مبانی نظام سیاسی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مبانی نظام سیاسی در حدیث | مبانی نظام سیاسی در فقه سیاسی | مبانی نظام سیاسی در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل مبانی نظام سیاسی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

هر یک از نظام‌های سیاسی، بر جهان‌بینی، اعتقادات و نظام فکری خاصی بنا گردیده و بر همان بنیان‌هایی است که اهداف و اصول حرکت نظام، ساختارها، خط مشی‌ها و روش‌ها شکل می‌گیرند. با توجه به اینکه در کامل‌ترین سطح، دو نوع نگاه به هستی و دو دسته باور و نظام فکری، جامع همه دیدگاه‌های بشری است؛ از این‌رو مبانی نظام سیاسی در دو جهان بینی الهی و مادی و در مقولات هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

کلی‌ترین و شامل‌ترین چارچوب معرفتی در هر جهان‌بینی، هستی‌شناسی است که در آن، زیرساخت‌های ادراکی و اعتقادی شکل می‌گیرد. از جمله موضوعاتی که باید، ریشه آن را در هستی‌شناسی پیگیری نمود، اندیشه سیاسی، خاصه نظام سیاسی است. همچنین انسان، عنصر اصلی و بازیگر نقش اول حیات سیاسی است؛ از این‌رو اگر تفکر نظام یافته‌ای بخواهد، نظام سیاسی خاص خود را تبیین کند، باید در ابتدا مشخص نماید که چه انسانی و با چه ویژگی‌هایی مطلوب اوست. و سرانجام از آنجا که جامعه، بستر و میدان تحقق و فعلیت یافتن نظام سیاسی است، تعریف از جامعه، چگونگی پیدایش و تکامل آن، نحوه شکل‌گیری حرکت‌های اجتماعی و نگاه تاریخی به آغاز و انجام آنها، همگی تأثیر مستقیم بر سامان‌بخشی نظام سیاسی دارند.

مبانی نظام سیاسی در جهان‌بینی الهی

مقدمه

در جهان‌بینی الهی، مبانی نظام سیاسی با جهان‌بینی الهی با سه بعد اصلی هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی قابل بررسی است که ذیلاً به تفصیل و تبیین آنها می‌پردازیم.

هستی‌شناسی در جهان بینی الهی

در جهان‌بینی الهی، مسائلی از هستی‌شناسی وجود دارد که به عنوان زیربناهای نظام سیاسی شناخته می‌شود؛ این موارد عبارتند از:

اختصاص حاکمیت به خداوند

مسلمین بر این عقیده‌اند که خالق و آفریننده جهان هستی، تنها خداوند یگانه و قادر متعال است؛ بر این اساس تنها در برابر ذات او تسلیم می‌شوند و طاعت و بندگی هیچ انسانی را نمی‌پذیرند؛ مگر اینکه اطاعت آن اطاعت خداوند باشد؛ از این‌رو هیچ انسانی حق ندارد، انسان‌های دیگر را به تسلیم در برابر خود وادار نموده و آنان را از آزادی‌های خود محروم سازد و نیز برای جامعه، خودسرانه قانون وضع کند و روابط و رفتار اجتماعی را مطابق با شناخت و ادراک و خواست خود تنظیم نماید.

قرآن کریم، مصدر حاکمیت را تنها خدای متعال می‌داند و در موارد متعدد می‌فرماید: ﴿إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ﴾؛

علامه طباطبائی در “تفسیر المیزان” ذیل این آیات می‌نویسد: “حکم هم که یکی از صفات است از نظر اینکه خود نوعی از تأثیر است، معنای استقلالیش تنها از آن خداوند است؛ چه حکم در حقایق تکوینی و چه در شرایع و احکام وضعی و اعتباری، معلوم است که اگر غیر خداوند کسی دارای حکم بود، می‌توانست حکم خدای را به وسیله حکم خودش ابطال کند و با خواست او معارضه نماید”. بنابراین حکم تکوینی مختص خدای متعال است؛ ولی در حکم تشریعی، مواردی دارد که به اذن خداوند به غیر او نیز نسبت پیدا می‌کند. بنابراین اعتقاد به: انحصار حاکمیت خداوند، پایه اساسی و استوار نظام اسلامی است وجود که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز تبلور یافته است. چنانچه می‌گویند: حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست و هم او، انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکم ساخته است. هیچ‌کس نمی‌تواند این حق الهی را از انسان سلب کند یا در خدمت منافع فرد یا گروهی خاص قرار دهد.

نیازمندی به وحی در تنظیمات اجتماعی

در نظام سیاسی و اجتماعی که بر اساس اسلام شکل می‌گیرد؛ نه تنها در جهت‌گیری و ساختار؛ بلکه در بُعد قوانین، مقررات، برنامه‌ریزی و برقراری تنظیمات اجتماعی نیز لازم است با وحی و دستورات الهی مطابقت داشته باشد. مهمترین دلایلی که نیازمندی بشر به وحی را در انتظام‌بخشیدن به حیات اجتماعی خویش توجیه می‌کنند، عبارتند از:

• فهم مسیر صحیح زندگی، تابع اعتقاد به وحی: همواره انسان، در پرتو علم کامل به روابط و قانونمندی پدیده‌ها و انتخاب صحیح آنها می‌تواند مسیر درست زندگی را پیدا کند؛ اما دستگاه ادراکی او به سبب وجود موانع و محدودیت‌های ابزار شناخت، از فهم همه رموز و پیچیدگی‌های جهان هستی ناتوان است. تاریخ زیست اجتماعی بشر، آینه صادقی است و این حقیقت را به خوبی منعکس نموده است که هرگاه بشر، مستقلاً با تکیه بر اندیشه‌ها و توانایی‌های خود به دعوت انبیا پشت نموده، نه تنها از خیر و صلاح محروم شده؛ بلکه زندگی رنج‌آور؛ بی‌ثبات و توأم با ناامیدی و ناآرامی را تجربه کرده است. علم کامل و مطلق به روابط هستی را می‌توان تنها، نزد انبیاء الهی جستجو نمود؛ چون علم آنان از علم مطلق الهی سرچشمه گرفته و به وسیله وحی به ایشان منتقل شده است. بنابراین در مکتب اسلام، قوانین، مقررات، نقشه سعادت بشر و الگوی زندگی کمال مطلوب که از آن به عناوینی همچون: مدینه فاضله و حیات طیبه یاد می‌شود، توسط پیامبر بزرگوار اسلام که سرچشمه ایمان، علم و خیرخواهی منحصر به فرد و نیز خطاناپذیر هستند، ارائه شده است. و اصولاً در اعتقادات اسلامی، قانون‌گذاری حق انحصاری خداوند و یا کسانی است که از جانب او مأذون هستند؛ زیرا اولاً: خداوند نسبت به همه مصالح حقیقی بشر آگاهی کامل دارد، ثانیاً: خداوند عادل است و هیچ ستمی بر بندگان روا نمی‌دارد، و ثالثاً: خداوند در قانون‌گذاری هیچ منفعتی ندارد و هرچه هست جریان خیر و صلاح است که از ناحیه او متوجه بندگان می‌شود.

• احساس آرامش و خوشبختی و تابع اعتقاد به خداوند و تبعیت از وحی: انسان محدود، با خواسته‌های نامحدود، اگر در برخورد با شدائد و شرایط سخت محیط، با دید مادی به جهان بنگرد، نمی‌توان از او توقع و انتظاری بیش از این داشت. همیشه خود را ناکام و مغبون می‌بیند و سراسر زندگی او آمیخته از دغدغه و اضطراب می‌شود؛ چون دیدگاهی که در آن ماده به عنوان منشأ قوانین و جهان نیز، همین دنیا معرفی می‌شود و ورای ماده و هستی ملموس و محسوس، چیزی به رسمیت شناخته نمی‌شود گریز از این وضعیت و رسیدن به آرامش روحی، تنها در پرتو تغییر نوع نگاه به هستی، انسان و غایت او و پیوستن به دعوت انبیا ممکن می‌شود. مکتب انبیای الهی با دعوت به پرستش خدا و اعتقاد به جهان دیگر، قفس تنگ عالم مادی را شکسته، انسان را به ابدیتی پیوند می‌دهد که بدون احساس پوچی و سرگردانی و با مقصد قرار دادن خداوند و پیوستن به مقام قرب او، کمال، خوشبختی و سعادت خود را جستجو می‌کند. علاوه بر آن، برقراری عدالت که از اصلی ترین اهداف بعثت پیامبران است، موجب می‌شود که جلوی تعدّی و تجاوز به حقوق انسان‌ها گرفته شود و آنها از زندگی در چنین نظامی، احساس راحتی و آرامش کنند.

• پیروی از وحی، سامان‌بخش رفتار فردی و اجتماعی: گذشته از حوزه‌های اندیشه و روان، رفتار انسان نیز باید در شعاع نورانی تعالیم وحی قرار گیرد تا به سعادت و رفاه دنیا و آخرت دست یابد. وقتی از رفتار انسان سخن می‌گوییم، رفتار فردی و اجتماعی او مورد نظر است و نمی‌توان این دو نوع رفتار را در حوزه جدای از هم دانست؛ زیرا انسان جزئی از یک جامعه و در مقیاس عمومی، جامعه بشری محسوب می‌شود و اجتماع انسانی نیز متشکل از تک‌تک افراد است؛ بنابراین تداخل و تأثیرگذاری در بعد فردی و اجتماعی در یکدیگر و عدم امکان انفکاک آن دو از هم را، نمی‌توان انکار نمود.

احکام و دستورات دینی، رفتار فرد و جامعه را برای دست‌یابی به سعادت، هماهنگ با باورهای اعتقادی و نظام فکری، سازماندهی می‌کنند؛ بنابراین نقش عمده ارزش‌ها و احکام الهی، حاکم و جهت‌دهنده همه دانستنی‌ها و علوم و نیز تنظیم کننده همه شؤون و ابعاد نظام فردی و اجتماعی جامعه اسلامی است.

دنیا و آخرت، گستره توسعه در نظام الهی

نظام الهی برای انسان دو نمونه زندگی را به رسمیت می‌شناسد؛ زندگی در دنیای مادی و این جهان و دیگری زندگی در جهان آخرت که هر کدام از این دو، ساز و کارهای ویژه خود را دارند و باید انسان‌ها با کوشش و تلاش، آنها را فراهم سازند. دستورات قرآن کریم و انبیا الهی بر این مبنا استوار است که باید توشه آن جهان، در دنیای مادی فراهم شود. این دنیا مقدمه عالم دیگر و کشتزار محصولاتی است که باید در آن جهان درو شود؛ بنابراین، خداوند پیامبران را به منظور راهنمایی بشر برای کسب توفیق بیشتر در همین امر مهم، فرستاده است. قانون‌های الهی که توسط پیامبران ابلاغ می‌شود، همگی یاری‌دهنده بشر در این راهند و هرچند برای این جهان نیز قوانینی وضع شده؛ ولی مقصود اصلی تأمین سعادت در زندگی بی‌پایان آن جهان است که البته دنباله منطقی و طبیعی سعادت در این جهان به شمار می‌رود؛ ولی مطمئناً زندگی این جهان، هدف اصلی نیست؛ بلکه وسیله نیل به سعادت در جهان ابدی است. قرآن کریم زندگی دنیایی را چون بازیچه‌های کودکانه خوانده است؛ ﴿إِنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ﴾. بنابراین دنیا، مکانی است که انسان با رفتار اختیاری‌اش، حیات ابدی خود را رقم می‌زند و در واقع، مزرعه آخرت است و نیز امیرالمؤمنین علی(ع) از آن به «مَتْجَرُ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ‏» نام برده است. از این‌رو در نظام الهی، منظر توسعه و کمال، تنها محدود به حیات دنیایی نیست؛ بلکه دنیا و آخرت، در یک مجموعه واحد و متصل به هم قرار دارد و برای تأمین سعادت و رفاه هر دوی آن برنامه‌ریزی شده است.

معادگرایی و خودکنترلی

نظام الهی زندگی انسان را به دنیای مادی محدود نمی‌کند و جهان آخرت را که پس از آن می‌آید ادامه حیات انسان می‌شمرد. اعتقاد به آخرت، معاد و حضور در محکمه کیفر الهی، محاسبه کارهای انسان و اعطای ثواب و عقاب و باور این حقیقت که مردن، انتقال از یک نقص، به کمال است، انسان را از لغزش‌ها باز می‌دارد و در او تقوایی ایجاد می‌کند که عامل کنترل درونی، در مقابل تعدی و تجاوز به حقوق دیگران، است. علاوه بر آن با توجه به وجود عوامل نگهدارنده اجتماعی؛ همچون: امر به معروف، نهی از منکر، حسّ مسؤولیت نسبت به سرنوشت دیگران و جامعه اسلامی و همچنین نقش تعیین‌کننده حکومت در حفظ و حراست افراد و جامعه از انحطاط و انحراف، مکمل عامل کنترل درونی بوده و صیانت جامعه اسلامی را تضمین می‌نماید.

انسان‌شناسی در جهان‌بینی الهی

در جهان‌بینی الهی، دو مسأله کلیدی یعنی ابعاد وجودی انسان و توسعه انسانی، از جمله مسائلی هستند که به عنوان مبانی انسان‌شناسی این نظام فکری مورد توجه می‌باشند:

ابعاد وجودی انسان

وجود انسان از سه زاویه یا سه بعد، قابل شناسایی است. از یک‌سو دارای “بعد فیزیکی و جسمی” است و از سوی دیگر، وجود ناپیدا، “بعد روانی” او را می‌سازد. به علاوه، عامل ارتباط میان این دو “بعد ذهنی” اوست که هماهنگی میان رفتارها را برعهده دارد و نیز زمینه‌های راهبری روح بر جسم و رفتار عینی را فراهم می‌سازد. انسان دارای تمایلات و گرایش‌هایی است که جهت‌گیری او را در زندگی معیّن می‌کنند، و او را به اموری علاقمند و از امور دیگر، متنفّر می‌سازند. این بعد از وجود با تعابیری؛ چون قلب، روح، میدان تمایلات، گرایش‌ها و بعد ایمانی، یاد می‌شود. در بعد ذهنی، آدمی به علم و آگاهی دست می‌یابد و حصول آگاهی نیز در دو میدان درونی و بیرونی انجام می‌گیرد؛ در میدان درونی، انسان می‌تواند بر میل، اراده، اطلاعات، امور ذهنی و رفتار عملی خویش علم و احاطه پیدا نماید؛ همچنان‌که در میدان بیرونی نیز می‌تواند، به شناخت خداوند امور معنوی، معقولات و پدیده‌های محسوس دست یابد.

بعد فیزیکی و جسمی انسان، از یک زاویه دید، همان وجود جسمی و مادی یا هستی پیدای اوست و از زاویه و نگاهی دیگر، بعد رفتاری و میدان تحقق اراده او می‌باشد که میل، اندیشه و اراده در آن میدان تجسم پیدا می‌کنند. در جهان‌بینی الهی، با آنکه ابعاد وجودی انسان (قلب، ذهن و جسم) در ساختن شخصیت و رفتار انسانی به یکدیگر تقوم دارند؛ اما سهم تأثیر این ابعاد وجودی در تکوین یک رفتار متفاوت است؛ چنانچه نقش اصلی را تمایلات و گرایش‌ها ایفا می‌کنند و میدان علم، آگاهی و ذهن، دارای نقش فرعی است و میدان عمل یا بعد فیزیکی انسان، نقش تبعی را برعهده دارد.

مکانیزم ایفای نقش به این ترتیب است که نقطه آغازین رفتار انسانی، تمایل و گرایش است و در قلب او شکل می‌گیرد، در این حیطه، کشش‌ها و جاذبه‌های مختلف قلبی با محوریت کلی‌ترین و اصلی‌ترین گرایش و طلب، انسجام می‌یابند. در مرحله بعدی، قوای ذهن، راه وصول به مقصد را در عالم مثالی به صورت فرض و گمانه بررسی نموده و سرانجام عملیات اجرایی و تجسم اراده با شکل و قالب رفتار، در خارج تجلی پیدا می‌کند.

توسعه انسانی

مهمترین مبحث در انسان‌شناسی، توسعه انسانی است؛ زیرا ابعاد وجودی، توصیف انسان در حال ایستایی و نهایتاً تبیین ساده رفتار او می‌باشد؛ حال آنکه “توسعه انسانی”، در جریان تکامل و روند هدفمند نظام هستی، ناظر به حرکت انسان است. هر نظام فکری، تلقی‌ای از توسعه انسانی دارد که، متناسب و مبتنی بر تعریف او از “انسان” و “توسعه” است در جهان‌بینی الهی که از منظر کرامت و تعالی به انسان می‌نگرد و سیر و سلوک او را حتی تا خلیفة‌اللّهی ترسیم می‌کند، ابعاد وجودی او به شکل متوازن و متناسب رشد و توسعه می‌یابد. بنابراین لازم است در ارزیابی توسعه انسانی، سه دسته شاخص که هر کدام ناظر به یکی از ابعاد سه‌گانه وجودی اوست، مدّنظر قرار گیرد. این شاخص‌ها عبارتند از:

شاخص‌های ارزیابی توسعه بعد روحی؛ شاخص‌های ارزیابی توسعه بعد ذهنی؛

شاخص‌های ارزیابی توسعه بعد فیزیکی.

حال این سؤالات مطرح می‌شود که توسعه چگونه واقع می‌شود؟ عامل توسعه چیست؟ هدف و بستر توسعه کدام است؟

• مکانیزم توسعه انسانی: در دیدگاه الهی، هر حرکت و تغییری که توسط انسان صورت می‌گیرد، با انگیزه و اراده اوست؛ یعنی انسان وقتی در مقابل گزینه‌های مختلف قرار می‌گیرد، با درک تفاوت‌ها و شباهت‌ها، یکی از گزینه‌ها را انتخاب می‌کند؛ بنابراین افعال ارادی، منتسب به انسان ورمز مسؤول‌بودن او در قبال اعمال خود است؛ یعنی اراده و اختیار، عامل اصلی توسعه انسانی در میدان‌های سه‌گانه وجود محسوب می‌شود.

• هدف توسعه انسانی: نیل به کمال، هدف توسعه انسان است و نقطه اوج آن، هماهنگ با ابعاد وجودی، توسعه ایمان، علم و عمل صالح می‌باشد؛ اوج کمال انسانی، مرتبه‌ای است که ورای آن برای او قابل تصور نیست. در بیان قرآن این مرتبه و جایگاه به “فوز”، “فلاح” و “سعادت” تعبیر شده است. منزلگاهی که کمال و تعالی انسان در آن، صورت وقوع به خود می‌گیرد، “قرب” و نزدیکی به پیشگاه ربوبی است.

• بستر توسعه: در جهان‌بینی الهی، بستر توسعه انسانی اراده و اختیار انسان است. هر چند که نمی‌توان انسان را از شرایط خارجی و محیط پیرامونی آن؛ اعم از: محیط طبیعی، محیط اجتماعی، تاریخ و نظام هستی، جدا کرد و این عوامل در تعامل و تأثیر و تأثر نسبت به اراده او قرار دارند؛ ولی هیچ‌گاه نمی‌توان نقش این عوامل را آن‌چنان بزرگ نمود که اراده او را تحت‌الشعاع قرار داده و برای وی جبر شرایطی ایجاد نمایند و همین که مؤاخذه برای انسان معنا دارد؛ یعنی حاکم بر شرایط بیرونی است و قدرت انتخاب و اختیار دارد و می‌تواند در احاطه کامل شرایط، مسیر مستقلی را اختیار نماید؛ ولی تکامل انسان، حاصل اراده نیکوی او در بستر مناسب اجتماعی است و بسترسازی، برای رشد و توسعه انسان به عهده نظام سیاسی است؛ بنابراین در جهان‌بینی الهی متناسب با رشد و تکامل انسان، نظام سیاسی الهی مورد نیاز می‌باشد تا با بستر‌سازی و فراهم کردن شرایط مساعد، کمال و توسعه انسانی تحقق یابد.

مبانی نظام سیاسی در جهان‌بینی مادی

جهان‌بینی مادی، در اینجا به مکاتبی اطلاق می‌شود که حیات بشر را در زندگی بر روی کره خاکی و دنیای مادی خلاصه نموده و در عرصه اصول، ارزش‌ها، قوانین و راهکارهای تنظیم زندگی، تنها به توانایی‌های ظاهری بشر متکی هستند. در این دیدگاه، انسان خود را موجودی مستقل و یگانه می‌پندارد و هیچ اراده‌ای را مافوق اراده خویش به رسمیت نمی‌شناسد. تنها تکیه‌گاه او استعدادها و توانایی‌های خویش است و این مهمترین مبنا و زمینه مشترکی است که همه اندیشه‌های متفاوت مادی را به هم پیوند می‌دهد.

در جهان‌بینی مادی، ابزار شناخت نیز، صرفاً به توانایی‌ها و استعدادهای بشری محدود می‌شود. و جهان نیز در این دیدگاه توده‌ای مادی و متشکل از پدیده‌های گوناگون است که در اثر فعل و انفعالات یا فرایندهای مادی دائماً در تغییر و به اشکال جدید تبدیل شده، در مسیری بی‌انتها در حرکتند و طبعاً برای بشر نیز نمی‌توان غایت و آرمانی بجز اهداف دریایی و مادی تصور کرد. در جهان‌بینی مادی این موضوع که کدام یک از منابع شناختی بشر به عنوان نهایی‌ترین و اساسی‌ترین منبع و مرجع تمامی استدلالات یا یافته‌ها و ادعاها قرار می‌گیرد، با گرایش‌های متفاوتی پاسخ داده می‌شود؛ البته برخی مکاتب به طور افراطی به قدرت فکری و تعقل بشر تکیه کرده و تمسک به آن را تنها راه رسیدن به حقیقت و گره‌گشای تمامی مشکلات فردی و اجتماعی می‌دانند و برخی دیگر، تنها به حواس ظاهری و درک حسی بشر از امور عینی اکتفا نموده، وقوع خارجی (خارج از ذهن) را ملاک حقیقت؛ بلکه خود حقیقت می‌دانند.

گروهی دیگر علائق، خواسته‌ها و ارزش‌های فکری و اخلاقی انسان را هرچه باشد، اصیل و محترم می‌شمرند. هرکدام از این نگرش‌ها، مدعی است که با اتکا به منبع شناختی موردنظر خود از توانایی دریافت حقایق و شناخت صحیح جهان هستی برخوردار شده و اساساً می‌تواند با روشن‌ساختن مسیر رشد و سعادت و ارائه قوانین حرکت، بشر را به اهداف مطلوب خود برساند. به طور کلی مکاتب مادی، تلقی خاص و مشترکی از نظام سیاسی، هدف آن، جایگاه انسان در نظام سیاسی، قوانین و منشأ آن دارند؛ بنابراین نظام‌های سیاسی که در جهان‌بینی مادی شکل می‌گیرند مبتنی بر مبانی و زیرساخت‌های اعتقادی، توصیفی و تحلیلی است که طی سه مبحث؛ هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی تبیین می‌شود.

هستی‌شناسی در جهان‌بینی مادی

اساسی‌ترین عاملی که هر برداشت و نگرش (البته برداشت مادی) از نظام سیاسی را می‌سازد، نگاه به هستی از زاویه فلسفی آن است. در این نگاه، مباحثی چون: پیدایش هستی، آخرت‌گرایی، حاکمیت بر نظام هستی، تبیین رابطه انسان با سایر پدیده‌ها، کیفیت اداره جوامع انسانی، سرانجام هستی و عالم پس از مرگ و عوامل کنترل رفتار انسانی مورد بحث قرار می‌گیرد که به برخی از مهمترین مبانی این دستگاه اعتقادی اشاره می‌شود:

خودپرستی

از این منظر، هستی تنها به دنیای مادی ختم می‌شود و هرگونه وجود غیرمحسوس با حواس و ادراکات حسی بشر، انکار می‌شود؛ در نتیجه نفی خدا و خداپرستی از انگاره‌های اولیه این جهان‌بینی شمرده می‌شوند. در ادبیات امروز، این دیدگاه در قالب “سکولاریزم“ به تبیین، توسعه و تحول خویش می‌پردازد. سکولاریزم که از ریشه Secularis”“؛ یعنی “غیر مقدس” و “غیر روحانی” گرفته شده است، به فرایندی گفته می‌شود که بر طبق آن، واقعیاتی که در قلمرو دینی، جادویی و مقدس جای دارند به محدوده امور غیرمقدس و طبیعی منتقل می‌شوند. ایجاد زمینه حیات اجتماعی، غیردینی، همواره با تقدس‌زدایی برخی از مظاهر جهان و مقام انسانی، همراه بوده است و نیز تبیین جهان با استعانت از امور غیرمقدس و صرف مادی و با جایگزینی مظاهر عقلانی، علمی و فنی به جای مظاهر دینی شکل می‌گیرد. بنابراین گفته می‌شود که فرهنگ، اندیشه، آداب و رسوم، جهاتی غیردینی می‌یابند؛ یعنی پیوندهایشان را با ارزش‌های دینی و یا مبانی الهی قطع می‌کنند. آن فرایند غیردینی‌سازی را که با تمیز بین امر معنوی از امر مادی و به رسمیت شناختن کاربرد خاص خرد در قلمرو امور خیر همراه است، نباید با فرایندی که تحت همین نام، امحای هر معنای دینی را در زندگی تجویز می‌کند و سرانجام به خردگرایی محض و بی‌خدایی می‌انجامد، یکسان شمرد”. فرهنگ علوم اجتماعی؛ تألیف گولد و کولب، سکولار را به معنای جامعه مادی یا امر دنیایی و عرفی تلقی کرده و در توضیح می‌نویسد: “این اصطلاح در کلی‌ترین کاربرد خود در علوم اجتماعی اشاره می‌کند به امور دنیوی یا غیر مذهبی که با امور معنوی و روحانی فرق دارند. دنیایی، آن چیزی است که به هدف‌ها و رسوم دینی اختصاص نداشته باشد. این همان معنایی است که در عبارت‌هایی نظیر “مکتب‌های جداگانه دنیایی” و “روی‌آوردن به عالم دنیایی” از آن استفاده شده است”. در تعبیری دیگر، به طریقی به کار برده‌اند که فقط در نقطه مقابل امر مذهبی، قرار نمی‌گیرد. در تأیید این کاربرد، ه. پ. بِکِر می‌نویسد: “دنیایی با نامقدس، کافر، بی‌خدا، بی‌دین، رافضی، بی‌تقدس، بی‌ایمان یا اصطلاحات از این دست مترادف نیست؛ این اصطلاح همه آنها را در بردارد. اما... چیزی بسیار بیشتر از آنها را شامل می‌شود”.

در این مفهوم، دنیایی، متضاد با کل معنی مقدس؛ یعنی متضاد معزّز و منزّه است؛ بنابراین، فرهنگ، هنگامی دنیایی است که پذیرش آن بیشتر مبتنی بر ملاحظات عقلی و سودگرایانه باشد تا بر حرمت و تکریم”. سکولاریزم، در آغاز، خود را فرایند ایجاد تحول در دستگاه معرفتی و نظام آموزشی و سامان‌بخشی نوین به امور اجتماعی و سیاسی معرفی نمود؛ اما با گذشت زمان و عبور از مراحل مختلف تاریخی، رنگ جهان‌بینی به خود گرفت، دارای نظام اعتقادی و فکری گردید و نگاه خاصی به هستی، انسان، جامعه، تاریخ و غایت زندگی نمود و پیروان آن، خود را صاحب مکتبی تمام عیار و همه‌جانبه یافتند؛ البته در این مکتب، نفی خداپرستی با نفی هرگونه پرستش و با تقدس‌زدایی محض، برابر نیست؛ زیرا در هر صورت، انسان موجودی پرستش‌گر است و روح پرستش‌گری او، به دنبال معبود و مسجودی می‌گردد تا در گرفتاری‌ها و پیش‌آمدها به او پناه ببرد و محیط امنی در سختی‌ها و فشارها باشد. پرستش از طرف انسان، تعطیل‌شدنی نیست و اگر خدا از او گرفته شود به بت‌پرستی روی می‌آورد و یا دیگران را عبودیت می‌کند و یا اسیر و بنده خواسته‌های نفسانی خویش می‌گردد؛ زیرا در این دیدگاه، وقتی تعریف از هستی بر پایه هدف‌مندی و حکمت‌مداری، استوار نباشد، منجر به پوچی، ابهام و سردرگمی می‌شود. اینجاست که “اومانیسم“ به عنوان زیربخشی از مکتب مادی‌گرایی به تبیین جایگاه انسان در نظام هستی می‌پردازد و توضیح می‌دهد که: “انسان‌گرایی به طور کلی و بدون تصریح کافی، جریان فکری است که در آن به تأکید بر ارزش‌های خاص انسانی در برابر ارزش‌های مادی، اقتصادی، فنی و یا ارزش‌های دینی و فوق مادی، پرداخته می‌شود.

از نظر انسان دوره رنسانس، انسان‌گرایی، کیش اندیشه و کوششی در جهت پیوستن فرهنگ جدید به فرهنگ باستانی بوده است. تأکید بر این نکته که تنها انسان، عیار سنجش همه چیز است، نوعی انسان‌گرایی است.‌ انسان‌گرایی از دیدگاهی دیگر، اعتقاد به رستگاری انسان تنها از طریق کاربرد نیروی انسانی است”. در عصر جدید، “اومانیسم” به صورت یک هویت فرهنگی در آمده است و “براساس این اصل، انسان مدار و محور همه اشیا و خالق ارزش‌ها و ملاک تشخیص خیر و شر است. در واقع انسان جای خدا می‌نشیند و قادر است، بدون در نظر قراردادن دین و ارتباط با ماورای طبیعت، مشکلات زندگی و دنیای خود را حل کند”. فویرباخ، اندیشمند آلمانی، خود را وقف تحقیق جامع پیرامون انسان کرد و طبق گفته خودش، به جای آنکه “خداشناس” شود، “انسان‌شناس” شد و هرچند اعتقاد به خداوند را تنها تفاوت انسان نسبت به حیوان می‌دانست؛ اما ادعا می‌کرد، چون دلیل این امتیاز، خودآگاهی انسان است و متعلق خودآگاهی انسان، فقط خود اوست؛ نه چیز دیگری، پس وقتی می‌گوید: خدا، مقصود واقعیش خود انسان است و در یک جمله اینکه، خدا بشر را به صورت خویش نیافریده بلکه بشر خدا را به صورت خود آفریده است؛ بنابراین ماهیت دین عبارت است از “پرستش انسان به نام پرستش خدا”. براساس این مکتب، چنانچه به انسان بفهمانیم که خود واقعیتی است متعالی، دیگر سعادت را نه در بالای سر خویش؛ بلکه در درون خویش جستجو خواهد کرد و چون انسان، خود مطلق است، هرگونه خواسته‌ای فوق طبیعی (خدا) را رها خواهد کرد و به قول خود او کسی که هیچگونه خواسته فوق طبیعی ندارد، موجودات فوق طبیعی هم نخواهد داشت”.

“اومانیسم”، ارتباط با افراد، ملت‌ها و فرهنگ‌ها را تنها براساس همنوعی بشریت قرار داده. و خود به جای خدا و دین، قانون‌گذاری می‌کند و برای سرنوشت خود تصمیم می‌گیرد. و چون تنها مبنای آزادی، اوست با محوریت میل و اراده خود، خارج از هرگونه ضابطه، معیار و حق و باطلی، هرگونه که خواست می‌اندیشد و عمل می‌کند. کمال انسان به برآورده‌شدن تمایلات و نیازها تعریف می‌شود، همه چیز را اعم از امکانات طبیعی و انسانی، در این مسیر به خدمت می‌گیرد، حسّ و عقل او برای درک واقعات کافی دانسته می‌شود، حقایق ورای طبیعت، مربوط به دوران پیش از تمدن و علم تلقی می‌شود، انسان دیگر در برابر خدا مسؤولیتی ندارد و فقط در برابر وجدان خویش و قانون بشری مسؤول است و زندگی تنها در محدوده جهان مادی برای او معنا پیدا می‌کند. تنها غرائز و لذات حیوانی نامحدود، تلاش برای کسب مال با هر وسیله ممکن، رهایی از کلیه قیودات و تعهدات اخلاقی بدون در نظر گرفتن مسیر و هدف خود و جامعه و بدون داشتن آرمانی والا و هدفی ارزنده در بهره‌وری صحیح از مواهب، انسان اومانیستی را به یک انسان اقتصادی با کلیه صفات آن تبدیل کرده است و تمام زوایای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی او را بر مبنای نفع‌پرستی قرار می‌دهد و اصالت “پول و سود” را جایگزین “اصالت ارزش” می‌کند.

بی‌نیازی از وحی در تنظیمات اجتماعی

بی‌شک یکی از توانایی‌های مهم بشر، اندیشه، تجزیه و تحلیل مفاهیم است که از آن تحت عناوینی؛ مانند: عقل، ذهن، قوه ادراک و... یاد می‌شود؛ هر چند قدرت تفکر یکی از منابع شناخت مورد اتفاق همه یا اکثریت مکاتب است؛ ولی در تعریف دقیق عقل و جایگاه آن در بین سایر منابع، تفاوت‌های اساسی وجود دارد؛ بعضی مکاتب به شکل مبالغه‌آمیزی در تعیین نقش و جایگاه عقل راه افراطی در پیش گرفته و سعی دارند حل مسائل و مشکلات عینی و نظری را به عقل و اندیشه انسان واگذارند. در این دیدگاه، عقل مستقلاً، قادر است که برای فرد و جامعه، آرمان‌های مناسبی را تعیین کند، نظام زندگی فردی و اجتماعی را به درستی تنظیم کرده و سامان بخشد و موانع و مشکلات را شناسایی و مرتفع نماید و شیوه‌های مناسب را کشف نموده و به درستی به کار بندد.

گرایش افراطی به عقل و اندیشه، در تاریخ اندیشه‌های فلسفی و اجتماعی از دیرباز، به خصوص در یونان قدیم، وجود داشته است. افلاطون، عقل را همچون ابزاری تصور می‌کند که بدان وسیله، انسان به معرفت حقیقی، یعنی دریافت صور لا یتغیر یا “ماهیات” دست پیدا می‌کند، وی معتقد است که اصول عقل ابدی‌اند و آنها را می‌توان خیر برتر و واقعیت کامل در نظر گرفت”. یک‌بار دیگر در عصر نوزایی (رنسانس)؛ قرن پانزده و شانزده، اصالت عقل و اندیشه در اروپا مطرح گردید. “شاید بتوان گفت، دکارت که سهم زیادی در انتقال از دوران نوزایی به عصر جدید دارد، نخستین کسی است که رشته نوین از افکار را بهم پیوست و فلسفه تازه‌ای را در این زمینه گشود”. “وی با تفکیک ذهن و عین برای ذهن و اندیشه بشر نقش اساسی قائل شد و بحث خود را در مقابل شک‌گراهای زمان خود با اتکا به این اصل آغاز کرد که: من می‌اندیشم پس هستم”. هر چند که دکارت و برخی فیلسوفان پس از وی؛ مانند: مالبرانش، لایب نیتس و اسپینوزا، متأله بودند؛ اما گرایش افراطی به عقل و عقل‌مداری آنان، در مقابل خدام‌داری، پایه‌های دین‌ستیزی و سکولاریزم را بنا نهاد. گرایش افراطی به ذهن و مفاهیم ذهنی تا آنجا ادامه یافت که “هگل و اگوست کنت برای تفسیر و توجیه مبدأ و غایت جهان، “ایده” یا “مفهوم مطلق” را طرح کردند که از آغاز جهان، در حال بروز و ظهور متزاید بوده است”. از نظر هگل: “عالم تجلی همین مفهوم مطلق است و غیر از این مفهوم و شکوه و جلال آن، چیزی در جهان متجلی نیست”. بنابراین، در سکولاریزم، تنها عامل راهنمای انسان در مقابل وحی یا به تعبیر خوش‌بینانه‌تر، ممتازترین ابزار عقل اوست که در انسان‌ها و جوامع مختلف به اختلاف دیدگاه‌ها و توانایی‌ها، وجود دارد.

دنیاگرایی و انحصار کنترل بیرونی

انسان در جهان‌بینی مادی، بستر وجودی خویش و پهنه حیات را به قدر و وسعت ماده می‌بیند. افق دید، هدف‌ها و آرزوهایش به همین دنیا و مسائل دنیوی ختم شده و ماورای طبیعت را یا بکلی انکار می‌کند و یا جدای از قبول نظری، امری صرفاً فردی و درونی دانسته، بنابراین، آن را در زندگی اجتماعی، دخالت نمی‌دهد. با جزئی‌نگری، تنها مظاهر دنیایی و منافع شخص، صرفاً وجهه همت او قرار می‌گیرد؛ چون اصولاً باطن ماده‌گرایی، خودخواهی و منفعت‌طلبی و حتی نفع‌پرستی تفسیر می‌شود. و فزون‌طلبی، جوهره و خصلت ذاتی انسان تعریف می‌گردد تا آنجا که در جهت ارضای نفع و لذت شخصی خود هیچ حد و مرزی را به رسمیت نمی‌شناسد. از آنجا که پهنه جلب منفعت و بهره‌وری، همین دنیای مادی با منابع و امکانات محدود آن است، دیگران دائماً مزاحم انسان به نظر می‌آیند و در میدان رقابت و کشاکش مبارزه برای بهره‌گیری فزون‌تر از منابع محدود، زور و قدرت، معیار تنظیمات اجتماعی قرار می‌گیرد و جریان اجتماعی این فرایند، رسمیت‌یافتن تنازع به عنوان محور قوام و حفظ جامعه است؛ به این معنا که مهار فزون‌طلبی فردی، پیشگیری از تجاوز به محدوده‌های حقوق افراد و جامعه و برقراری امنیت اجتماعی، ایجاب می‌کند که طبیعت زیادت‌طلب انسان، تحت کنترل قرار گیرد. “وجدان”، به دلیل هم‌گرایی با منافع نفسانی و فردی توانایی کنترل و مهار تمایلات انسان را ندارد و در نتیجه تنها، عامل کنترل بیرونی، می‌تواند تا حدودی جلوی روحیه فزون‌طلبی را سد نماید؛ هر چند که ساختار نظام سیاسی، بیگانه از ایجاد عدالت اجتماعی است و این خود اجتماعات انسانی با منافع تعریف‌شده مشترک هستند که باید از منافعشان دفاع نمایند. بنابراین نتیجه بی‌اعتقادی به عالم پس از مرگ و معاد، و خلاصه‌کردن حیات انسانی در زندگی مادی، بی‌اعتمادی انسان‌ها را نسبت به یکدیگر در پی دارد و کانون‌های قدرت که حافظ منافع گروه‌های انسانی هستند، شکل می‌گیرد و این خود، به شکلی بروز پراکندگی و تفرقه و واگرایی در جامعه را به دنبال دارد.

انسان‌شناسی در جهان‌بینی مادی

در جهان‌بینی مادی نیز برای معرفی نوع نگاه به انسان، دو شاخص عمده انسانی، یعنی ابعاد وجودی انسان و توسعه انسانی بررسی می‌شوند.

تبیین ابعاد وجودی انسان

در این دیدگاه، انسان همانند سایر پدیده‌های هستی، به شکل توده‌ای مادی در نظر گرفته می‌شود که در نهایت ترکیبات پیچیده‌تری نسبت به سایر موجودات دارد. “در اصطلاح فنی زیست‌شناسی، انسان توصیف‌کننده نوعی حیوان است که از انواع دیگر جدا شده است... شکی نیست که اکثریت عظیمی از متخصصان مایلند که دست‌کم این اصطلاح را در طبقه‌بندی دونامی زیست‌شناسی با نوع هوشمند یا خردورز، برابر بگیرند؛ اما گوآنکه این اصطلاح در مورد چشم‌انداز زمان حال، مترادف کاملاً واضحی به شمار می‌رود. کسانی که تاریخ پستانداران عالی (بریمات‌ها) را مطالعه می‌کنند، غالباً ترجیح می‌دهند که واژه انسان را برای همه اعضای جنس “هومو” یا حتی تا اندازه‌ای با ابهام بیشتر، برای اعضای سایر جنس‌های خانواده هومونید، به کار برند؛ از این رو است که اصطلاح‌های “انسان نئاندرتال”، “انسان رودزیا”، “انسان هایدبرگ” و یا اصطلاح پوزش‌آمیز “میمون‌های انسان‌نمای آفریقای جنوبی” یا “انسان‌های میمون‌نمای جاوه” در نوشته‌های انسان‌شناسی، اصطلاحاتی متداولند”. “لیکن خصیصه‌های منحصر به فرد نوع انسان که او را از دیگر حیوانات متمایز می‌سازد، باعث شده است که انسان را جانوری فرهنگ‌دار و احتمالاً تنها جانور فرهنگ‌دار بدانند”. با این حال “در انسان‌شناسی طبیعی و مادی، جایگاه اختیار و آزادی، روح و ذهن بشری تحلیل نشده و خصیصه‌هایی مبهم معرفی می‌شوند؛ چنانچه مسأله جبر یا آزادی انسان را بیش از آنچه که کانون توجه علوم تجربی مربوط به انسان باشد، محل توجه علم ماورای انسان‌شناسی می‌داند و “روح”، برای دانشمند علوم اجتماعی، واجد آن خصوصیت تعریف‌کننده‌ای نیست که زمانی برای انسان‌دوستان و الهیون بود و ذهن نیز وضع غیرقابل تحقیق مشابهی پیدا کرده است. روانشناسان جدید نیز همچنان؛ ولو به طور نامشخص با مسأله روان‌شناسی و طبیعت بشری و چگونگی پیوند این دو به یکدیگر دست به گریبانند”. بنابراین هرچند فرد در این دیدگاه، نیازهای فرهنگی و روحی داشته باشد؛ ولی مادی تعریف می‌شود؛ یعنی در یک نگاه، می‌توان گفت که به او به عنوان موجودی تک‌ساحتی نگاه می‌شود، و تنها بعد مادی او را به رسمیت می‌شناسند؛ البته این مدعا بر آموزه‌هایی از جهان‌بینی مبتنی است که در تعریف هستی به چیز دیگری، ورای ماده اعتقاد ندارد. با نگاه ساده‌تر، هر چند ساحت‌های روحی و ذهنی برای انسان در نظر گرفته می‌شوند؛ ولی نهایتاً تفسیر و تحلیل این ساحت‌ها و ابعاد، تفسیری مادی و فیزیکی است و با ابزار و شاخص‌های فیزیکی و مادی، شناسایی و معرفی می‌شوند.

توسعه انسانی

با توجه به تعریف انسان و ابعاد وجودی او، طبیعی است که توسعه انسانی نیز در این دیدگاه، ناظر بر رشد بعد مادی انسان باشد و یا حداقل توجه به بعد مادی در اولویت قرار گیرد. در سال ۱۹۹۰ گزارشی از توسعه انسانی توسط برنامه عمران سازمان ملل (UNDP) منتشر شد که در مقدمه آن آمده است: “این نخستین گزارشی است که با نظر داشت به ابعاد انسانیِ فرایند توسعه، از جهت نیل به سطوح بالاتر از رشد و شکوفایی انسان و دست‌یابی به عرصه فراختری از گزینه‌های مادی و معنوی منتشر شده است”. با شاخص‌هایی که معرفی شده‌اند و به وسیله آنها، توسعه انسانی را در ابعاد مادی و معنوی ارزیابی کرده‌اند، می‌توان دریافت که نگرش مادی، حتی بر مواردی که به عنوان ابعاد معنوی قلمداد شده‌اند، حاکم می‌باشد.

شاخص‌های توسعه انسانی که در جدولی با عنوان سیمای توسعه انسانی مشخص شده‌اند عبارتند از:

1. امید به زندگی در زمان ولادت؛
2. دسترسی به خدمات بهداشتی – درمانی؛
3. دسترسی به آب سالم؛
4. دسترسی به بهداشت؛
5. عرضه کالری به عنوان درصدی از نیاز؛
6. باسوادی بزرگسالان؛
7. محصول ناخالص ملی سرانه (GNP)؛
8. محصول ناخالص داخلی سرانه (GDP).

بنابراین با این نگاه به توسعه انسانی که توجهش به تأمین نیازهای مادی و حداکثرکردن لذت‌های مادی است و آثار آن نیز در جسم ظاهر می‌شود و نیز نیازهای معنوی در خدمت همین آثار مادی است، به طور طبیعی تحریک انگیزه‌های مادی و نفسانی، موتور جریان توسعه است؛ یعنی در حقیقت، اگر اراده و انگیزه فعال می‌شود و با تلاش علمی و ذهنی، یک رفتار عینی محقق می‌شود. جهت‌گیری انگیزه، تأمین خواسته‌ها و نیازهای جسمانی و نفسانی است و دیگر قوا و توانایی‌های انسانی نیز در مسیر خدمت‌رسانی به این امر، تعریف می‌شوند.

هدف توسعه نیز به حداکثر رساندن لذت‌ها و برخورداری از رفاه مادی است؛ زیرا در این دیدگاه اصولاً چیزی ماورای هستی مادی، وجود ندارد و به فرض وجود، آن را زائیده توهم و تخیل انسان‌ها می‌دانند؛ بر این اساس کاملاً مقبول و منطقی است که تلاش و سعی انسان‌ها در اموری مصروف شود که بازده نقد، واقعی و محسوس داشته باشد؛ بنابراین در نهایت، هدف توسعه انسانی چیزی جز به حداکثر رساندن بهره‌مندی دنیایی و لذت‌جویی از امکانات مادی نیست و می‌توان این هدف را به طور مشخص در شاخص‌هایی که توسط سازمان ملل بیان شده است مشاهده نمود. در نگاه مادی به هستی و انسان، بستر توسعه، اصالت شرایط عینی هستند؛ بدین معنی که رفتار انسان و موضع‌گیری او در قبال پدیده‌های هستی، تابع شرایطی است که او را احاطه نموده‌اند حال خواه شرایط بیرونی؛ اعم از محیط طبیعی و محیط اجتماعی و یا شرایط درونی باشد؛ در هر صورت، شرایط اصل است و رفتارهای خوب و بد انسان‌ها، در حقیقت واکنش و عکس‌العمل در مقابل شرایط، تعریف می‌شود.

“فرهنگ علوم اجتماعی” می‌نویسد: “رفتار را به عنوان نحوه گذرانِ هستی یا واکنش یک فرد، چه در زندگی عادی و چه در برابر اوضاعی خاص تعریف می‌کنند”. از این‌رو، وقتی تمام تأثیر، به شرایط نسبت داده شود، با شناسایی آن شرایط، می‌توان به رفتار پی برد از این‌رو در چنین دیدگاهی انسان تبدیل به ماشینی که رفتارش قابل پیش‌بینی و حتی قابل برنامه‌ریزی است. به تعبیری دیگر، انسان در جهان‌بینی مادی، همانند سایر مواد هستی، به صورت توده‌ای مادی، نگاه می‌شود و عملکرد او تابعی از مجموعه خصلت‌های مادی اوست و نیز رفتارش به صورت یک ماشین و نتیجه‌ای از آثار، ظاهر می‌شود؛ یعنی رفتار او برایند و نتیجه ترکیب عملکردهای بیرونی است که در موضوع انسان، جمع‌بندی شده و ظاهر می‌شوند؛ در این صورت سیر حرکت او ادامه همان مسیری است که شرایط خارجی اقتضا می‌کند و هرچه اصلاحی صورت گیرد، در همان مسیر واقع می‌شود و هیچ‌گونه تغییر جهت و محوری، روی نخواهد داد؛ زیرا علت و انگیزه حرکت، تأثیرات جهان ماده بر ماده‌ای دیگر، یعنی انسان است و چون جهت تأثیرات جهان عوض نمی‌شود؛ بنابراین جهت حرکت انسان نیز ثابت است.

در نتیجه اختیار نقش تبعی نسبت به شرایط پیدا می‌کند و اراده کمرنگ می‌شود؛ چنانچه ناهنجاری‌های اجتماعی آن را، به صورت عارضه‌ای می‌بیند که معلول شرایط خارجی است و علت آن نیز در شرایط زیست‌محیطی، خانوادگی، اجتماعی و یا فرهنگی، اقتصادی و سیاسی جستجو می‌شود و همچنین اختیار و اراده فرد، کمترین نقش را ایفا می‌کند.

جامعه‌شناسی در جهان‌بینی مادی

محتوایی که تحت این عنوان آورده می‌شود، هر چند همه آن مواردی نیست که در جامعه‌شناسی باید گفته شود؛ اما عمده‌ترین شاخص‌های اجتماعی را که نقش بسزا و مستقیمی در نظام سیاسی، در جهان‌بینی مادی دارند، مورد توجه و دقت قرار می‌دهد.

پیدایش جامعه

ارسطو پیدایش جامعه را به طبیعت انسانی بر می‌گرداند و می‌گوید: “شهر پدیده‌ای است طبیعی و انسان به حکم طبیعت، حیوانی اجتماعی است”. انسان‌ها برای برآوردن نیازهای خویش، به زندگی اجتماعی تن می‌دهند و “نخستین اجتماعی که وجودش ضرورت می‌یابد، میان کسانی است که نمی‌توانند بی‌یکدیگر زیست کنند؛ [مثلاً]: زن و مرد، برای بقای نسل با هم در می‌آمیزند [و این] نه از روی عمد و اراده؛ بلکه به آن انگیزه طبیعی صورت می‌بندد که در همه جانوران و نیز گیاهان موجود است تا از خود چیزی هم جنس خود باز نهند”، او در پیدایش خانواده و تأسیس دهکده‌ها و تحلیل نخستین پیدایش شهر یا نقطه کمال جامعه، می‌نویسد: “جامعه‌ای که سرانجام از پدید آمدن چندین دهکده، پدید می‌آید، شهر نام دارد که می‌توان گفت که از لحاظ توانایی برآوردن نیازهای خویش [یا اتکا به ذات] به غایت کمال رسیده است”. “فرهنگ علوم اجتماعی”، در یک تعریف و به نقل از فیختر، رمز پیدایش جامعه را تأمین نیازهای اساسی انسان‌ها می‌داند و می‌نویسد: “جمعی سازمان‌یافته، متشکل از افرادی که در سرزمین مشترک زندگی می‌کنند، به صورت گروهی با یکدیگر، در جهت ارضای نیازهای اجتماعی اساسی، همکاری دارند”،... از دیدگاه روسو، جامعه، بر مبنای قرارداد اجتماعی پدید می‌آید که هرکس با رضایت به آن تن می‌دهد. این قرارداد حاصل قوانین مدنی است که متعاقب قوانین طبیعی پدید آمده‌اند. در حقیقت منشأ گرایش افراد برای شرکت در اجتماع، تأمین و حفظ منافع فردی است؛ یعنی هر کس می‌پذیرد، برای تأمین نیازهای خود، جمع و محدودیت‌های آن را، تحمل کند؛ بنابراین اگر برخی دیدگاه‌ها، منافع فردی را به سود منافع اجتماعی تقلیل می‌دهند؛ از این‌روست که می‌خواهند، جامعه شکل گرفته و تداوم یابد؛ البته این خاستگاه نه برای خود جامعه، بلکه به جهت آنکه جامعه وسیله حفظ منافع فردی است. در نتیجه با این دیدگاه، جمع و جامعه به معنای واقعی، نه معنا دارد و نه شکل می‌گیرد. قرآن شریف در توصیف جمعیت منافقین می‌فرماید: ﴿تَحْسَبُهُمْ جَمِيعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ﴾.

دلیل استناد به آیه فوق را می‌توان به این شکل عنوان نمود؛ منافقین، کسانی هستند که ظاهر رفتار و گفتارشان با باطن میل و خواستشان، هماهنگ نیست و به همین خاطر، وقتی با هم تشکیل انجمن می‌دهند، نمی‌توان جمع آنها را، منسجم و با هدفی واحد، دانست؛ زیرا همان‌طور که از مؤمنین چهره حقیقی خود را با تظاهر به ایمان می‌پوشانند، با افراد خودشان نیز نیرنگ و ریا نموده، به ظاهر با جمع همراهند؛ ولی هر کس هدف خودش را به تنهایی دنبال می‌کند. در ادامه آیه، علت پراکندگی خواسته‌های قلبی و جهت‌گیری جمع منافقان، ناشی از عدم تعقل عنوان می‌شود و چون عقل و اندیشه راهنمای آنان نیست، هر کس تابع هوا و میل نفسانی خویش می‌شود و فقدان انگیزه و جهت واحد، منجر به تفرقه و پراکندگی واقعی گروه آنان می‌گردد.

تکامل جامعه

وقتی منشأ و علت تشکیل جامعه‌ای تأمین منافع فردی باشد، نمی‌توان آن جامعه را یک جامعه هدفمند و با غایت متعالی و ارزشمند دانست. هدف مشترکی که همه افراد یک گروه را به هم پیوند می‌دهد و در کنار هم نگاه می‌دارد، برخورداری از لذات زندگی در پرتو زندگی جمعی است؛ بنابراین اصالت با منفعت‌جویی فردی است و مسائل دیگر، فرعی محسوب می‌شوند. منافع جمعی و اجتماع نیز، حاصل جمع منافع افراد است؛ یعنی برای نشان‌دادن و پیگیری منافع جمعی، از طریق رأی‌گیری، عمل می‌شود. در جوامع دموکراتیک، اکثریت، زمام قدرت را به دست می‌گیرد و نیز خواست و دیدگاه خود را حاکم می‌کند و این وضعیت، نقطه کمال اینگونه جوامع به شمار می‌رود. گذشته از آنکه، زمانی تنها یک فرد حاکم می‌شود و به شکل دیکتاتوری یا استبدادی، جامعه را در مسیر خواست خود و منافع شخص خویش سازماندهی می‌کند و یا جمع محدود یا اقلیتی به حکومت می‌رسد و منافع گروهی اندک یا اقلیت بر منافع اکثریت مقدّم می‌گردد؛ در هر صورت، حتی در کامل‌ترین شکل مورد ادعای بشر، یا غلبه اکثریت، نمی‌توان برای جامعه سیر تکاملی مطلوبی تصویر نمود؛ زیرا حرکت جامعه، تابع خواست و اراده آدم‌هایی می‌شود که دائماً با تغییر منافع، تغییر رأی می‌دهند و پاسخگویی به نیازهای لحظه‌ای و مرحله‌ای آنها و نهایتاً نیازهای مادی و چند روزهای عمرشان، مهم‌ترین هدف آنها در زندگی اجتماعی قرار می‌گیرد. بنابراین جریان توسعه و تکامل جامعه مادی به دنبال حداکثر نمودن سود و منافع مادی در موجه‌ترین شکل برای همه یا اکثریت اعضای یک جامعه است که گستره آن، محدود به همین دنیا بوده و در حقیقت، به کمال‌رسیدن این سیر، نقطه پایان تلقی می‌شود و مسیر این جریان، قابل برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری نیست؛ زیرا خواست درونی انسان‌ها آن را معین می‌کند.

اداره جامعه

در جامعه مادی، برای رسیدن به منافع بیشتر، تنازع و درگیری به دو صورت استمرار می‌یابد؛ در شکل اول، درگیری در درون جامعه و به صورت رقابت بین افراد برای دست‌یابی به منفعت و سود شخصی بیشتر انجام می‌شود. شکل دوم، درگیری در بیرون جامعه و در ارتباط با جوامع دیگر صورت می‌گیرد؛ خواه این درگیری، با دیگر جوامع مادی و برای امیال و خواسته‌های مشترک و دنیایی باشد و یا با جوامع الهی که بر پایه خداپرستی است، انجام شود؛ البته عمدتاً سطح نزاع از مادی صرف خارج شده و در یک طرف، جمعی که دنیا و یا خود را می‌پرستند و در سوی دیگر گروهی که خدا را پرستش می‌کنند، قرار می‌گیرند شکل‌گیری حکومت در اینگونه جوامع با چند هدف انجام می‌شود.

1. تأمین امنیت اجتماعی و تداوم بهره‌مندی از لذات مادی برای افراد جامعه و جلوگیری از تعدی و تجاوز به منافع افراد توسط دیگران.
2. توزیع امکانات و افزایش قدرت و توان افراد در بهره‌مندی از منابع مادی هستی و رفاه.
3. سازماندهی منافع جمعی به شکلی که کمترین برخورد و تنازع و پراکندگی در جامعه صورت گیرد. و نیز زمینه‌ای فراهم شود تا سطح بهره‌مندی در رفاه و دلبستگی به دنیا، افزایش یافته، به صورتی که محور اداره جامعه، تأمین منافع مادی باشد.

این سازماندهی در بدترین شکل آن بر محور منافع فردی و نفسانی انجام می‌گیرد. در حکومت‌های استبدادی و دیکتاتوری نیز تنها اراده، خواست و منافع پادشاه و حاکم، ملاک تنظیمات اجتماعی و توزیع منصب‌ها و امکانات قرار می‌گیرد. در مقبول‌ترین و لطیف‌ترین شکل، حکومت پاسدار و حافظ منافع همگان است؛ اما از آنجا که امکان یکسان‌سازی منافع یک جامعه وجود ندارد، با کلاسه کردن منافع گروه‌ها و اجتماعات، “پلولاریسم” مقبولیت پیدا می‌کند.

جستارهای وابسته

منابع

1. نصرتی، علی اصغر، نظام سیاسی اسلام

پانویس