آیه اکمال دین

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث آیات امامت امام علی و آیات فضائل امام علی است. "آیه اکمال دین" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آیه اکمال دین در قرآن | آیه اکمال دین در حدیث | آیه اکمال دین در کلام اسلامی | آیه اکمال دین در گفتگوهای بین‌المذاهب

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آیه اکمال دین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

آیه اکمال دین در روز غدیر خم، پس از تعیین امام علی(ع) به عنوان وصی و جانشین پیامبر به امر پروردگار، این آیه نازل شد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِينًا﴾.

مقدمه

• این آیه، پس از امر الهی به ابلاغ ولایت علی(ع) که در آیه تبلیغ ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾؛ بیان شده، نازل شد و گواه آن است که نبوت پیامبر و اهداف دین خدا با امامت و ولایت علی(ع) به تمام و کمال می‌رسد و اسلام بدون ولایت ولیّ معصوم خدا، ناقص است.
• به فرمودۀ امام صادق(ع) دربارۀ نزول آیه اکمال دین: کمال دین به ولایت علی بن ابی طالب(ع) بود. رسول خدا(ص) دربارۀ روز غدیر خم فرمود: "غدیر خم برترین عیدهای امّت من است، روزی است که خداوند به من فرمان داد برادرم علی بن ابی طالب را به عنوان علم و نشانه‌ای برای امّتم نصب کنم تا به وسیلۀ او پس از من هدایت شوند و این روزی است که خداوند، دین را در آن کامل ساخت و نعمت را بر امّتم به تمام رساند و اسلام را به عنوان دین برای آنان پسندید.... این آیه از روشن‌ترین دلایل امامت و وصایت حضرت امیر(ع) است و راویان بسیار و مورّخان و مفسران نوشته‌اند که این آیه در روز غدیر و پس از داستان نصب امیرالمؤمنین به خلافت نازل شد. در منابع شیعی این موضوع از مسلّمات است، در کتب اهل سنت و روایات عامّه نیز بسیاری از آنان به موضوع تصریح کرده‌اند.
• علامه امینی موارد متعددی را از کتب اهل سنت نقل می‌کند که نزول این آیه را در روز غدیر و پس از آن واقعه دانسته‌اند.
• آیه اکمال، بخشی از آیه ۳ سوره مائده است که به خاطر جمله: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ در آن، به نام آیه اکمال دین شهرت یافته است. متن آیه چنین می‌باشد: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُواْ بِالأَزْلامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾.
• قبل از آیه اکمال، آیه ابلاغ نازل شده بود که فرمان گماشتن حضرت علی(ع) به جانشینی خدا بود: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾. برخی از مفسران سنی از قبیل طبری، سیوطی، طنطاوی و آلوسی با شیعه هم نظرند که آیه مذکور در شأن امام علی(ع) نازل شده است .
• بر اساس گزارش شیخ صدوق در کتاب امالی، پیامبر(ص) درباره این آیه به حضرت علی(ع) فرمود: " اگر آنچه به من امر شد از ولایت تو، که به مردم ابلاغ کنم را انجام نمی‌دادم، موجب حبط عملم می‌شود.
• واحدی از مفسرین اهل سنت در "اسباب النزول" با سند خود از ابی سعید خدری از اصحاب رسول الله(ص) می‌گوید: این آیه در روز غدیر خم در مورد علی بن ابی طالب(ع) نازل شد .
• ابن ابی حاتم رازی از مفسرین اهل سنت در کتاب "تفسیر القرآن العظیم" و سیوطی در تفسیر "الدر المنثور" نیز این روایت را ذکر کرده‌اند . در "شواهد التنزیل" این دو روایت نیز ذکر شده است: به اسناد خود از حذیفة بن یمان نقل می‌کند: این آیه در مورد حضرت علی(ع) است. وقتی آیه نازل شد، پیامبر(ص) دنبال او فرستاد. سپس دستش را بلند کرده و فرمود: «مَنْ‏ كُنْتُ‏ مَوْلَاهُ‏ فَعَلِيٌ‏ مَوْلَاهُ‏ اللَّهُمَ‏ وَالِ‏ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ». عبدالله بن أبی أوفی گوید: در روز غدیر خم از رسول الله(ص) شنیدم که این آیه را قرائت می‌کند و دست حضرت علی(ع) را بلند نمود و فرمود: "آگاه باشید که هرکس که من مولای او هستم، علی مولای اوست... خداوندا، تو شاهد باش" .
• هر دین و آئینی، هرچه قدر در دستورات خود پیشرفته باشد و برنامه‌های آن متعالی باشد، مادامی‌که حافظ و نگهبانی نداشته باشد که شایسته بتواند آن برنامه‌ها را حفظ و اجرا کند، در معرض زوال خواهد بود. پس برای حفظ دین، شخصیتی شایسته لازم است؛ از این روی، تا هنگامی‌که رسول خدا(ص) زنده بودند، نگهبانی و پاسداری از دین صورت می‌گرفت، ولی کافران به یک نقطه امید بسته بودند و آن نابودی دین با رفتن رسول خدا(ص) بود؛ چرا که او فرزند و جانشینی ندارد. در روز غدیر، با اعلان عمومی‌جانشینی امیرالمؤمنین(ع) است که در دید عامه مردم، شخصیت او تالی تلو رسول خدا(ص) بود، همه امیدهای کافران ناامید شد.

شأن نزول

• در شأن نزول آیه، دو قول است: شیعه بر این باور است که این آیه در روز ۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۰ هجری، هنگام برگشت از حجة‌الوداع نازل شده است، ولی اهل سنت، شأن نزول این آیه را روز نه ذی‌الحجة (روز عرفه)سال ۱۰ هجری می‌دانند.
• علامه امینی در کتاب الغدیر، ۱۶ نفر از بزرگان اهل سنت، مانند: محمد بن جریر، طبری، حاکم نیشابوری، حاکم حسکانی، سبط ابن جوزی، ابن کثیر دمشقی، خطیب بغدادی، ابن عساکر و جلال‌الدین سیوطی یاد می‌کند که در کتاب‌هایشان، شأن نزول آیه را ۱۸ ذی‌الحجه می‌دانند. روایات اینان به چهار نفر از صحابه برمی‌گردد: ابوسعید خدری، ابوهریره، زید بن ارقم، جابر بن عبدالله انصاری.
• ابونعیم اصفهانی از ابوسعید خدری این‌گونه روایت می‌کند: پیامبر(ص) در غدیر خم، مردم را به سوی علی(ع) دعوت کرد و دستور داد تا خارهای زیر درختان را جمع کنند. این جریان در روز پنجشنبه بود. پیامبر(ص) علی(ع) را فراخواند و دو دستش را گرفت و بالا برد تا این که مردم سفیدی زیر بغل رسول خدا(ص) را دیدند. هنوز مردم پراکنده نشده بودند که این آیه نازل شد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾. سپس رسول خدا(ص) فرمود: خداوند بزرگ‌تر است، همان خدایی که دین خود را کامل و نعمت خود را بر ما تمام کرد و از رسالت من و ولایت علی پس از من، راضی و خشنود گشت.
• همچنین، اکمال نیز، تحقق یافت؛ چرا که اصلی از اصول، که امامت و ولایت و جانشینی اوست، تا آن زمان ابلاغ عمومی‌ و عملی بود و با ابلاغ آن، دین خدا در عرصه اصول، به کمال رسید. نتیجه آنکه، این احتمال با همه واژه‌های به‌کار رفته در آیه، همخوانی دارد.
• مؤید این اعتقاد شیعه، باور اهل سنت به رحلت رسول خداست. اهل سنت بر این باورند که پیامبر(ص) پس از نزول این آیه، ۸۱ روز یا ۸۲ روز بیشتر زنده نبودند؛ از این‌رو، اگر این آیه، روز ۹ ذی‌الحجه نازل شده باشد، ۸۱ یا ۸۲ روز با زمانی که اهل سنت وفات پیامبر را قبول دارند (۱۲ ربیع‌الاول) هم‌خوانی ندارد؛ چرا که مدت زمانِ فاصله، ۹۰ تا ۹۳ روز است، ولی اگر نزول آیه را ۱۸ ذی‌الحجه بدانیم، محاسبه ما تا ۱۲ ربیع، همان ۸۱ یا ۸۲ روز می‌شود. این مؤید، گواه روشنی است که آیه در روز ۱۸ ذی‌الحجه نازل شده است. البته این مؤید، طبق دیدگاه شیعه، جدلی خواهد بود؛ زیرا بیشتر دانشمندان شیعه، تاریخ ارتحال پیامبر را ۲۸ ماه صفر می‌دانند.
• علاوه بر گواه یاد شده، همه روایاتی که نزول آیه را ۹ ذی‌الحجه می‌دانند، به یک شخص برمی‌گردد، که "عمر بن خطاب" است. شخصیت عمر نیز، متهم است، ولی روایاتی که نزول آیه را ۱۸ ذی‌الحجه می‌دانند، چهار نفر‌اند که اهل سنت این چهار نفر را قبول دارند.
• بر پایه آنچه گذشت روشن می‌شود که در آیه مبارک، اکمال دین و اتمام نعمت، چیزی جز رهبری و ولایت امام معصوم نیست. به دیگر سخن، با ابلاغ ولایت، بعثتی تازه رخ داد که تفاوت آن با بعثت صدر اسلام تنها در مرحله حدوث و بقا است، اگر حدوث بعثت اهمیت دارد، بقاء آن نیز دارای اهمیت است و ولایت، استمرار بعثت است.

دلالت آیه

نخست: دلالت بر نصب امام

• قرآن کریم با آیات متعددی بر انتصابی بودن امامت حضرت علی(ع) دلالت می‌‌کند. یکی از آیات معروف درباره اهل بیت، آیه اکمال دین است که این آیه شریفه به امامت حضرت علی(ع) در جریان غدیر خم ناظر است که ظاهر آیه مؤید آن است. با این وجود در تقریر استدلال به نکاتی نیز اشاره می‌‌شود:

1. جمع زیادی از عالمان اهل سنت آیه فوق را بر جریان غدیر خم ناظر می‌‌دانند.
2. توصیف آیه از پیام ابلاغی به یأس کفار، اکمال دین و اتمام نعمت با حمل پیام غدیر به دوستی یا یاور بودن علی(ع) تناسب و سنخیت ندارد، بلکه این صفات باید بر امر اساسی و کلیدی مترتب باشد که تنها فرضیه موجود در روزهای آخر عمر پیامبر(ص) همان مسئله امامت حضرت علی(ع) است.

• قراین و شواهد دیگری در تأیید نظریه شیعه وجود دارد که تفصیل آن در ذیل حدیث غدیر خم در صفحات آینده خواهد آمد.

جستارهای وابسته

منابع

• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
• علوی، مهوش السادات، دانشنامه معاصر قرآن کریم
• قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: