشان را بر تمام پیروان رسول خدا (ص) واجب فرموده است و در این باره به پیامبر (ص) فرموده: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾.

وقتی این آیه نازل شد، از رسول خدا (ص) سؤال شد: نزدیکان شما که مودت آنها بر ما واجب شده، چه کسانی هستند؟ آن حضرت فرمود: "آنها علی، فاطمه و دو پسر ایشان هستند".

دوستی حضرت زهرا (س)، پاداش رسالت‌

جابر، روایت کرده: عربی بیابان‌نشین حضور پیامبر شرفیاب شد و عرضه داشت: ای محمد! اسلام را بر من عرضه نما. حضرت فرمود: گواهی بده که معبودی جز خدای یکتا نیست و شریک ندارد و محمد بنده و فرستاده اوست، مرد عرب عرضه داشت: در قبال آن از من درخواستی نداری؟ رسول خدا (ص) فرمود: خیر؛ از تو درخواستی جز دوستی و محبت در حق نزدیکان ندارم. عرض کرد: نزدیکان خودم یا نزدیکان شما؟

حضرت فرمود: نزدیکان من. مرد گفت: دستتان را بدهید تا بر انجام این‌کار با شما پیمان ببندم، آن‌کس که محبت تو و نزدیکانت را در دل نداشته باشد مورد لعنت خدا قرار گیرد، و رسول خدا (ص) آمین گفت.

مجاهد، این دوستی و محبّت را پیروی و تصدیق رسول خدا (ص) و ارتباط با خویشاوندان وی؛ و ابن عباس آن را به دوستی نزدیکان پیامبر اکرم (ص) تفسیر کرده است.

زمخشری در تفسیر خود آورده است: وقتی آیه شریفه ﴿...قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ نازل گشت، به رسول خدا (ص) عرض شد: آن دسته از نزدیکان شما که دوستی و محبتشان بر ما واجب است، کیانند؟

فرمود: علی و فاطمه و پسرانشان.

آیه کلمات الهی

حضرت فاطمه جزء کلمات الهی است؛ خداوند متعال در قرآن درباره قبولی توبه آدم (ع)، چنین فرموده: ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. رسول خدا (ص) درباره چیستی این کلمات که خداوند توبه آدم را به سبب آنها پذیرفت، فرمود: "کلماتی که آدم از خداوند دریافت کرد و بدان وسیله توبه کرد این بود که درخواست توبه‌اش را در درگاه الهی با توسل به محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) مطرح کرد".

آیه نور

خداوند متعال در قرآن درباره خود چنین می‌فرماید: ﴿اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾. امام صادق (ع) درباره تفسیر این آیه فرمود: "فاطمه (س) آن چراغدان و حسن (ع) آن چراغ و حسین (ع) حباب آن است".

آیه مباهله‌

مقالهٔ اصلی: آیه مباهله

آیه مباهله ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ دلالت دارد که امام حسن و امام حسین (ع) فرزندان رسول خدا (ص) به‌شمار می‌آیند و روایات فراوانی که از رسول خدا (ص) رسیده، دلالت دارد که خداوند نسل هر پیامبری را در صلب آن پیامبر، ولی نسل خاتم پیامبران (ص) را در صلب علی بن ابی طالب (ع) قرار داده است. روایات صحیحی از پیامبر اکرم (ص) وارد شده که حضرت به حسن بن علی (ع) فرمود:

«إِنَّ ابْنِي هَذَا سَيِّدٌ وَ لَعَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُصْلِحُ بِهِ بَيْنَ فِئَتَيْنِ مِنَ الْمُسْلِمِينَ»؛

فرزندم حسن، شخصیت بزرگواری است که خداوند به واسطه او میان دو جمعیّت انبوه مخالف، صلح و آرامش برقرار می‌سازد.

مسلمانان حتی خوارج اتفاق نظر دارند که رسول اکرم (ص) برای انجام مباهله، غیر از پاره تنش حضرت زهرا نوادگان و گل‌های رخشنده‌اش حسن و حسین و برادرش علی (ع) که نسبت به پیامبر به منزله هارون نسبت به موسی بود، کسی را فرانخواند. این افراد لزوما مخاطبان این آیه شریف بودند که به هیچ‌وجه قابل انکار نیست هرکس به تاریخ مسلمانان آشنایی داشته باشد به خوبی می‌داند که آیه مباهله تنها درباره افراد یاد شده نازل شده نه دیگران.

رسول گرامی اسلام (ص) به اتفاق همین افراد با مسیحیان نجران که سر دشمنی با آن حضرت داشتند به مباهله پرداخت و بر آنان پیروز گشت، در آن زمان همسران رسول خدا (ص) در خانه‌هایشان حضور داشتند و رسول خدا هیچ‌کس حتی عمه خود صفیّه و دختر عمویش ام هانی و هیچ‌یک از زنان خلفای سه‌گانه و دیگر مهاجران و انصار را برای این‌کار فرانخواند و غیر از حسنین (ع) نیز هیچ‌یک از فرزندان بنی هاشم و فرزندان صحابه و غیر از علی (ع) هیچ‌یک از نزدیکان و هیچ فردی از ایمان آوردگان سابق را، نطلبید- به گفته فخر رازی در تفسیرش- حضرت با پوشیدن ردای سیاهی موئین برای انجام مباهله از منزل خارج شد.

رسول اکرم (ص) در حالی که حسین (ع) را در آغوش و دست حسن را در دست داشت و فاطمه پشت سرش و علی پشت سر فاطمه حرکت می‌کرد، راهی مکان مباهله شد و به همراهانش می‌فرمود: هرگاه من دعا کردم شما آمین بگویید. کشیش مسیحی نجران به یاران خود گفت: من امروز چهره‌هایی را می‌بینم که اگر از خدا درخواست کنند کوهی را از جا برکند، خداوند دعایشان را مستجاب و آن‌کار را عملی خواهد ساخت، از این‌رو، به شما سفارش می‌کنم با اینان به مباهله نپردازید که همگی به هلاکت خواهید رسید و تا قیامت یک تن مسیحی روی زمین باقی نخواهد ماند.

فخر رازی پس از نقل این رویداد می‌گوید: این آیه شریف دلالت دارد که حسن و حسین، فرزندان رسول خدا (ص) به‌شمار می‌آمدند زیرا آن حضرت به مسیحیان وعده داد فرزندانش را برای مباهله فرابخواند و حسن و حسین را فراخواند. بنابراین، لزوما این‌دو بزرگوار، فرزندان رسول اکرم‌اند.

ایثار فاطمه (س)

﴿يُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾

مفسران در شأن نزول أین أیه داستان‌های متعددی نقل کرده‌اند. در حدیثی می‌خوانیم: کسی خدمت پیامبر آمد و عرض کرد: گرسنه‌ام. پیامبر دستور داد از منزل برای او غذایی بیاورند، ولی در منزل حضرت غذا نبود؛ فرمود: چه کسی امشب این مرد را میهمان می‌کند؟ مردی از انصار اعلام آمادگی کرد و او را به منزل خویش برد، اما جز مقدار کمی غذا برای کودکان خود چیزی نداشت؛ سفارش کرد غذا را برای میهمان بیاورید و چراغ را خاموش کرد و به همسرش گفت: کودکان را هرگونه که ممکن است، چاره کن تا خواب روند؛ سپس زن و مرد بر سر سفره نشستند و بی‌آنکه چیزی از غذا در دهان بگذارند، دهان خود را تکان می‌دادند. میهمان گمان کرد آنها نیز همراه او غذا می‌خورند و به مقدار کافی خورد و سیر شد و آنها شب گرسنه خوابیدند. صبح خدمت پیامبر آمدند. پیامبر نگاهی به آنها کرد و تبسمی فرمود و آیه فوق را تلاوت کرد و ایثار آنها را ستود.

در روایاتی که از طرق اهل بیت رسیده می‌خوانیم: میزبان، علی (ع) و کودکان، فرزندان او و کسی که کودکان را گرسنه خواباند، بانوی اسلام فاطمه زهرا (س) بود.

مانند این روایت، از طریق اهل سنت نیز نقل شده است. آنها گفته‌اند آیه فوق در مورد علی، حسن و حسین (ع) نازل شده است. آنها بودند که با وجود فقر و گرسنگی، ایثار و از خودگذشتگی داشتند.

آرامش دهنده قلب‌ها

﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾.

چگونه دل با یاد خدا آرام می‌گیرد؟ همیشه اضطراب و دلشوره یکی از بزرگ‌ترین بلاهای زندگی انسان‌ها بوده و هست و آرامش یکی از گمشده‌های مهم بشر. برخی از دانشمندان می‌گویند: به هنگام بروز بعضی از بیماری‌های واگیردار همچون وبا از هر ده نفر که گویا به علت وبا می‌میرند، مرگ بیشتر آنها به علت نگرانی و ترس است و در حقیقت تنها کمی از آنها به خاطر دچار شدن به بیماری وبا از بین می‌روند. آرامش و دلهره، نقش بسیار مهمی در سلامت و بیماری فرد و جامعه و سعادت و بدبختی انسان‌ها دارد. چه عواملی باعث نگرانی می‌شوند؟

1. گاهی اضطراب و دلشوره برای آینده تاریک و مبهمی است که در برابر فکر انسان خودنمایی می‌کند؛
2. گاه گذشته تاریک زندگی، فکر انسان را به خود مشغول می‌دارد؛ نگرانی از کوتاهی‌ها، لغزش‌ها و گناهان؛
3. گاهی ناتوانی انسان در برابر عوامل طبیعی و گاه در مقابل انبوه دشمنان داخلی و خارجی است؛
4. گاهی نیز ریشه نگرانی‌های آزاردهنده انسان، احساس پوچی در زندگی است؛
5. گاهی علت اضطراب و دلشوره، بد گمانی‌ها و پریشان‌پنداری‌ها است؛
6. گاهی علت اضطراب و دلشوره، دلباختگی به دنیا و جلوه‌گاه‌های آن است؛
7. گاهی علت نگرانی، ترس و وحشت از مرگ و جهان پس از مرگ است و گاهی علت‌های دیگری برای تشویش‌ها و دلهره‌ها وجود دارد، ولی تمام این عوامل در برابر ایمان به خدا ذوب شده و بی‌رنگ می‌شوند.

مؤمن حقیقی، با ایمان به خدا و عمل صالح، قدرت و توانی پیدا می‌کند که قادر است با تمام عوامل یادشده به مبارزه برخیزد و بر همه آنها پیروز شود. آری یاد خدا آرامش‌بخش دل‌هاست.

آلوسی در تفسیرش حدیثی نقل می‌کند که وقتی این آیه نازل شد، پیامبر فرمود: «قلب مطمئن را کسی دارد که خدا و رسولش و اهل بیت مرا دوست داشته باشد؛ دوست داشتنی حقیقی (و راستین) و نه دروغی».

می‌دانیم از جمله اهل بیت رسول خدا، دختر گرامی او، فاطمه زهرا (س) است؛ دوستی فاطمه (س) مایه آرامش قلب است.

آیة الکبری

خداوند می‌فرماید:

﴿كَلَّا وَالْقَمَرِ * وَاللَّيْلِ إِذْ أَدْبَرَ * وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ * إِنَّهَا لَإِحْدَى الْكُبَرِ﴾. خداوند به سه چیز مهم سوگند یاد می‌نماید تا مطلبی مهم را گوشزد کند:

سوگند به ماه که از نظر آفرینش، گردش منظم، نور و زیبایی و تغییرات تدریجی مهم است. سوگند به شب هنگامی که دامن برچیند، که خاموش و آرام‌بخش و هنگام راز و نیاز عاشقانه با حضرت حق است و سوگند به صبح روشن که پایان تاریکی، زیبا و دل‌انگیز و هنگام کوشش است.

مفسر بزرگ، علی بن ابراهیم در تفسیر گران‌سنگ خود از پنجمین پیشوای نور، صاحب علم خدا، حضرت باقر (ع) درباره بطن و تفسیر ﴿إِنَّهَا لَإِحْدَى الْكُبَرِ﴾ چنین روایت کرده که منظور، حضرت فاطمه (س) است. آنچه خداوند به آن سوگند می‌خورد، عظیم است و آنچه برای آن سوگند یاد می‌کند، بسیار بزرگ و بی‌اندازه مهم. گاه افراد عادی درصدد بر می‌آیند از شخصی تعریف و تمجید نمایند و گاه پیامبر یا امام- که صرف‌نظر از وحی، اقیانوس بی‌کرانه دانش و بینش او به گستره تاریخ فرهنگ‌ها موج می‌زند - کسی را می‌ستاید؛ اما آنجا که عقل‌ها حیران، اندیشه‌ها سرگردان و دستیابی همگان به قله پرافتخارش کوتاه است و شگفتی فزونی می‌یابد که آفریدگار کهکشان‌ها و آسمان بلند و برافراشته، آفریدگاری که ابراهیم، موسی و عیسی (ع) و سالار پیام‌آوران را مبعوث نمود، می‌خواهد شخصیتی را معرفی کند که از دیدگاه خودش بزرگ است و آن کسی جز فاطمه (س) نیست. به خاطر این بزرگی است که پدر بزرگوارش می‌فرماید: «فِدَاكِ أَبُوكِ‌»؛ «پدرت به قربانت».

آیه اعطا

خداوند در قرآن مجید می‌فرماید ﴿وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى﴾.

در روایات زیادی آمده است که خداوند به فاطمه (س) این اختیار را داد که در فردای قیامت از گنهکاران امت پدرش شفاعت کند و این روایات از طریق فریقین نقل شده است.

مفسران اهل سنت در ذیل این آیه روایاتی آورده‌اند. از جمله اینکه جابر بن عبدالله روایت کرده است که روزی رسول خدا، فاطمه (س) را در منزل مشغول آرد کردن گندم دید که بر خود حله شتر افکنده بود. فرمود: یا فاطمه! بشتاب و تلخی دنیا را به خاطر نعمت‌های بهشتی بچش. به دنبال این جریان بود که آیه ﴿وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى﴾ نازل شد.

آیه قربی

«فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) قَالَ ادْعُوا لِي فَاطِمَةَ فَدَعَوْهَا لَهُ فَقَالَ يَا فَاطِمَةُ قَالَتْ لَبَّيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ فَدَكَ لَمْ يُوجَفْ عَلَيْهَا بِ ﴿خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ﴾ وَ هِيَ لِي خَاصَّةً دُونَ الْمُسْلِمِينَ وَ قَدْ جَعَلْتُهَا لَكِ لِمَا أَمَرَنِيَ اللَّهُ بِهِ فَخُذِيهَا لَكِ وَ لِوُلْدِكِ‌»؛

وقتی این آیه نازل شد، رسول خدا (ص) فرمود: فاطمه زهرا (س) را نزد من حاضر کنید. فاطمه (س) به حضور پیامبر دعوت شد. پیامبر گفت: ای فاطمه! گفت: لبیک یا رسول الله! فرمود: فدک از چیزهایی است که بدون جنگ سواره و پیاده به دست آمده است؛ ویژه من است و مسلمین از آن بهره‌ای ندارند. من به امر خداوند آن را به تو بخشیدم؛ آن را برای خود و فرزندانت تحویل بگیر».

از خرائج راوندی و مناقب ابن‌شهرآشوب هم منقول است که پس از نزول ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾ پیامبر فاطمه (س) را خواند و فرمود: فدک مال تو و ذریه بعد از تو یعنی نسل بعد از نسل است؛ عوض حق مادر تو است؛ فدک هدیه برای تو است».

امیر مؤمنان به امر رسول خدا قباله فدک را به نام فاطمه (س) نوشت. علی (ع) و غلام رسول الله و ام ایمن به عنوان شاهد حضور داشتند. فاطمه (س) گفت: پدر جان! در زمان حیات تو، من در آن تصرف نخواهم کرد؛ زیرا که شما بر جان و مال من سزاوارتر هستی ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾. اراده پیامبر درباره تصرف در جان و مال آنها بر اراده خودشان مقدم است. سپس پیامبر عواقب امور و بخل‌ورزی و خودخواهی مردان و کردار و رفتار ناجوانمردانه و تحرکات و تطورات پس از رحلت خود را به فاطمه (س) خبر داد و فرمود: فاطمه جان! ناخرسندم از اینکه فدک را دستاویز قرار دهم که پس از من او را از تو بازگیرند. فاطمه (س) برای امر پدر - به عنوان یک وحی آسمانی و الهی - خضوع کرد. پیامبر مردم را در منزل خود جمع کرد و داستان بخشیدن فدک را به فاطمه (س) و نزول آیه ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾، را به آنان اعلام کرد.

دعا برای آل افتخاری بزرگ است. این دعا در پایان تشهد نماز قرار گرفته است: «اللَّهُمَّ صَلِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».

اهل سنت هم در تشهد نماز می‌خوانند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ»؛ چنین تعظیم و احترامی در حق غیر «آل» وارد نشده است. بنابراین، همه ادله یاد شده نشان می‌دهد که محبت آل محمد واجب و لازم است.

فخر رازی از رسول خدا نقل می‌کند: «أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِيداً...»؛ امام کاظم (ع) می‌فرماید: پیامبر اکرم در حالی که دست امام حسن و امام حسین (ع) را گرفته بود فرمود: «مَنْ أَحَبَّنِي وَ أَحَبَّ هَذَيْنِ وَ أَبَاهُمَا وَ أُمَّهُمَا كَانَ مَعِي فِي دَرَجَتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛ «هر کس من و پدر و مادر این دو را دوست بدارد، در روز رستاخیز هم رتبه من است».

زمخشری در کشاف می‌گوید: وقتی که آیه مبارکه قربی نازل شد، خدمت مبارک پیامبر اسلام گفته شد: یا رسول الله! نزدیکان شما چه کسانی هستند که دوستی و پیروی از آنها بر ما واجب شده است؟ پیامبر فرمودند: علی، فاطمه و دو فرزندشان (ع).

فخر الدین رازی بعد از نقل روایت زمخشری، روایت دیگری را که درباره حب آل محمد است نقل می‌کند و می‌گوید: آل محمد کسانی هستند که بازگشت امرشان به اوست و کسانی که ارتباطشان محکم‌تر و کامل‌تر باشد، آل محسوب می‌شوند. شک نیست که فاطمه، علی، حسن و حسین (ع) محکم‌ترین پیوند را با رسول خدا داشتند. این از مسلمات و مستفاد از احادیث متواتر است؛ بنابراین لازم است که آنها را آل پیامبر بدانیم. سپس می‌افزاید: گروهی در مفهوم «آل» اختلاف کرده‌اند. بعضی آنها را خویشاوندان نزدیک پیامبر می‌دانند و برخی گفته‌اند آنها امت پیامبر هستند. اگر این واژه را بر معنی اول حمل کنیم، آل پیامبر تنها آنها هستند و اگر به معنی امت که دعوت او را پذیرفته‌اند، بدانیم، باز هم خویشان نزدیک رسول خدا آل او محسوب می‌شوند. آنها «آل» هستند، اما آیا غیر آنها در لفظ آل داخلند یا نه؟ اختلاف است.

رازی از صاحب کشاف نقل می‌کند: وقتی این آیه نازل شد، عرض کردند: ای رسول خدا خویشان تو کیان‌اند که مودتشان بر ما واجب است؟ فرمود: علی، فاطمه و دو فرزندشان (ع). بنابراین ثابت می‌شود که این چهار تن ذی القربای پیغمبرند. هنگامی که این معنی ثابت شد واجب است از احترام فوق‌العاده‌ای برخوردار باشند.

فخرالدین رازی می‌افزاید: دلائل مختلف بر این مسئله دلالت می‌کند: یک دلیل جمله ﴿إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ است که بیان شد. دلیل دوم اینکه شک نیست که پیامبر، فاطمه (س) را دوست می‌داشت و درباره او فرمود: فاطمه (س)، پاره تن من است و آن کسی که او را آزار دهد، مرا آزرده است؛ با احادیث متواتر از رسول خدا ثابت شده است که او، علی و حسن و حسین (ع) را هم دوست می‌داشت. هنگامی که این معنا ثابت شد، محبت آنها بر تمام امت واجب است، چون خداوند فرموده: ﴿وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ و نیز فرموده: ﴿فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ﴾ و نیز فرمود: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾.

دلیل سوم، دعا برای آل است: «اللَّهُمَّ صَلِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّداً»؛ که چنین تعظیم و احترامی در حق غیرآل دیده نشده است. بنابراین همه دلایلی که ذکر شد، نشان می‌دهد محبت آل محمد (ص) واجب است.

بیضاوی هم می‌گوید: وقتی آیه قربی نازل شد، از پیامبر اکرم (ص) سؤال شد آنان که مودت و دوستی آنها بر ما واجب شده است، کیان‌اند؟ فرمود: علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) هستند.

قسطلانی می‌نویسد: خدای تعالی مودت خویشان نزدیک پیامبر را بر همگان واجب کرده است. درباره وجوب محبت اهل بیت معظم حضرت رسول و ذریه اوست که خدا می‌فرماید: بگو ای پیامبر، در مقابل انجام رسالتم از شما مزدی به جز مودت خویشان نزدیکم نمی‌خواهم.

حاکم در تفسیر آیه مودت به نقل از مجمع البیان می‌نویسد که رسول خدا فرمود: «إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْأَنْبِيَاءَ مِنْ أَشْجَارٍ شَتَّى، وَ خَلَقَنِي وَ عَلِيّاً مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ، فَأَنَا أَصْلُهَا وَ عَلِيٌّ فَرْعُهَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ ثِمَارُهَا، وَ أَشْيَاعُنَا أَوْرَاقُهَا فَمَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا نَجَا، وَ مَنْ زَاغَ هَوًى، وَ لَوْ أَنَّ عَبْداً عَبَدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ أَلْفَ عَامٍ، ثُمَّ أَلْفَ عَامٍ، ثُمَّ أَلْفَ عَامٍ وَ لَمْ يُدْرِكْ مَحَبَّتَنَا لَأَكَبَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى مَنْخِرَيْهِ فِي النَّارِ. ثُمَّ تَلَا ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾»؛ رسول خدا گفت: خدا پیغمبران را از درخت‌های پراکنده آفرید و مرا از یک درخت آفرید. من ریشه آنم و علی (ع) شاخه آن و فاطمه (س) پیوند آن و حسن و حسین (ع) میوه آنند. پس کسی که به شاخه‌ای از شاخه‌های آن بیاویزد، نجات می‌یابد و کسی که از آن روی برگرداند، هلاک می‌شود. اگربنده‌ای خدای را در میان صفا و مروه هزار سال و پس از آن هزار سال و پس از آن هزار سال بندگی کند و ما را نشناسد خدا او را بر روی در آتش می‌اندازد». سپس آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾}} را تلاوت نمود.

جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطی در کتاب دیگر خود - لباب النقول - در ذیل آیه شریفه یاد می‌کند: چون آیه ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾، فرود آمد، پیامبر اکرم، فاطمه (س) را‌طلبید و فدک را ملک او ساخت. فدک، قریه‌ای در نزدیک مدینه بود. طبرسی در حوادث سال هفتم هجری می‌گوید: رسول خدا دژهای وطیس و سلالم خیبریان را محاصره نمود. هنگامی که کار بر آنان تنگ شد و یقین به نابودی خود کردند، از حضرت خواستند که آنان را اسیر خود سازد و خونشان را نریزد. رسول خدا چنین نمود و تمام اموال قلعه‌های شق نظاء، کتیبه و دیگر دژها - جز ذنیک الحصن - به دست آن حضرت افتاد. هنگامی که اهالی فدک بر این موضوع آگاه شدند، نزد حضرت پیغمبر پیام فرستادند که آنان را نیز اسیر سازد و خونشان را محفوظ دارد و دارایی‌شان را مالک شود... هنگامی که بر اهل خیبر چیره گشت، آنان خواستند که با ایشان مصالحه شود؛ نصف اموالشان را در اختیار گیرد و نصف دیگر را به آنان ببخشد. اهالی فدک نیز چنین درخواستی نمودند که در هر دو مورد با پذیرش رسول خدا مواجه شدند. از این لحاظ، خیبر غنیمت مسلمین است و فدک، خالص از آن پیغمبر اکرم است؛ زیرا بر آن حمله نظامی صورت نگرفته است.

واقدی نقل می‌کند: هنگامی که رسول خدا خیبر را فتح نمود، یکی از قریه‌های یهودیان (فدک) را از آن خود ساخت. جبرئیل این آیه را نازل کرد: ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾.

حضرت فرمود: ذالقربی کیست و حق او چیست؟

جبرئیل گفت: او فاطمه (س) است. فدک و زمین‌های مزروعی آن را در اختیار او قرار بده.

پس آن بانو، از محصولات زراعی آنها بهره می‌جست، تا پدر بزرگوارش رحلت نمود.

با رحلت پدر اجر و مزد رسالت را زایل کردند و نادیده گرفتند. این سخن از زبان فرزند ارشد فاطمه زهرا (س) نیز بیان شده است. امام باقر (ع) درباره آیه ﴿قُلْ مَا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ﴾ فرمود:

«الأَجْرُ الَّذِي هُوَ الْمَوَدَّةُ فی القربی التی لم اسالکم غیرها، فهو لکم تهتدون بها و تسعدون بها و تنجون من عذاب الله یوم القیامة»؛ مزدی که دوستی خویشان نزدیک باشد که غیر آن را از شما نخواستم به نفع خود شما است. به وسیله آن راه را می‌یابید و خوش‌بخت می‌شوید و از عذاب روز قیامت نجات پیدا می‌کنید. «فالمودة مشتقة من الود و هو الحب القوی الدائم الثابت».

پس مودت مشتق از «ود» است و آن دوستی محکم دائم ثابت است. علی بن الحسین (ع) در سفرش به دمشق به آیه مودت استدلال کرد و خطاب به یکی از شامیان فرمود: «... أَ قَرَأْتَ الْقُرْآنَ قَالَ نَعَمْ قَالَ قَرَأْتَ آلَ حم قَالَ نَعَمْ قَالَ قَرَأْتَ الْقُرْآنَ وَ لَمْ أَقْرَأْ آلَ حم قَالَ: أَمَا قَرَأْتَ- ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ قَالَ: وَ إِنَّكُمْ لَأَنْتُمْ هُمْ؟ قَالَ: نَعَمْ»؛

آیا قرآن خوانده‌ای؟ عرض کرد: بلی. حضرت فرمود: آل حم را خوانده‌ای؟ عرض کرد: چگونه می‌شود قرآن را قرائت کرده‌ام ولی آل حم را نخوانده‌ام».

حضرت فرمود: آیا آیه «بگو ای پیامبر من برای رسالتم پاداشی از شما نمی‌خواهم مگر مودت نسبت به خویشان نزدیکم» را نخوانده‌ای؟ گفت: به راستی شما همان خانواده هستید؟ حضرت جواب داد: بلی. با این حال اهل بیت همان طور که خاندان پیامبر در مکه، در محاصره اقتصادی قرار گرفتند، اینان نیز در تنگنای اقتصادی قرار گرفتند و به دست گیرندگان قدرت نه تنها فاطمه (س) را از فدک محروم کردند بلکه ارثیه و سهم ذوی القربی را از او دریغ داشتند.

ابن ابی الحدید در این باره می‌گوید: مردم گمان می‌کنند که نزاع فاطمه (س) با ابوبکر در دو چیز بوده است: ارث و نحله، یعنی هبة فدک؛ ولی من در حدیث یافتم که فاطمه (س) در امر سومی نیز با ابوبکر نزاع داشت که ابوبکر او را منع کرد و آن سهم ذوی القربی بود.

از امام علی (ع) هم روایت شده است:

«فِينَا فِي آلِ حم آيَةٌ لَا يَحْفَظُ مَوَدَّتَنَا إِلَّا كُلُّ مُؤْمِنٍ ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾»؛ در شأن ما آل حم (یعنی آل محمد) آیه‌ای است. دوستی ما را در دل قرار نمی‌دهد مگر هر که مؤمن باشد. پس این آیه را خواند: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾

حضرت امام حسین بن علی (ع) در خطبه‌ای فرمود:

«وَ أَنَا مِنْ أَهْلِ الْبَيْتِ الَّذِي كَانَ جَبْرَئِيلُ (ع) يَنْزِلُ فینا و یصعد من عندنا و انا من اهل البیت الذین افترض الله مودتهم علی کل مسلم و انزل الله فیهم ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا﴾»؛ من از خاندانی هستم که جبرئیل بر ما نازل می‌شد و از نزد ما به آسمان صعود می‌کرد. من از خانواده‌ای هستم که خدای تعالی مودت آنان را بر همه مسلمانان واجب کرده است (یعنی هر کس ادعای مسلمانی کند، باید دارای مودت اهل بیت پیامبر باشد و فردی از مسلمین استثناء نشده است) و در شأن آنان است که خدا می‌فرماید: بگو ای پیامبر، من برای انجام رسالتم به جز مودت خویشان نزدیکم، مزدی از شما نمی‌خواهم و هر کس کار نیکی انجام دهد (بر این محبت بیفزاید) ما برایش در آن، نیکی می‌افزاییم (بر پاداش طبیعیش حداقل ده برابر اضافه می‌کنیم) و کسب عمل نیکو مودت و دوستی ما است».

ابو الأسود هم از عروه نقل کرده است: «فاطمه (س) فدک و سهم ذوی القربی را از ابوبکر‌طلبید و او از دادن، امتناع ورزید و آنها را در مال خدای تعالی قرار داد».

بنابراین به اتفاق خاصه (شیعه) و بسیاری از بزرگان عامه (اهل سنت) این آیه شریفه درباره وجوب مودت و محبت اهل بیت است و مراد از القربی، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) هستند.

ثعلبی و ابونعیم و بغوی و واحدی و طبرانی و احمد به سندهای خود از ابن عباس روایت کرده‌اند که گفت: هنگامی که آیه مودت نازل شد، گفتند: ای رسول الله نزدیکان تو کیانند که دوستی آنان بر ما واجب شده است؟ فرمود: آنها، علی، فاطمه و دو پسرش، حسن و حسین (ع) هستند.

از ابن عباس هم نقل شده، هنگامی که این آیه نازل شد، جمعی از صحابه رسول خدا سؤال کردند: «يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ أَمَرَنَا اللَّهُ بِمَوَدَّتِهِمْ‌»؛ «ای پیامبر خدا! آنان چه کسانی‌اند که خداوند محبتشان را بر ما واجب ساخته است؟»

حضرت در جواب فرمودند: «عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ وُلْدُهُمَا»؛ «علی و فاطمه و دو فرزندشان (ع)».

بنابراین یکی از مصادیق این آیه مبارکه وجود مقدس فاطمه زهرا (س) است که محبت نسبت به این بزرگوار سبب سعادت و رسیدن به قله خوشبختی است و به واسطه محبت او می‌توانیم راه درست را بیابیم. دوستی ذوی القربی بازگشت به مسئله ولایت است و نیک پیداست که قبول این ولایت و رهبری، سبب سعادت خود انسان‌هاست.

در شأن نزول این آیه در تفسیر مجمع البیان برای آیات ﴿ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾، ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلَى قَلْبِكَ وَيَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَيُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾، ﴿وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ﴾، ﴿وَيَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَيَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَالْكَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ﴾ سوره مبارکه شوری آمده که از رسول الله نقل شده است، هنگامی که وارد مدینه شد و پایه‌های اسلام محکم گردید، انصار گفتند ما خدمت رسول خدا می‌رسیم و عرض می‌کنیم: اگر مشکلات مالی پیدا شد این اموال ما بدون هیچ قید و شرط در اختیار تو قرار دارد. هنگامی که این سخن را به ایشان گفتند، آیه ﴿ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾ نازل شد، اما منافقان گفتند: این سخنی است که بر خدا افترا بسته و هدفش این است که ما را پس از خود در برابر خویشاوندانش ذلیل کند.

آیه بعد ﴿يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا﴾ نازل شد و به آنها پاسخ گفت. پیامبر به سراغ آنان فرستاد و آیه را بر آنها تلاوت کرد. گروهی پشیمان شدند و گریه کردند و سخت ناراحت گشتند.

آیه سوم ﴿وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ﴾ نازل شد. پیامبر به سراغ آنها فرستاد و آنها را بشارت داد که توبه خالصانه آنها مقبول درگاه خداست.

جابر بن عبدالله می‌گوید: مردی اعرابی خدمت رسول خدا آمد و عرض کرد: ای محمد! اسلام را بر من عرضه دار.

فرمودند: شهادت بده به ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ و اینکه محمد (ص)، بنده و فرستاده اوست. گفت: آیا در مقابل از من اجر و پاداشی می‌طلبی؟

فرمودند: خیر، فقط دوستی و محبت با خویشاوندان را می‌خواهم.

گفت: خویشاوندان من یا شما.

فرمودند: خیر، خویشاوندان من.

گفت: دستت را پیش بیاور تا بیعت کنم. پس گفت لعنت خدا باد به آن کس که به تو مهر نورزد و خویشاوندانت را دوست نداشته باشد و پیامبر هم آمین فرمودند.

باطن برخی از آیات الهی

محمد بن حنفیه می‌گوید: امام مجتبی (ع) فرمود: به خدا سوگند از تمام آیاتی که در کتاب خداوند - عزوجل - عبارت ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ﴾ در آیه ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا﴾ ؛ ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ﴾ را دارد، جز علی بن ابی طالب، فاطمه، من و حسین (ع) اراده نشده‌ایم؛ «لِأَنَّا نَحْنُ أَبْرَارٌ بِآبَائِنَا وَ أُمَّهَاتِنَا وَ قُلُوبُنَا عَلَتْ بِالطَّاعَاتِ وَ الْبِرِّ وَ تَبَرَّأَتْ مِنَ الدُّنْيَا وَ حُبِّهَا وَ أَطَعْنَا اللَّهَ فِي جَمِيعِ فَرَائِضِهِ وَ آمَنَّا بِوَحْدَانِيَّتِهِ وَ صَدَّقْنَا بِرَسُولِهِ»؛

زیرا ما نسبت به پدرها و مادرهایمان نیکوکاریم و قلب‌هایمان به جهت انجام طاعت و عبادت پروردگار و نیکی اوج گرفته و از دنیا و دنیا دوستی بیزاری جسته و خدا را در همه واجبات اطاعت نموده‌ایم. به یگانگی خدا ایمان آورده‌ایم و رسولش را تصدیق نموده‌ایم».

امام باقر (ع) نیز در مورد آیه شریفه ﴿كَلَّا إِنَّ كِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِي عِلِّيِّينَ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا عِلِّيُّونَ * كِتَابٌ مَرْقُومٌ * يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ﴾.

فرمود: «هُوَ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ (ع)»؛ «مقربون، رسول الله و علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) هستند».

انس می‌گوید: روزی رسول الله نماز صبح را خواند؛ سپس روی مبارکش را به سوی ما برمی‌گرداند. عرض کردم: ممکن است آیه شریفه ﴿فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾ را تفسیر بفرمایید؟

فرمود: «وَ أَمَّا النَّبِيُّونَ فَأَنَا وَ أَمَّا الصِّدِّيقُونَ فَأَخِي عَلِيٌّ وَ أَمَّا الشُّهَدَاءُ فَعَمِّي حَمْزَةُ وَ أَمَّا الصَّالِحُونَ فَابْنَتِي فَاطِمَةُ وَ أَوْلَادُهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ (ع)»؛ مقصود از «پیامبران» من و از «صدیقان» برادرم علی (ع) و از «شهدا» عمویم حمزه و از «صالحان» دخترم فاطمه (س) و فرزندان او حسن و حسین (ع) هستند».

یعقوب بن جعفر بن ابراهیم می‌گوید: نزد حضرت ابی الحسن موسی (ع) بودم که مردی نصرانی خدمتش رسید و مسائلی را پرسید. یکی از سؤال‌های او این بود که تفسیر باطنی این آیه شریفه که خداوند می‌فرماید: ﴿حم * وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ * إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ * فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾ چیست؟

حضرت فرمود: مقصود از ﴿حم﴾، حضرت محمد (ص) است و نام وی در کتابی که به حضرت هود (ع) نازل شده، موجود است و آن کتاب حروفش ناقص است و مقصود از کتاب مبین، امیرالمؤمنین (ع) و از «لیله» فاطمه (س) است. اما اینکه می‌فرماید: ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾، یعنی از فاطمه (س) خیر فراوان و مردان حکیم و فرزانه متولد می‌شوند.

مفضل بن عمر می‌گوید:

از امام صادق (ع) پرسیدم: مراد از «کلمات» در فرمایش خداوند عزوجل چیست آنجا که می‌فرماید: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ﴾.

فرمود: مقصود همان کلماتی است که حضرت آدم (ع) از پروردگارش فرا گرفت و با آنها به سوی او توجه نمود: ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ﴾ و آنها عبارتند از: «أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ إِلَّا تُبْتَ عَلَيَ فَتَابَ اللَّهُ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ‌»؛ از تو درخواست می‌کنم به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) که توبه مرا قبول کنی؛ پس خداوند توبه او را پذیرفت و او بسیار توبه‌پذیر و مهربان است».

همچنین راوی می‌گوید: نزد حضرت ابی‌جعفر (امام باقر (ع)) نشسته بودم که به من فرمود خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى﴾.

سپس فرمود: مقصود از «عدل» رسول الله و از «احسان» امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) و از ﴿إِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى﴾ حضرت فاطمه زهرا (س) است.

ابی حمزه از امام باقر (ع) درباره آیه شریفه: ﴿إِنَّهَا لَإِحْدَى الْكُبَرِ * نَذِيرًا لِلْبَشَرِ﴾ فرمود: یعنی فاطمه (س).

همتایی قرآن و فاطمه (س)

رسول گرامی اسلام در روایتی می‌فرماید: «هَؤُلَاءِ وَ فَاطِمَةُ وَ هِيَ الزُّهَرَةُ عِتْرَتِي وَ أَهْلُ بَيْتِي هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ لَا يَفْتَرِقَانِ حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ»؛ «آنان (علی، حسن و حسین (ع)) و فاطمه (س) که زهره عترت و اهل بیت من است با قرآنند و قرآن با آنان است و هرگز از هم جدا نمی‌شوند تا اینکه در حوض کوثر بر من وارد شوند».

خداوند قرآن را نور مبین ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ تعبیر کرده و در جایی فرموده: ﴿فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالنُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنَا وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾.

فاطمه (س) نیز نوری است که در معیت پیامبر و به تبع نور وجود او و از صلب او به جهان تنزل یافته و روایات فراوانی به خلقت نوری فاطمه (س) اشاره دارد. نور وجود فاطمه (س) همانند نور قرآن کریم در معیت نور وجود پیامبر نازل گردیده و این نمونه زیبایی از همتایی قرآن و فاطمه (س) است.

قرآن حبل الله است. چنانچه در کریمه قرآنی آمده: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾. مراد از حبل الله در این آیه، قرآن کریم است.

اهل بیت پیامبر نیز حبل الله‌اند؛ رسول خدا در حدیث ثقلین فرمودند: «هُمَا حَبْلُ اللَّهِ مَمْدُودٌ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ «قرآن و عترت ریسمان الهی هستند که میان شما و خداوند کشیده شده‌اند».

همچنین قرآن کتاب تدوین و انسان کامل، کتاب تکوین الهی است که در واقع از یک حقیقت واحد نشأت گرفته‌اند. انسان کامل صورت عینی قرآن و قرآن کریم صورت کتبی انسان کامل است. آنان دو کفه یک ترازو هستند.

قرآن صحیفه نورانیه صورت اعظم است؛ چنانچه انسان کامل هم صورت اسم اعظم است. «قرآن حجت خداوند است که این حجت الهی در قیامت برای همگان به طور کامل عیان خواهد شد». فاطمه (س) نیز حجت بر ائمه هدی است.

قرآن قول فصل ﴿إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ﴾ و حضرت فاطمه (س) نیز فصل الخطاب است.

قرآن هدی ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ...﴾ و فاطمه (س) نیز هدایت کننده انسان است.

قرآن، رشد ﴿ص وَالْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ * بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِزَّةٍ وَشِقَاقٍ﴾ ، حق﴿لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾ ، کریم﴿إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ﴾ ، شفاء﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ ، رحمت ﴿وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا﴾ ، برهان ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُبِينًا﴾ ، عزیز ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جَاءَهُمْ وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ﴾ ، حکیم ﴿وَالْقُرْآنِ الْحَكِيمِ﴾ ، مطهر ﴿رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ يَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً﴾ ، ذکر﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾ ، مصدِّق ﴿نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ﴾ ، عظیم ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ﴾ و بیان ﴿هَذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ﴾ است و فاطمه (س) نیز در نصوص و مجامع روایی و دعاهای مأثور، مانند جامعه کبیره: رشد، حق، کریم، شفا، رحمت، برهان، عزیز، حکیم، مطهر، ذکر، مصدق، عظیم، بیان و... است.

دیگر اینکه هر دو شافع و مشفع‌اند؛ هر دو در قیامت شفاعت می‌کنند و شفاعتشان پذیرفته می‌شود.

در نهایت هم قرآن و هم ائمه اطهار دعوت کننده به سوی یک چیزند و آن اینکه: ﴿ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ...﴾.

ائمه اطهار نیز در شیوه تبلیغی خود، همچون قرآن از شیوه حکمت، موعظه حسنه و... بهره می‌گرفته‌اند. علامه مجلسی در این باره می‌نویسد: «الْإِمَامُ... وَ يَدْعُو إِلَى سَبِيلِ رَبِّهِ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ الْحُجَّةِ الْبَالِغَةِ»؛

فاطمه (س) از باب اینکه قرآن در حقیقت وجود و کنه و اسماء هستی‌اش راه یافت، ظهور قرآن و در نتیجه ظهور علم الهی است.

فاطمه (س) عالِم به قرآن و حامل آن است. چون انسان کامل است؛ بتول است و به قول علامه حسن زاده آملی، بتول توان تلقی، تحمل و تحقق قول ثقیل (قرآن) را داراست.

فاطمه زهرا (س) حقیقتی قرآنی دارد. حقیقتی جاودانه، همیشگی ولا یتغیر تغییر ناپذیر. البته حق را با ادعای مدعیان نمی‌توان شناخت، بلکه باید معیارهای حق و باطل را شناخت و بر اساس آن، انسان‌های حق‌مدار را شناسایی کرد. فاطمه (س) عین حق و حقیقت است و معیارها در او به طور کامل وجود دارد و این برعکس انسان‌هایی است که با حق و حقیقت همخوانی ندارند و تنها شخصیت آنان برجسته می‌شود. در این باره شخصی که گذشته طلحه و زبیر را می‌دانست، نزد حضرت امیر آمد و عرض کرد: «أ یمکن أن یجتمع الزبیر و طلحه و عایشة علی باطل؟ فقال: إنک لملبوس علیک، إن الحق و الباطل یعرفان بأقدار الرجل؟ إعرف الحق تعرف أهله»؛ آیا ممکن است زبیر و طلحه و عایشه بر امر باطل هم‌رأی و هم عقیده شوند؟ امیرالمؤمنین در پاسخ فرمودند: همانا تو مردی هستی که به اشتباه گمان می‌کنی حق و باطل طبق شخصیت و منزلت مردم تشخیص داده می‌شود؛ حق را بشناس تا اهل آن را بشناسی. همچنین باطل را بشناس تا اهل آن را تشخیص بدهی».

امیر مؤمنان در سخنی آموزنده در همین راستا می‌فرماید: «أَيُّهَا النَّاسُ لَا تَسْتَوْحِشُوا فِي طَرِيقِ الْهُدَى لِقِلَّةِ أَهْلِهِ»؛ «ای مردم! در راه هدایت، به جهت کمی اهل آن وحشت مکنید».

پیامبر اکرم در مورد حضرت امیر هم می‌فرماید: «عَلِيٌّ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِيٍّ‌»؛ علی (ع) همراه قرآن و قرآن هم همراه علی (ع) است.

منابع

1. کرمانی کجور، محمد، مقاله «فاطمه زهرا دختر رسول خدا»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱‌
2. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۲
3. حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۳
4. اسحاقی، سید حسین، فرهنگنامه فاطمی ج۱