حضرت فاطمه در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حضرت فاطمه زهرا است. حضرت فاطمه زهرا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حضرت فاطمه در قرآن - حضرت فاطمه در حدیث - حضرت فاطمه در نهج البلاغه - حضرت فاطمه در تاریخ اسلامی - حضرت فاطمه در معارف و سیره نبوی - حضرت فاطمه در معارف و سیره امام باقر - حضرت فاطمه در معارف و سیره امام صادق - حضرت فاطمه در معارف و سیره رضوی - حضرت فاطمه در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - حضرت فاطمه از دیدگاه اهل سنت - پرسش‌های مرتبط

حضرت فاطمه (س)، بیستم جمادی‌الثانی پنجم بعثت در مکه متولد شد. پدر و مادرشان، حضرت محمد (ص) و حضرت خدیجه (س) و امیرالمؤمنین (ع) همسر ایشان است. امام حسن (ع)، امام حسین (ع)، زینب کبری (س)، ام‌کلثوم (س) و محسن (ع) فرزندان او هستند. فاطمه، زهرا، مطهره، شهیده و محدثه از القاب وی و ام ابیها معروف‌ترین کنیه ایشان است.

هشت سال ابتدای زندگی به همراه پدر در مکه بودند، پس از مهاجرت به مدینه در ماه رمضان سال دوم هجری با حضرت علی (ع) ازدواج کردند. بعد از شهادت پدر مدت زمان کوتاهی زندگی کرد و در ماجرای سقیفه و به دلیل دفاع از ولایت امیرالمؤمنین (ع) آسیب دیده و در بستر بیماری افتادند و در ۳ جمادی الثانی به شهادت رسیدند.

سوره کوثر و آیاتی مانند: آیه مودت، آیه نور و آیه تطهیر و روایات فراوانی از پیامبر خاتم (ص) و ائمه (ع) حکایت از شأن والای حضرت زهرا (س) دارد.

ولادت

مقالهٔ اصلی: ولادت حضرت فاطمه

در سحرگاه روز جمعه بیستم جمادی‌الثانی پنجم بعثت در مکه، دختری با نام فاطمه تولد یافت که از وی با عنوان برترین زنان جهان از آغاز خلقت تا پایان جهان یاد می‌شود. ثقةالاسلام کلینی دراین باره می‌نویسد: “فاطمه ـ که بر او و شوهرش سلام و درود باد ـ پنج سال بعد از بعثت به دنیا آمد و از دنیا رفت درحالی که ۱۸ سال و ۷۵ روز عمر داشت. تاریخ‌های غیر مشهور دیگری که سال تولد را به چند سال قبل از پنجم بعثت و حتی پیش از بعثت می‌رساند نیز آمده است.

پدر و مادر

مقاله‌های اصلی: پیامبر خاتم و حضرت خدیجه

پدرش، حضرت محمد (ص)، خاتم پیامبران و مادرش خدیجه (س) از زنان بزرگ مکه و از اشراف و تجار جزیرة‌العرب است که پس از ظهور اسلام، اول زنی بود که به پیامبر (ص)ایمان آورد و ثروتش را در راه گسترش اسلام در اختیار ایشان گذارد.

حضرت خدیجه (س)، دخترش را در حالی به دنیا آورد که زنان مکه به علت ازدواج وی با پیامبر (ص) با وی قطع رابطه کردند و در زمان ولادت حضرت فاطمه (س) نیز وی را تنها گذاردند. علت این قطع رابطه، آن بود که خدیجه (س)، با فردی غیرثروتمند ازدواج کرد. مخالفان پیامبر (ص) با أبتر خواندن حضرت محمد (ص) به علت نداشتن فرزند پسر و ادامه نیافتن نسل وی، ایشان را استهزا می‌کردند؛ اما با تولد حضرت فاطمه (س) و نزول سوره کوثر از سوی خداوند، آن مخالفان، أبتر خوانده شدند و نسل پیامبر (ص) از این دختر ادامه یافت.

همسر و فرزندان

مقاله‌های اصلی: امام علی و فرزندان حضرت فاطمه

امام علی (ع) پسر عموی پیامبر (ص)، اولین مرد مسلمان و برادر پیامبر (ص) در جریان پیمان اخوت در مدینه، همسر حضرت فاطمه (س) بود. فرزندان ایشان عبارت‌اند از: امام حسن (ع)، امام حسین (ع)، زینب کبری (س)، ام‌کلثوم (س) (که برخی اسمش را رقیه دانسته و ولادتش را پیش از فوت پیامبر (ص) و وفاتش را در زمان امام حسن مجتبی (ع) می‌دانند؛ هرچند بنا بر یک قول، دختری دیگر به نام رقیه داشته‌اند که در کودکی فوت کرد و محسن (ع) (که در جریانات پس از وفات پیامبر (ص) سقط شد).

القاب فاطمه (س) و احترام به نام او

مقالهٔ اصلی: القاب حضرت فاطمه

در منابع اولیه برای فاطمه نام‌ها و القاب متعددی ذکر کرده‌اند؛ مانند زهرا که در بسیاری از روایات فاطمه زهرا (س) آمده است، مطهره، شهیده و محدثه که برای آنها نیز عللی بیان کرده‌اند. «سَيِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ» از القاب ایشان است. امام صادق (ع) در روایتی نه نام برای فاطمه (س) ذکر می‌کند: فاطمه، صدیقه، مبارکه، طاهره، زکیه، رضیه، مرضیه، محدثه و زهراء.

امام صادق (ع) می‌فرماید: اگر نام دخترانتان را فاطمه نهادید، به احترام فاطمه او را کتک نزنید و به او بی احترامی ننمایید. سخن حضرت به سَکونی چنین است: «أَمَّا إِذَا سَمَّيْتَهَا فَاطِمَةَ فَلَا تَسُبَّهَا وَ لَا تَلْعَنْهَا وَ لَا تَضْرِبْهَا»: “هرگاه نام دخترت را فاطمه نهادی، او را دشنام مده و لعن منما و او را مزن”.

برخی دیگر از القاب و کنیه‌های ایشان چنین است: بتول، حصان، حرّه، سیده، عذرا، زهرا، حوراء، مبارکه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، محدثه، مریم کبری، صدیقه کبری، نوریه، سماویه، حانیه، انسیه، منصوره، أم‌الحسن، أم‌الحسین، أم‌المحسن، ام‌الحسنین، أم الأئمه، أم‌أبیها، سیدة نساء العالمین و....

ابعاد معنوی

مقاله‌های اصلی: سیره عبادی حضرت فاطمه و سیره عرفانی حضرت فاطمه

در ابعاد معنوی وجود حضرت فاطمه (س) آمده است که خلقت نوری ایشان و سایر معصومان، هزاران سال قبل از خلق دنیا و در حالی بوده است که در عرش به تسبیح خداوند، مشغول بوده‌اند. سجده ملائکه بر آدم نیز به دلیل وجود این اشباح نورانی در صلب آدم بود و کلماتی که خداوند بدان وسیله، آدم و حوا را پس از رانده شدن از بهشت بخشید، اسامی پنج تن (حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع)، حضرت فاطمه (س) و حسنین (ع)) بوده است. از برکات وجودی حضرت فاطمه (س) این بود که در زمان حمل، با مادرش خدیجه انس داشته، با وی سخن می‌گفته است. در زمان ولادت نیز حضرت (حوا) یا ساره، همسر ابراهیم (ع)، آسیه همسر فرعون، کلثوم خواهر حضرت موسی (ع) و مریم مادر حضرت عیسی (ع) به اذن خداوند حضور داشته‌اند.

تسبیح فاطمه زهراء (س)

تسبیح فاطمه (س) یکی از اعمالی است که آن حضرت انجام می‌داده و دستور آن برابر روایات متعدد ۳۴ مرتبه الله اکبر، ۳۳ مرتبه الحمدلله و ۳۳ مرتبه سبحان الله است. توصیه شده در تعقیب نماز خوانده شود که سبب مغفرت می‌شود؛ همچنین قبل از خواب. امیرالمؤمنین (ع) جریان تسبیح فاطمه (س) را این‌گونه برای مردی از بنی سعد تعریف کرد: فاطمه (س) همسر من بود. او آب می‌آورد که اثر آن روی سینه‌اش بود. آسیاب می‌کرد که دستش آسیب دیده بود. خانه را جارو می‌کرد، به گونه‌ای که لباسش خاکی می‌شد. آتش زیر دیگ می‌افروخت، به گونه‌ای که جامه‌هایش سیاه شده بود؛ درنتیجه آسیب زیادی به او وارد شده بود. به او گفتم اگر نزد پدرت بروی و از ایشان خادمی بخواهی، از این مشکلات رهایی می‌یابی. او نزد پیامبر (ص) رفت؛ جمعی را نزد وی دید، چیزی نگفت. خجالت کشید و برگشت. پیامبر دانست او برای حاجتی آمده است. روز بعد پیامبر (ص) به نزد ما آمد و گفت: ای فاطمه، حاجتت چه بود؟ من سختی‌های زهرا را ذکر کردم. پیامبر (ص) فرمود: آیا دوست ندارید چیزی به شما بیاموزم که بهتر از خادم باشد؟ ۳۴ مرتبه تکبیر و ۳۳ مرتبه تسبیح و ۳۳ مرتبه حمد خدا را انجام دهید. فاطمه سه بار گفت: از خدا و رسولش راضی هستم.

فاطمه (س) اسوه زنان

فاطمه (س) به عنوان سومین معصوم مطرح است. در کتب اربعه برخی از حوادث زندگی حضرت نقل شده است. وی تنها معصوم زن است که می‌تواند اسوه برای زنان مسلمان باشد. زهرا (س) آن قدر مورد احترام بود که مَلَکی پس از پیامبر (ص) برای تسلیت نزد او می‌آمد و نکاتی را راجع به حوادث آینده درباره ذریه او می‌گفت و امیر مؤمنان (ع) آنها را می‌نوشت؛ ازاین روی وی مُحَدَّثه نام گرفته است. مصحف فاطمه (س) اخبار درباره ذریه‌اش را شامل می‌شود و در آن وصیت فاطمه بوده است. گاهی از آن به کتاب فاطمه تعبیر می‌شود.

فاطمه از اصحاب کساست که آیۀ تطهیر دربارۀ آنان نازل شده است. فاطمه مصباح و کوکب دُرّی بین زنان دنیاست و جزو کلماتی است که آدم آموخت و با آن توبه کرد.

از نگاه دیگران

1. ابن عباس می‌گوید: روزی رسول خدا (ص) نشسته بود و علی و فاطمه و حسن و حسین نزدش حضور داشتند، حضرت فرمود: خدایا! تو به خوبی آگاهی که اینان اهل بیت من و گرامی‌ترین مردم نزد منند، کسانی را که بدان‌ها محبّت می‌ورزند، مورد محبّت خود قرار ده و بر کینه‌توزان آنان خشم بگیر، دوستداران آنها را دوست و دشمنانشان را دشمن دار و یاری کنندگانشان را یاری فرما، آنان را از هرگونه پلیدی پیراسته و از هر گناهی برکنار دار و از ناحیه خود با روح القدس، آنان را تأیید و حمایت فرما.
2. از امّ سلمه منقول است که گفت: فاطمه دخت رسول اکرم (ص) در شمایل و سیما، شبیه‌ترین مردم به رسول خدا (ص) بود. عایشه می‌گوید: جز رسول خدا (ص) کسی را در سخن گفتن راستگوتر از فاطمه ندیدم، هرگاه فاطمه‌ خدمت رسول خدا (ص) می‌رسید، حضرت به‌پا می‌خاست و دخترش را می‌بوسید و بدو خوش‌آمد می‌گفت و دستش را می‌گرفت و در جای خود می‌نشاند. هر زمان رسول اکرم بر فاطمه وارد می‌شد، به احترام پدر به‌پا می‌خاست و او را می‌بوسید و دست مبارک او را می‌گرفت و در جای خود می‌نشاند، پیامبر (ص) همواره راز خود را با زهرا درمیان می‌گذاشت و در انجام کارها با او مشورت می‌کرد.
3. از حسن بصری منقول است که گفت: شخصیتی نیایش‌گرتر از فاطمه در این امت وجود نداشت، حضرت آن‌قدر نماز می‌گزارد که پاهای مبارکش متورّم می‌شد.
4. روزی عبد الله بن حسن در نوجوانی که از وقار و بزرگی نیز برخوردار بود، بر عمر بن عبد العزیز وارد شد، عمر از جای خود به‌پا خاست و به استقبال وی رفت و خواسته‌هایش را برآورده ساخت و سپس چین‌خوردگی پرده شکمش را با دست فشار داد به گونه‌ای که احساس درد کرد و به او گفت: هنگام شفاعت، این عمل را به یاد آور. وقتی عبدالله بیرون رفت مجلسیان عمر بن عبد العزیز وی را نکوهش کردند و گفتند: چرا با این نوجوان چنین کردی؟ وی در پاسخ گفت: راوی ثقه‌ای برایم حدیثی نقل کرد که با اعتماد به گفته او گویی این سخن را از زبان رسول خدا (ص) می‌شنوم که فرمود: «إنّما فاطمة بضعة منّي يسرّني ما يسرّها»؛ فاطمه پاره تن من است، آنچه موجب شادی زهرا شود، مرا نیز شادمان می‌کند. و من به خوبی می‌دانم اگر فاطمه زنده بود از کاری که با فرزندش انجام دادم، مسرور می‌شد. گفتند: معنای فشار دادن پوست شکم وی و سخنی که به او گفتی چه دلیلی داشت؟ عمر گفت: هر یک از بنی‌هاشم در پیشگاه خدا حق شفاعت دارند، از این جهت خواستم خود، در حیطه شفاعت این جوان قرار گیرم.
5. ابن صباغ مالکی گفته است:... فاطمه دختر کسی است که سوره (إسراء) در شأن او نازل گشته است. وی همسنگ خورشید و ماه، دخت برترین انسان، میلادش پاکیزه و به اتفاق اندیشمندان، بانوی بانوان است.
6. حافظ ابو نعیم اصفهانی درباره‌اش گفته است: «زهرای بتول نیایشگری برگزیده، و برگزیده‌ای پرهیزگار، پاره تن پیامبر و شبیه‌ترین افراد به آن حضرت بود... فاطمه، از دنیا و لذائذ آن بیزار و به راز و رمز عیوب آفات دنیا، آگاهی داشت».
7. عبدالحمید بن ابی الحدید معتزلی می‌گوید: رسول اکرم (ص) بیش از آنچه مردم تصور می‌کردند، نسبت به فاطمه احترام قائل بود... و محبّت به او، از محبّت پدر و فرزندی فراتر بود، پیامبر اسلام (ص) مکرّر در حضور خاص و عام و در مناسبت‌های گوناگون می‌فرمود: «إِنَّهَا سَيِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ وَ إِنَّهَا عَدِيلَةُ مَرْيَمَ بِنْتِ عِمْرَانَ وَ إِنَّهَا إِذَا مَرَّتْ فِي الْمَوْقِفِ نَادَى مُنَادٍ مِنْ جِهَةِ الْعَرْشِ يَا أَهْلَ الْمَوْقِفِ غُضُّوا أَبْصَارَكُمْ لِتَعْبُرَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ». ابن ابی الحدید می‌افزاید: این روایت صحیح بوده، و در حیطه احادیث ضعیف وارد نیست. رسول خدا (ص) مکرّر می‌فرمود: «یؤذینی ما یؤذیها و یغضبنی ما یغضبها، وَ إِنَّهَا بَضْعَةٌ مِنِّي، يُرِيبُنِي ما رَابَها».
8. دکتر علی حسن ابراهیم، تاریخ‌نگار معاصر می‌گوید: زندگی فاطمه، تنها صفحه‌ای از صفحات تاریخ است و انواع ارج و عظمت را در آن لمس می‌کنیم. آن مخدّره نظیر بلقیس و کلئوپاترا نبود که هریک بزرگی و عظمت خویش را از تاج و تخت بزرگ و ثروت هنگفت و زیبایی بی‌مانندشان کسب نمایند. فاطمه، مانند عایشه نبود که با بی‌پروایی‌اش فرماندهی سپاهیان (جمل) را بر عهده گیرد و مردان را به مصاف بطلبد تا بدین وسیله پرآوازه شود، بلکه، در برابر شخصیتی قرار داریم که توانست هاله‌ای از حکمت و شکوه و جلال را، به جهان عرضه کند، نه حکمتی که ریشه‌اش در کتب فلاسفه و اندیشمندان است، بلکه حکمتی که حاصل تجربه‌های روزگار سرشار از دگرگونی‌ها و رویدادهای دشوار بود، و شکوه و جلالش، نه از ملک و ثروت، بلکه از ژرفای جان برمی‌خاست.

سرگذشت زندگی

مقالهٔ اصلی: سرگذشت زندگی حضرت فاطمه

مهم‌ترین وقایع دوران زندگی هجده ساله حضرت فاطمه (س) را در سه مقطع می‌توان بررسی کرد:

از تولد تا هجرت

این مقطع که هشت سال نخست زندگانی حضرت را در برمی‌گیرد، مصادف با دعوت پیامبر (ص) و اقدامات سرسختانه مشرکان مکه در جلوگیری از گسترش دعوت اسلام بود. حضرت فاطمه (س) نیز با وجود سن کم، همیار و تسکین‌دهنده قلب پدر در این ایام بود. در گزارش‌های تاریخی آمده است حتی در زمانی که مشرکان از سر عداوت بر سر و روی پیامبر (ص) زباله می‌ریختند، ایشان با دستان خویش به زدودن آثار آن اقدام می‌کرد. مهم‌ترین وقایع دوران کودکی حضرت فاطمه (س) عبارت‌اند از: سه سال حضور در شعب ابی‌طالب و فوت ابوطالب عموی پیامبر (ص) و مادرش خدیجه. سرانجام، اقدامات مشرکان، زمینه هجرت پیامبر (ص) و سایر مسلمانان را به یثرب فراهم ساخت.

آغاز زندگی فاطمه (س) با انواع فشارها و تهدیدات دشمن، نسبت به پیامبر و اوج بحران‌ها و شکنجه‌های یاران آن حضرت، روبه‌رو شد.

فاطمه (س) در دوران کودکی، سه سال شاهد محاصره خاندان و یاران پدر بزرگوارش در شعب ابوطالب بود. در یکی از روزها که گرسنگی رمقی برای فاطمه (س) باقی نگذارده بود، رنگ پریده نزد پدر آمد و از گرسنگی شکایت کرد. رسول خدا (ص) دست مبارک خود را بر سینه فرزند محبوبش گذاشت و سر را به آسمان بلند کرد و فرمود: ای خدای سیرکننده گرسنگان و خوارکننده انسان‌های پست! دخترم فاطمه (س) را گرسنه مگذار. عمران بن حصین می‌گوید: دیدم بی‌درنگ زردی چهره فاطمه (س) برطرف شد و گونه‌های مبارکش گلگون گشت.

سرانجام توطئه شوم قریش و دوره تلخ شعب‌نشینی پایان یافت و پیامبر و یارانش به خانه‌های خود بازگشتند. در آن زمان، فاطمه (س) پنج ساله بود و می‌خواست طعم دل‌انگیز زندگی در کنار پدر و مادر را در آزادی بچشد؛ اما روزهای خوش فاطمه (س) دوام چندانی نیافت و مادرش از دنیا رفت.

بعد از رحلت خدیجه، فاطمه (س) افزون بر اندوه فقدان مادر، هر روز شاهد حوادث تلخ و ناگواری بود که از سوی مشرکان بر پدر بزرگوارش وارد می‌شد. روزی فاطمه دید مشرکان در مسجدالحرام نشسته‌اند و برای کشتن پیامبر نقشه می‌کشند. او با چشمانی گریان به خانه بازگشت و پدر را از توطئه دشمن آگاه ساخت.

ابن مسعود می‌گوید: روزی رسول خدا (ص) در کنار مسجدالحرام، مشغول نماز بود و ابوجهل و یارانش آن حضرت را نگاه می‌کردند که یکی از آنان برخاست و بچه‌دان شتری را که تازه ذبح شده بود برداشت و هنگامی که پیامبر برای سجده، پیشانی را بر خاک نهاد، آن را روی شانه آن حضرت گذاشت. دیگران شروع به تمسخر پیامبر نمودند. من نظاره‌گر این ماجرا بودم؛ اما جرئت نداشتم جلو بروم و بچه‌دان شتر را از روی شانه حضرت بردارم. این ماجرا به گوش فاطمه (س) رسید. وی در حالی که بسیار نگران بود، به مسجدالحرام آمد و بچه‌دان را از روی شانه آن حضرت برداشت، سپس اهانت‌کنندگان را سرزنش کرد.

از هجرت تا رحلت پیامبر (ص)

پس از گذشت سیزده سال از بعثت رسول اکرم (ص)، سرانجام مشرکان مکه بدین نتیجه رسیدند که خاموش ساختن دعوت پیغمبر (ص) جز با قتل پیامبر (ص) و مشارکت تمامی قبایل، امکان‌پذیر نیست؛ از این رو حضرت محمد (ص) بر اساس فرمان خداوند به صورت مخفیانه به سمت یثرب حرکت کردند. پیش از آن، تعدادی از مردم یثرب در موسم حج، مسلمان شده بودند. آنان طی پیمان‌های عقبه اول و دوم طی دو سال متمادی با پیامبر (ص) سوگند وفاداری و حمایت از ایشان یاد کرده بودند. با شکست نقشه قتل پیامبر (ص) که با فداکاری حضرت علی (ع) در خوابیدن بر بستر پیامبر (ص) میسر شد، آغاز هجرت سایر مسلمانان به سمت یثرب آغاز شد. حضرت فاطمه (س) نیز همراه فاطمه بنت اسد، فاطمه بنت زبیر، ام‌ایمن و فردی دیگر در معیّت حضرت علی (ع) حالا به سمت مدینه حرکت کرد و در منطقه قبا به رسول خدا (ص) ملحق شد. آنان با استقبال اهل یثرب وارد این شهر گشتند.

از وقایع مهم دیگر و مرتبط به حضرت فاطمه (س) و خانواده ایشان، نزول فرمان خداوند مبنی بر مسدود شدن درب تمامی خانه‌هایی بود که به مسجدالنبی باز می‌شد و تنها خانه‌ای که از سوی خداوند از این امر مستثنا شد درب خانه ایشان بود. این ماجرا، بیانگر جایگاه این خانواده نزد خداوند است.

ارسال نمایندگانی از سوی پیامبر (ص) به مناطق مختلف، یکی از اقدامات پیامبر (ص) در راستای آشنایی مردم با اسلام بود که به گرایش مردم بسیاری از مناطق به اسلام منجر شد؛ اما در این میان، گروه‌هایی همچون بزرگانی از مسیحیان نجران نیز بودند که حاضر به پذیرش اسلام نشدند و خواستار مباهله (نفرین یکدیگر و نابودی گروه ناحق) با پیامبر (ص) شدند که به امر خداوندی پیامبر (ص) همراه حضرت علی (ع)، حضرت فاطمه (س) و حسنین (ع)شرکت جستند، که با اثبات شدن حقانیت اسلام، مسیحیان نجران از مباهله امتناع ورزیدند و به پرداخت جزیه به دولت اسلامی تن دادند.

در مجموع، حضرت فاطمه (س) در این ده سال ـ که از هجرت تا رحلت پیامبر (ص) به طول انجامید ـ در جامعه نبوی در ابعاد مختلف تربیتی، علمی، اجتماعی و... نقش‌های مهمی ایفا کرد.

ازدواج علی و فاطمه (ع)

از وقایعی که در این دوران قرار می‌گیرد داستان ازدواج امیرالمؤمنین (ع) با حضرت زهرا (س) است. بزرگان و ثروتمندان قریش و... از خواستگاران حضرت فاطمه (س) بودند؛ اما بنابر اقوال مختلف در سال اول یا دوم هجرت با حضرت علی (ع) ازدواج کردند که از سوی خداوند تنها هم‌کفو ایشان شمرده شد. این ازدواج در حالی صورت گرفت که برخی افراد، حضرت فاطمه (س) را همچون مادرش به علت ازدواج با حضرت علی (ع) که در آن زمان ثروتی نداشتند، سرزنش می‌کردند.

در ماه رمضان سال دوم هجری علی (ع) با فاطمه ازدواج کرد و ذی حجه همان سال مراسم عروسی برگزار شد. نتیجه این ازدواج دو پسر و دو دختر به نام‌های حسن، حسین (ع)، زینب و ام کلثوم بود. در سخنی پیامبر (ص) در فضیلت این خانواده فرمود: "به درستی که علی (ع) وصی و خلیفۀ من است. همسرش فاطمه (س) سرور زنان عالمیان دختر من است. حسن و حسین (ع) دو سرو جوانان بهشت، فرزندان من هستند. هر کس آنان را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر کس دشمن بدارد، با من دشمنی کرده است".

آموزش مسائل زنان به فاطمه

رسول خدا (ص) برابر روایتی صحیح، مسائل مربوط به زنان را به فاطمه (س) آموزش می‌داد تا وی به زنان مسلمان آموزش دهد. زراره از قضای نماز و روزه توسط حائض از امام باقر (ع) می‌پرسد. آن حضرت بیان می‌کند قضای روزه را بگیرد؛ اما نماز آنان در ایام عادت قضا ندارد و می‌افزاید: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صكَانَ يَأْمُرُ بِذَلِكَ فَاطِمَةَ (ع)وَ كَانَتْ تَأْمُرُ بِذَلِكَ الْمُؤْمِنَاتِ»: “رسول خدا (ص) به این موضوع فاطمه (س) را فرمان می‌داد و او به زنان مؤمن دستور می‌داد این‌گونه عمل کنند”. از این خبر استفاده می‌شود که فاطمه (س) واسطه برای آموزش زنان مسلمان بوده است. برابر این روایت فاطمه (س) مانند دیگر زنان، ایام عادت داشته است.

از رحلت پیامبر (ص) تا شهادت

حضرت فاطمه (س) در سال یازدهم هجرت، پس از رحلت پیامبر (ص) مدت زمان اندکی زیستند که از سی تا دویست و چهل روز ذکر شده است. پدید آمدن بحث‌های جانشینی پس از رحلت پیامبر (ص) باعث ایجاد دو گروه در بین مسلمانان شد که در ارتباط مستقیم با زندگانی حضرت فاطمه (س) قرار داشت. دسته اول که امامت و جانشینی را در سه شأن قضاوت، حکومت و رهبری معنوی می‌دانستند، این امر را بر اساس ادله عقلی و نقلی این شایستگی را تنها در حضرت علی (ع) می‌دیدند؛ اما گروه دوم امامت و جانشینی را تنها در امر حکومت و ریاست عامه دیدند و طی جریان سقیفه، ابوبکر را به خلافت برگزیدند.

شیعه معتقد است در این جریان، حضرت علی (ع) بنابر مصالح اسلام سرانجام مجبور به دست کشیدن از حکومت شد؛ اما امامت و رهبری معنوی مردم همچنان بر عهده ایشان بود. در این باره حضرت فاطمه زهرا (س) از همان بدو پدید آمدن جریان سقیفه در دفاع از جریان اول و اثبات آن به اقدامات مختلفی روی آورد؛ همچون: بیان سخنرانی‌های متعدد در مسجد، رفتن به درب خانه‌های مهاجران و انصار و یادآوری سخنان پیامبر (ص)، اعتراض به همسران مهاجر و انصار به سبب کناره‌گیری شوهرانشان در دفاع از این جریان در ملاقاتی که به عیادت ایشان آمده بودند و تلاش برای جلوگیری از اجبار حضرت علی (ع) در گرفتن بیعت که به درگیر شدن جناح مخالف با ایشان و حتی وارد ساختن آسیب‌های جسمی وی منجر شد. این امر، سرانجام باعث سقط جنین و بیماری شدید ایشان شد که به شهادت ایشان انجامید.

یکی از وقایع مهم دیگر که پس از پیامبر (ص) درباره حضرت فاطمه (س) به وقوع پیوست، ماجرای زمین فدک بود. پیامبر (ص) در جریان جنگ خیبر ـ که با صلح پایان پذیرفته بود ـ طبق دستور خداوند، منطفه فدک را به حضرت زهرا (س) بخشید؛ چون در این گونه موارد، بخشی از غنایم به پیامبر (ص) تعلق می‌گرفت. سود سرشار فدک از سوی ایشان به نیازمندان داده می‌شد.

پس از رحلت خاتم انبیا (ص) جناح مخالف با این دلیل که ارث به فرزندان پیامبران تعلق نمی‌گیرد، این منطقه را از حضرت فاطمه گرفت؛ از این رو بخشی از تلاش دختر رسول خدا (ص) ارائه دلایل برای اثبات ارثیه خود و بازستاندن فدک در کنار سایر اقدامات ایشان بود. حضرت فاطمه (س) سرانجام پس از گذراندن روزهای سخت بیماری، پس از انجام وصیت‌های مختلف، طبق فرموده پیامبر (ص) اولین فردی از خاندان نبوی بود که به دیدار ایشان شتافت. حضرت پس از پدرش ۷۵ روز زندگی کرد”. به نقلی او ۹۵ روز پس از پیامبر از دنیا رفت.

علی (ع)، فاطمه (س) را غسل داد. به تعبیر امام صادق (ع) چون وی صدیقه بود، باید صدیق او را غسل می‌داد. ایشان طبق وصیتشان، شبانه، مخفیانه و در نقطه نامعلومی در مدینه به خاک سپرده شد. در تشییع حضرت، تعدادی انگشت‌شمار از اصحاب، همچون: عقیل، عمار، مقداد، زبیر، ابوذر، سلمان و بریده حضور داشتند.

محل دفن فاطمه (س)

درباره محل دفن فاطمه زهرا (س) اختلاف است. برخی آن را بقیع، برخی روضه و برخی خانه‌اش دانسته‌اند. زیارت ایشان در هر سه مورد وارد شده است. در کافی و من لا یحضره الفقیه آمده است که ابن ابی نصر بزنطی از امام رضا (ع) از قبر فاطمه (س) می‌پرسد؛ حضرت می‌فرماید: «دُفِنَتْ فِي بَيْتِهَا»: “در خانه‌اش دفن شده است”. وقتی بنی امیه مسجد را توسعه دادند، خانه جزو مسجد گردید. در روایتی امام صادق (ع) نیز این محل را جای دفن فاطمه (س) می‌داند. شیخ صدوق هر سه قول را ذکر می‌کند و قول دفن حضرت را در خانه‌اش که جزو مسجد شده، ترجیح داده است. در روایتی آمده علی (ع)، فاطمه (س) را پنهانی دفن کرد و جای قبر ایشان را محو نمود و رو به پیامبر (ص) کرد و با حضرت سخن گفت. این خبر نیز از دفن فاطمه (س) در محدوده مسجد حکایت دارد.

حضرت علی (ع) در رثای حضرت فاطمه (س)

حضرت علی (ع) در فراق همسر گرامی خویش فرمودند: "...ای پیامبر خدا! صبر و بردباری من با از دست دادن فاطمه (س) کم شده است و توان خویشتنداری ندارم؛ اما برای من که سختی جدایی تو را دیدم و سنگینی مصیبت تو را کشیدم، شکیبایی، ممکن است. این من بودم که با دست خود، دختر تو را در میان قبر نهادم و هنگام رحلت، جان گرامی تو میان سینه و گردنم پرواز کرد. پس همه ما از خداییم و به خدا باز می‌گردیم.

پس امانتی که به من سپرده بودی برگردانده شد و به صاحبش رسید. از این پس، اندوه من جاودانه و شب‌هایم شب‌زنده‌داری است، تا آن روز که خدا خانه زندگی تو را برای من برگزیند. به زودی، دخترت تو را آگاه خواهد ساخت که امت تو چگونه در ستمکاری بر او اجتماع کردند. از فاطمه (س) بپرس و احوال اندوهناک ما را از او خبر گیر که هنوز روزگاری سپری نشده و یاد تو فراموش نشده است.

سلام من به هر دوی شما! سلام وداع کننده‌ای که از روی خشنودی یا خسته‌دلی سلام نمی‌کند. اگر از خدمت تو بازمی‌گردم از روی خستگی نیست و اگر در کنار قبرت می‌نشینم از بدگمانی به وعده خدا به صابران نیست".

منابع

1. شریعت‌جو، منیره، حضرت فاطمه زهرا، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱
2. اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه
3. مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم