بحث:قلمرو علم معصوم تا چه حدی است؟ (پرسش)

پاسخ اجمالی

اختلاف در قلمرو علم معصوم

در مورد گستره علوم معصومین(ع) میان اندیشمندان اسلامی، اتفاق نظر وجود ندارد؛ بلکه سه دیدگاه اصلی در این خصوص مطرح شده است: عده‌ای قول به تمامیت علم معصوم (ع) را برگزیدند؛ برخی منکر این گستردگی شده و قول به محدودیت علم معصوم (ع) را پذیرفته‌اند و برخی نیز در این مسأله توقف کرده و دیدگاهی را مطرح نکرده‌اند.

پیش از پرداختن به این دیدگاه ها، توضیح مطلبی به صورت مقدمه - برای بیان مراد از تمامیت یا عدم تمامیت علم معصوم - ضروری است:

مراد از تمامیت یا اطلاق علم معصوم

واژه «تام» یا «مطلق» و اصطلاح «علم تام» یا «علم مطلق» و عباراتی از این دست، در ادبیات به کار رفته دانشمندان و نویسندگان در این موضوع، سه کاربری متفاوت از هم (اما مرتبط) وجود دارد:

1. «تام» به معنای «فعلی» در مقابل «شأنی»: برخی از آنان وقتی از علم تام برگزیده الهی سخن می‌‌گویند مرادشان این است که او به صورت بالفعل (یعنی: در همین حال حاضر) از همه چیز آگاه است؛ به استثنای علومی که احاطۀ بر آنها برای غیر خداوند ناممکن است. به این علم - در اصطلاح - علم فعلی، حضوری، دائمی و احاطی نیز گفته می‌شود. این دیدگاه، در برابر نظریه دانشمندانی است که می گویند: برگزیده الهی لازم نیست آگاه از همه امور و حقایق جهان به صورت فعلی باشد؛ بلکه هر گاه اراده کند و خدا بخواهد از علمی آگاه می‌شود و به تعبیر روایت: «لَوْ شَاؤُوا عَلِمُوا»، به این علم - در اصطلاح - علم شأنی، اشائی، استعدادی و ارادی نیز گفته می‌شود.
2. «تام» به معنای «علم تفصیلی» در برابر «علم اجمالی» یا «علم کلی»: برخی دیگر «علم تام» را در جایی به کار می‌‌برند که بخواهند به آگاهی همراه با تفصیلات و جزئیات از همۀ علوم ممکن برای غیر خداوند اشاره کنند؛ آنها بر این باورند که هیچ علمی برای برگزیده الهی مجمل و سربسته نیست. بنابر این نظریه، برگزیده الهی، به همه حوادث گذشته و آینده و به همه موضوعات خارجی، بدون استثنا علم دارد. این دیدگاه، در برابر نظریه دانشمندانی است که می گویند: برگزیده الهی لازم نیست آگاه از همه امور و حقایق جهان به صورت تفصیلی باشد.
3. «تام» بودن علم یعنی آگاهی از تمام علومی که غیر خداوند می‌‌تواند به آنها احاطه پیدا کند: اين کاربری تنها به گستره علم اشاره دارد؛ یعنی: با صرف نظر از اینکه این علم، بالفعل باشد یا بالقوه، بالتفصیل باشد یا بالاجمال، قلمروی بسیار وسیع و گسترده دارد و شامل همه چیز می‌‌شود به استثنای علومی که بر اساس اراده الهی، بنا نیست، انسان - هرچند والا باشد - از آن مطلع شود (علم مستأثر الهی).

بحث از فعلی یا شأنی بودن علم معصوم و همچنین تفصیلی یا اجمالی بودن آن، به مجالی دیگر غیر از قلمرو علم معصوم موکول است. به همین دلیل، در این پاسخ تنها به این پرسش خواهیم پرداخت که علم لدنی و ویژه معصوم تا چه گستره‌ای وسعت دارد؟ آیا شامل همه حقایق جهان می‌‌شود به استثنای اموری که اطلاع از آنها ناممکن است؟ یا مرز این دایره کوچک‌تر از این قلمرو است؟ با عبارتی دیگر: آیا علوم برگزیدگان خداوند، جامع و تام است یا کاستی‌هایی دارد که آن را افزایش پذیر می‌‌سازد؟ و با عبارتی سوم: آیا علوم ویژه الهی، از ابتدای تولد یا هنگام نوبت یا زمان خاص دیگر، به‌گونه‌ای جامع و تام به آنان داده می‌‌شود که هیچ‌گونه دانشی پس از آن به علوم ایشان افزوده نمی‌شود یا آنکه علوم الهیه خود را به تدریج و با شیوه‌های مختلفی دریافت می‌‌کنند؟

البته لازم است اشاره شود که معصوم مورد بحث، در درجه اول، پیامبر خاتم(ص) و اهل بیت(ع) او هستند و در نگاهی دیگر، به سایر معصومان اشاره ای نیز خواهیم داشت.

در پاسخ به سؤال فوق، سه دیدگاه اصلی وجود دارد:

دیدگاه نخست: قول به تمامیت علم معصوم (علم مطلق)

همان‌گونه که در مقدمه اشاره شد، سخن در درجه اول، پیرامون علم پیامبر خاتم(ص) و اهل بیت اوست. از سوی دیگری، تام بودن علم در اینجا بدین‌معناست که هیچ دانشی نیست که برای غیر خداوند ممکن باشد و معصوم نسبت به آن آگاه نباشد (با صرف نظر از اینکه این آگاهی بالفعل یا بالقوه، به صورت اجمالی یا تفصیلی باشد). پیش از بیان ادله قائلان به این دیدگاه، اشاره به چند نکته ضروری است:

1. اندیشمندانی که معتقدند علم ویژه معصوم، علم فعلی است یا علم تفصیلی، طرفدار قول به تمامیت علم معصوم هستند.
2. اندیشمندانی که نظریه علم شأنی را قایل اند می‌‌توانند طرفدار قول به تمامیت علم معصوم هم باشند؛ با این بیان که هیچ دانشی نیست که برای غیر خداوند ممکن باشد و معصوم نسبت به آن آگاه نباشد؛ خواه بالفعل بداند یا بالقوه بداند.
3. هیچ یک از علمای شیعه - که قائل به تمامیت علم معصوم باشد - این باور را ندارد که این علم، مساوی علم خداوند متعال در کمیت یا کیفیت است و قطعا علومی وجود دارد که تنها در انحصار اوست (علوم مستأثر).
4. معنای مخالف تمامیت، محدودیت علم معصوم است؛ چون محدودیت می‌‌تواند معانی مختلف داشته باشد و برخی از این معانی منافاتی با قول به تمامیت علم معصوم ندارد، پس لازم است مراد از محدودیت در این بحث، به طور شفاف مشخص شود. همانگونه که خواهد آمد، مراد از «محدودیت» (یا: تام نبودن) علم برگزیدگان الهی این است که آنان به همه «علوم ممکن برای بشر» آگاهی ندارند، بلکه حقایقی وجود دارند که از آنها بی‌‌خبرند و باید به دست آورند. به همین دلیل، آنان همواره به دنبال افزایش علم خود هستند.
5. قائلان به تمامیت علم معصوم آیات یا روایات افزایش‌پذیر بودن علم معصوم را با بیان‌های گوناگونی توجیه و تفسیر می‌کنند.

ادله این قول

ادله عقلی

1. مقتضای مظهر تام صفات الهی بودن: پیامبران به جهت مقام خلافت مطلقه‌شان، مظهر تام و تمام صفات خداوندی هستند. از جمله صفات الهی، علم بی‌کران و وسیع خداوند سبحان است. اگر پیامبران از این علم بی‌کران و وسیع الهی بی‌بهره باشند و نصیبی از آن نداشته باشند یا مظهر ناقص علم الهی باشند، مظهریت آنها از اسماء حسنای الهی غیر تام یا غیر تمام خواهد بود به این معنا که اگر از این علم بی‌کران الهی به‌طور مطلق بی‌بهره باشند، مظهر تمام اسماء حسنی نخواهند بود همچنین اگر مظهریت در علم داشته باشند ولی به‌طور ناقص و محدود همانند سایر افراد عادی باشد، مظهریت ایشان ناقص و غیر تام خواهد بود. البته این نکته را هم باید در نظر داشت که مظهریت و تجلی اسماء در موجودات ممکن به اندازه وجود امکانی آنها خواهد بود؛ نه به اندازه وسعت بی‌نهایت ذات الهی. بنابراین، پیامبران هرچند در مرتبه وجود امکانی و مخلوق بودن خودشان مظهر تام و تمام علم بی‌کران و وسیع الهی هستند؛ چراکه ایشان خلیفه تام و مطلق حق سبحانه و تعالی هستند. حیطه این علم وسیع و گسترده که فراتر از علوم ظاهری افراد عادی است شامل امور باطنی و غیبی مخلوقات می‌‌شود که خداوند سبحان «عالم الغیب» و «علّام الغیوب» است؛ پس خلیفه او نیز باشد در مظهریتش از اسماء حسنای الهی، مظهر علم الهی با دامنه گسترده علم به ظاهر و باطن و غیب و شهادت داشته باشد. نکته دیگری که باید لحاظ کرد این است که این شأن باید در تمام کسانی که مظهریت تام اسماء حسنا رادارند جاری و ثابت باشد از جمله پیامبران و امامان معصوم. به عبارت دیگر: امامان معصوم نیز همانند پیامبر چون خلیفه الهی هستند، مقام مظهریت تام و تمام اسماء الهی را دارا می‌‌باشند.
2. مقتضای خلافت الهی: مقام خلافت الهی یعنی جانشینی از شئون تدبیری و ربوبیت الهی در میان مخلوقات. لازمه جانشینی و خلافت این است که خلیفه تمام اموری را که تحقق خلافت مطلق منوط به آن است را داشته باشد. از جمله اموری که خلافت الهی - و مخصوصاً خلافت مطلق - منوط به آن است، دارا بودن علم وسیع است که شامل علم به امور ظاهری و باطنی و غیبی می‌‌شود و بی‌شک، خداوند متعال حکیم‌تر، عادل‌تر و مقامش بالاتر از آن است که کسی را خلیفه و حجت خود بر انسان‌ها قرار دهد، ولی امور آنها را از وی پنهان کند. پس یکی از شئون جانشینی و خلافت خداوند، داشتن علم تام و فراگیر است که خلیفه آن را با واسطه یا بی‌واسطه از خداوند دریافت می‌کند. امامان معصوم هم که ادامه‌دهنده رسالت پیامبر(ص) هستند، خلیفه ‌و جانشین ‌خداوند در زمین هستند؛ چون جانشین پیامبر(ص) در روی زمین هستند و از آنجا که پیامبر(ص) خلیفه الهی است؛ پس ایشان هم مقام خلافت را با خصوصیات ذکرشده باید داشته باشند. از جمله خصوصیات، دارابودن این مرتبه علم تام و فراگیر است که ایشان باید دارای چنین علمی باشند؛ تا امور خلافت الهی و به سرانجام رساندن هدف رسالت پیامبر(ص) را انجام دهند.
3. ناقض غرض بودن عدم آگاهی از علم تام: امامان از اهل بیت جانشینان پیامبر خاتم در همه مناصب و وظایف او به جز منصب نبوت هستند. بنابر این، دامنه مأموریت آنان بسیار گسترده است. با توجه به ضرورت، اهداف و وظایف آنان وجود عصمت و علم تام برای رهبران الهی ضرورت دارد، اگر فرستاده خدا از ملکه عصمت و علم ویژه برخوردار نباشد، نه می‌تواند پیام الهی را به صورت کامل و صحیح به بندگان برساند و نه هدایت کامل آنان را عهده‌دار شود و انسان‌ها هم نمی‌توانند به او اعتماد و اطمینان داشته باشند؛ پس نقض غرض و لغویت در کار خدا می‌شود. به همین دلیل، آنان باید علم و آگاهی کامل از اصول و فروع دین، اسباب سعادت و شقاوت و هدایت و حکومت بر انسان داشته باشند و قلمرو مأموریت آنها شامل ظاهر و باطن، گذشته، آینده، جسم و جان و آخرت تا قیامت می‌شود. به عبارت دیگر: بی‌شک، مأموریت وسیع نیازمند ابزار وسیع است؛ تا بتوانند ایفای وظیفه نمایند و گرنه باعث نقض غرض الهی از نصب این امامان بوده و هدف خداوند برآورده نخواهد شد. از سوی دیگر، چون دانش آنان باید از خطا مصون باشد چراکه در غیر این‌صورت از ایشان سلب اعتماد خواهد شد، این دانش باید بدون هیچ شائبه ای از خدای متعال و ساحت علم او که متن حقایق است، دریافت شود. به همین دلیل، مأموریت ایشان مقتضی آگاهی از تمام امور ظاهری و باطنی است یعنی آگاهی تام در همه عرصه‌های معارف اعتقادی، شرائع دینی، داستان‌های امت‌های پیشین، حکمت الهی و مواعظ دینی باشد. از جمله این امور دخیل در هدایت مردم و دلایل اثبات ادعای ایشان، معجزات و اخبار غیبی در مواردی است که محقق شدن آنها منوط به داشتن آگاهی از امور غیبی است که خود نشان از داشتن علم تام است.
4. منافات جهل به برخی امور با کمال امام: جهل، نقص است و ائمه از تمام نواقص منزه‌اند. بنابراین چیزی نیست که ایشان به آن جاهل باشند. این دلیل از دو مقدمه تشکیل شده که مقدمه اول آن غیرعقلی بوده و از قرآن اخذ شده است: و آن اینکه: خداوند متعال در آیه تطهیر که در شأن اهل بیت(ع) نازل شده، هر گونه رجس و پلیدی اعم از ظاهری و باطنی را از دامان آنان دور کرده است. یکی از پلیدی‌های باطنی، جهل است که طبق آیه شریفه، وجود آنان باید از آن بری باشد. مقدمه دوم اینکه: امامان(ع) باید در هر زمانی از مردمان آن زمان بهتر و کامل‌تر باشند چراکه امام مرجع برای رجوع انسان‌ها نسبت به مشکلات و پرسش هاست و در صورتی که نسبت به سوالی جهل داشته باشد، مرجعیت و جامعیت امام زیر سوال خواهد رفت، نتیجه اینکه با نوجه به این دو مقدمه می‌گوییم امام نسبت به تمام امور عالم آگاهی دارد..
5. منافات جهل به برخی امور با افضلیت امام: امام اگر به همه امور در تمام اوقات آگاه نباشد، با دیگرانی که به آن مسائل آگاه نیستند، مساوی می‌‌شود یا از کسانی که از آن امور آگاه‌اند، پایین‌تر خواهد بود. چنین تصوری نادرست است؛ زیرا واجب است که امام برترین فرد زمان خود باشد. بنابراین او به همه امور در تمام اوقات آگاه است.

ادله نقلی

1. آیه ۸۹ سوره نحل؛ ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ﴾: این آیه، قرآن کریم را مشتمل بر همه علوم معرفی کرده است و در روایات نیز آمده پیامبر خاتم و اهل بیت او به تمام معارف قرآن علم دارند. بنابراین، آنان به همه امور علم دارند.
2. آیه ۴۳ سوره رعد؛ ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾: خدای متعال در این آیه، به پیامبر خود دستور می‌دهد بگوید که خدا و کسی که دانش کتاب نزد اوست برای گواهی‌دادن میان پیامبر و امت کافی است. در تفسیر و شأن نزول این آیه، مفسّران شیعه و سنی، نظرات متفاوتی داده‌اند؛ مثلاً: برخی گفته‌اند «کتاب» یعنی لوح محفوظ و «عالِم به کتاب» در آیه «خدا»، یا «جبرئیل» است، که هر دو تفسیر با مشکلات جدی روبه‌رو هستند، لکن اهل بیت(ع)، امام علی و امامان دوازده‌گانه(ع) را به عنوان مصداق ﴿مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ معرفی کرده‌اند. حال مراد از «کتاب» چیست؟ مهم‌ترین احتمالاتی که مفسّران شیعه و سنی داده‌اند اینکه: «قرآن کریم» باشد یا «لوح محفوظ» و به عبارتی «کتاب مبین»؛ زیرا کتاب مبین در اکثر تفاسیر مسلمین، به «لوح محفوظ» تفسیر شده است. حال مراد از کتاب در تعبیر ﴿عِلْمُ الْكِتَابِ﴾، چه قرآن باشد و چه لوح محفوظ، دلالت آن بر علم تام، کافی است؛ زیرا آیات الهی، از سویی، قرآن را مشتمل بر همه چیز معرفی کرده است: ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ﴾. و از سوی دیگری «کتاب مبين» را حاوی علم همه ذرات هستی شناخته است: ﴿وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾. بنابر این، کسی که «علم‌الکتاب» دارد، حداقل او آگاه از ظاهر و باطن قرآن است و چنین علمی مانند آگاهی دیگران از قرآن، با تعلیم و اکتساب به دست نیامده، بلکه موهبتی از جانب خداوند متعال است و بر این اساس، این علم کامل و تام است و شامل امور غیبی نیز می شود.
3. آیات ۷۷ تا ۷۹ سوره واقعه؛ ﴿إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ * فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ * لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾: کتاب مکنون در اقوال اکثر مفسران، همان لوح محفوظ است که در آنجا علم غیب قرار دارد و مطهرون و پاکانی که صلاحیت درک لوح محفوظ را دارند، همان کسانی هستند که قرآن مجید درباره آنها فرموده: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾. طبق روایات شیعه و اهل سنت، آنها همان اهل بیت پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س) و فرزندان ایشان هستند. بنابر این، چون لوح محفوظ مشتمل بر تمامی علوم است پس این اتصال سبب آگاهی تام می‌‌شود.
4. ظاهر، بلکه صریح برخی روایات آن است که ائمه به تمام امور آگاهند. علم به گذشته و آینده و همه امور جهان، بر گستردگی حداکثری و تام آنان دلالت دارد.
5. روایات مختلفی وجود دارد که ثابت می‌‌کند ائمه(ع) به تمام علوم اشراف داشته‌اند مانند اینکه امام صادق(ع) می‌فرماید: «من علم به کتاب خدا دارم که در آن، آغاز آفرینش و آنچه تا روز قیامت موجود است و نیز خبر آسمان و خبر زمین و خبر بهشت و خبر نار و خبر آنچه در گذشته بوده و آنچه در آینده خواهد بود، همگی در آن آمده است و من به این اخبار آگاهی دارم همچنانکه به کف دست خود آگاهم».
6. در روایات اهل بیت (ع) تصریح شده است که امام بر همه چیز احاطه دارد و تمام دنیا همانند دانه گردویی نزد او حاضر است.

دیدگاه دوم: قول به محدودیت علم معصوم

برخی از اندیشمندان اسلامی، نظریه تمامیت علم معصوم را نمی‌پذیرند و قائل به محدود بودن علم معصوم هستند.

پیش از پرداختن به توضیح دیدگاه آنان لازم است ابتدا به چهار معنا از محدودیت علم غیر خدا اشاره کنیم تا معنای مورد بحث در اینجا معین و مشخص بشود:

1. مراد از محدودیت علم برگزیدگان الهی این باشد که ایشان به اموری که مختص ذات خدا بوده و آگاهی از آنها برای غیر خدا، محال و ممتنع است، علم نداشته باشند؛ مثل: علم به حقیقت ذات الهی. بر این اساس، محدودیت برای تمامی ممکنات - حتی معصومان - ثابت است. بدیهی است در این نوع از محدودیت، اختلافی بین علمای اسلام نیست؛ بدین معنا که کسی مدعی اطلاع و آگاهی معصوم از علمی که دسترسی به آن برای او امکان عقلی ندارد، نشده است. به هر حال، بر این نکته اتفاق نظر وجود دارد که علم نامحدود یا علم نامتناهی تنها مختص خداست و علم غیر خدا هنگامی که به علم الهی مقایسه شود، قطعاً محدود و متناهی است.
2. مراد از محدودیت آنان این باشد که بدون تعلیم الهی نتوانند به اموری که مختص خدا و نزد اوست، علم پیدا کنند اما با اراده و مشیت الهی با آگاه سازی آنان از اموری که عقلاً قابل انتقال هستند، این محدودیت قابل برداشت است. این گونه از محدودیت نیز مورد پذیرش علمای اسلام است و اختلافی در آن وجود ندارد.
3. مراد از محدودیت آنان این باشد که به طور مطلق، نتوانند به اموری که آگاهی از آنها فراتر از حد بشر عادی است، علم پیدا کنند؛ خواه با تعلیم الهی باشد یا بدون آن. روشن است که محدودیت به این معنا از پیامبران و امامان الهی منتفی است؛ چراکه رسولان و امامان از آن جهت که خلیفه خدا در زمین هستند، به مرتبه انسان کامل رسیده‌اند و لازمه کامل بودن انسان این است که توان‌مندی‌های او نیز نسبت به سایر افراد بشر کامل‌تر باشد؛ چراکه او به جهت آنکه رابط میان خدا و خلق او و به تعبیر دیگر محل رجوع مردم است و باید از علمی ویژه و فراتر از حد عادی بشر برخوردار باشد.
4. مراد از محدودیت آنان این باشد که علوم فرابشری آنها مختص به وظایف پیامبری یا امامت باشد و فراتر از آن را نمی‌دانند؛ به همین دلیل نیازمند تعلیم مداوم و تسدید الهی در همه حوادثی که نسبت به آنها علم فعلی ندارند. این نوع از محدودیت، در باره پیامبر خاتم و معصومان از اهل بیت او اختلافی است.

بنابر این، مراد از محدودیت مورد بحث در این دیدگاه، معنای چهارم است؛ برخی بر این باورند که آنان به اذن و مشیت الهی به به همه اموری که علم آنها نزد خدا بوده و بشر عادی توان دسترسی به آنها را ندارد، علم داشته و محدودیتی جز اینکه با اذن خدا بدان‌ها آگاه می‌‌شوند، ندارند. برخی دیگر نیز اگرچه بر این باورند که آگاهی از علوم فرابشری قطعاً برای پیامبر خاتم و اهل بیت او ثابت است، اما معتقدند گسترده علم لدنی آنان و اطلاعشان از امور غیبی محدود به حدی است و چنین نیست که آنها به تمام علوم به طور مطلق، دسترسی داشته و از آنها آگاه باشند. بر پایه این دیدگاه، آنچه برای معصوم لازم و ضروری است، علم او به «ما یحتاج مردم» است که در رأس آن علم به احکام شریعت است. براین اساس، علم به امور فراتر از آن از جمله علم به حوادث گذشته و آینده برای معصوم ضرورت عقلی ندارد.

ادله این قول

دلیل عقلی

نامحدود دانستن علوم معصومین(ع)، به این معناست که پیامبر(ص) و امامان(ع) به همۀ معلومات الهی احاطه دارند؛ لازمۀ این ادعا در بردارنده این معناست که تفاوتی میان مخلوق که حادث و وجود محدودی است با خالقش که قدیم، ازلی و دارای معلومات نامتناهی است وجود نداشته باشد و این به حکم عقل باطل است و دریافت تمام علم الهی ناممکن است.

ادله نقلی

1. آیه ۳۶ سوره اسراء؛ ﴿ولَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ﴾: این آیه صریح در نفی برخی علوم از پیامبر خاتم است. البته توجیه به اینکه این امر مربوط به حضرت نیست بلکه برای اشاره به دیگران باشد، خلاف اصل و ظاهر است.
2. افزایش‌پذیری علم معصوم: بیشترین دلیلی که این گروه به آن استدلال کرده‌اند روایات، ازدیاد علم معصوم است، بدین‌صورت که از روایات متعددی استفاده می‌‌شود علم پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) به منبعی اتصال دارد که پیوسته در حال ازدیاد است و علوم الهی به‌ تدریج در طول زندگی‌شان به آنان عطا می‌شده است، مثلا امام صادق(ع) می‌‌فرمایند: «علم آن است که شب و روز زیاد می‌گردد و از جانب خداوند به ما افاضه می‌شود». بنابراین علوم آنان که شامل علوم غیبی نیز می‌‌شود را می‌توان افزایش‌پذیر دانست. اگر علوم آنان تام و بی‌نقص می‌بود، فراگیری دانش به شیوه‌های مختلف مثل الهام، شهود و... معنایی نداشت و به منزله تکرار علوم پیشین بود؛ در حالی‌ که این موارد از شیوه‌های انتقال علوم الهی به آنان است. این افزایش پذیری به اندازه‌ای مهم است که امامان(ع) به اصحابشان فرموده‌اند، اگر این افزایش نباشد علم ایشان پایان می‌یابد.
3. روایت قبض و بسط علم: برخی روایات به صورت صریح دلالت بر محدود بودن علوم معصومین(ع) دارند؛ به عنوان مثال در روایتی آمده است: «يُبْسَطُ لَنَا اَلْعِلْمُ فَنَعْلَمُ وَ يُقْبَضُ عَنَّا فَلاَ نَعْلَمُ»؛ یعنی: «علم براى ما گشوده شود پس می‌دانيم و چون از ما گرفته شود پس نمی‌دانيم».
4. روایت تعلیم بداء الهی: در روایتی از امام صادق (ع)، ضمن اشاره به علم مستأثر الهی نقل است که فرمود: اگر در علم الهی، بداء حاصل شود، خدای متعال آن را به امامان می آموزد: «إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عِلْمَيْنِ عِلْماً أَظْهَرَ عَلَيْهِ مَلاَئِكَتَهُ وَ أَنْبِيَاءَهُ وَ رُسُلَهُ فَمَا أَظْهَرَ عَلَيْهِ مَلاَئِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِيَاءَهُ فَقَدْ عَلِمْنَاهُ وَ عِلْماً اِسْتَأْثَرَ بِهِ فَإِذَا بَدَا لِلَّهِ فِي شَيْءٍ مِنْهُ أَعْلَمَنَا ذَلِكَ وَ عَرَضَ عَلَى اَلْأَئِمَّةِ اَلَّذِينَ كَانُوا مِنْ قَبْلِنَا»؛ یعنی: «خدای تبارک و تعالی را دو گونه علم است: علمی که ملائکه و پیغمبران و رسولانش را به آن آگاه ساخته، پس آنچه ملائکه و رسولان و پیغمبرانش را بآه ن آگاه ساخته ما هم می‌‌دانیم و علمی که به خودش اختصاص داده و هر گاه در موضوعی از آن علم بدا حاصل شود، ما را آگاه سازد و بر امامان پیش از ما هم عرضه شود». بنابر این روایت، علومی وجود دارد که امامان (ع) از آنها آگاه نبودند و پس از آن، خدای متعال آنها را بر آن علوم مطلع می‌کند.

دیدگاه سوم: توقف در مسأله

برخی از علمای شیعه امامیه به دلیل پیچیده بودن این موضوع و وجود دلیل بر تمامیت و محدودیت و نبود دلیل روشن برای هر کدام از این دو نظر، درباره قلمرو علم معصوم توقف کرده و معتقدند نمی‌توان در این باره اظهار نظر دقیقی کرد.

جمع بین دیدگاه ها

در اینکه علم معصومین (ع) به امور غیبی تام و بیکران است یا محدود اختلاف شده است. نخست باید دانست علم تام سه کاربری متفاوت دارد که مراد کاربری نوع سوم است، بدین معنا که آیا معصوم از تمامی علومی که غیر خداوند می‌تواند به آنها احاطه پیدا کند با قطع نظر از اینکه آن علم، تام بالفعل باشد یا بالقوه، بالاجمال باشد یا بالتفصیل، آگاهی دارد؟ درباره محدودیت علم امام هم سه کاربری وجود دارد که بحث اصلی بر روی این است که آیا ایشان می‌توانند به اموری که مختص خدا و نزد اوست اما آگاهی از آنها برای غیر او ممکن است، علم پیدا کنند؟ میان علمای شیعه اختلاف وجود دارد. برخی بر این باورند که ائمه(ع) به اذن و مشیت الهی به لوح محفوظ دسترسی داشته و بر این اساس به همه اموری که علم آنها نزد خدا بوده و بشر عادی توان دسترسی به آنها را ندارد، علم داشته و محدودیتی جز اینکه با اذن خدا بدان‌ها آگاه می‌‌شوند، ندارند. برخی دیگر نیز اگرچه بر این باورند که آگاهی از علوم فرابشری قطعا برای معصومین (ع) ثابت است، اما معتقدند اطلاع آنها از غیب محدود به حدی است و چنین نیست که آنها به تمام علوم دسترسی داشته و از لوح محفوظ که علم آن نزد خداست آگاه باشند.

ریشۀ اختلاف، ظهور متفاوت روایاتی است که در این موضوع نقل شده است، لذا اثبات یا نفی تام بودن علوم آنان، بیش از همه به تحلیل و جمع‌بندی روایات این موضوع وابسته است. در جمع بندی میان روایات تام بودن علم امام و روایات افزایش‌پذیری علم ایشان چندین پاسخ داده شده است از جمله اینکه:

1. روایاتی که از تمامیت علوم امامان خبر می‌‌دهند به علوم اجمالی نظر دارند، منتها تفصیل اینها در طول زندگی امام به روش‌های مختلفی مانند الهام، تحدیث و... به دست می‌‌آید.
2. روایاتی که می‌‌گویند علم امام تام است بحث از فعلی بودن علم امام دارند اما روایاتی که علم امام را افزایش پذیر می‌‌دانند نگاهشان به شأنی بودن علم امام است بدین معنا که امام هر گاه اراده کند از غیب آگاه می‌‌شود.
3. همچنین گفته شده: بخشی از علوم امامان تام و کامل و بخشی دیگر افزایش پذیر است. بخش افزایش پذیر آن به علوم حادث و علوم کمالی امامان مربوط می‌‌شود و علم تام به موضوعات دینی و.... مربوط است.
4. منظور از علم تام امام، علم نسبت به مخلوقات است و منظور از افزایش علمی که در روایات آمده مثل افزایش علم ایشان در شب‌های جمعه یا شب قدر یا در طول سال، مربوط به علم ایشان به خداوند است؛ زیرا ذات خداوند نامحدود است و معرفت به او پایان ندارد.

مصادیق علوم امامان معصوم

با صرف نظر از قول به تام بودن علم پیامبر خاتم (ص) و امامان از اهل بیت او (ع) یا محدود بودن علوم آنان، از جمله مصداق‌ها و مثال‌های علم لدنی معصوم که به آنها در آیات و روایات اشاره شده است، موارد ذیل‌اند: علم به وحی الهی؛ علم به احکام و شرایع الهی؛ علم به حکمت احکام و علل شرایع الهی؛ علم به باطن قرآن؛ علم به تأویل قرآن؛ علم به تمام حقایق قرآن؛ علم‌الکتاب؛ علم به کتاب مرقوم یا کتاب ابرار؛ علم به احوال امت‌های پیشین؛ علم به احوال و کتب و علوم پیامبران؛ علم به حاجات و نیازهای مردم؛ علم به عجایب یا راه‌های آسمان و زمین؛ علم به ملکوت؛ علم به عرش و کرسی؛ علم به لوح محفوظ؛ علم به لوح محو و اثبات؛ علم به بداء؛ علم به اسماء؛ علم به اسم اعظم الهی؛ علم به خطورات قلبی یا علم به ضمائر و نهان آدمیان؛ علم به اعمال و احوال بندگان؛ علم الوصایا؛ علم به فصل الخطاب؛ علم به انساب یا علم به حلال یا حرام‌زادگی افراد؛ علم به بلایا و منایا؛ علم به زمان و کیفیت مرگ خود و دیگران؛ علم به گذشته و حال و آینده؛ علم به ایمان یا عدم ایمان افراد؛ علم به بارش باران؛ علم به آنچه در رحم مادران است؛ علم به قیام قائم و و زمان و احوال آن؛ علم به ملاحم و فتن؛ علم به رجعت؛ علم به زمان ظهور در آخر الزمان؛ علم به آخر الزمان و حوادث و احوال آن؛ علم به علوم و احوال فرشتگان و دیدن آنها؛ علم به علوم و احوال جنیان و دیدن آنها؛ علم به عالم ذر؛ علم به قیامت و زمان و احوال آن؛ علم به احوال مردگان و برزخ و ارتباط با آن عالم؛ علم به ارواح و احوال آنها؛ علم به ثواب و عقاب یا بهشت و جهنم و سرنوشت آدمیان و علم به منطق الطیر یا زبان حیوانات.

پاسخ تفصیلی

اختلاف در قلمرو علم معصوم

در مورد محدوده علوم معصومین(ع) در بین اندیشمندان اسلامی اتفاق نظر وجود ندارد؛ چراکه به نظر برخی از بزرگان، ادله عقلی و نقلی هیچ یک به صراحت در باب نوع و کمیت و کیفیت علم ایشان قضاوت نکرده است و از آنجا که اعتقاد تفصیلی به حدود علم امام امر لازمی نیست، می‌‌توان حقیقت امر را به خود امام ارجاع داد.

سه دیدگاه اصلی در این بحث بین دانشمندان شیعه امامیه وجود دارد:

دیدگاه نخست: قول به تمامیت علم امام

علم تام" در لفظ و اصطلاح سه کاربری متفاوت دارد:

1. تام به معنای فعلی در مقابل شأنی: یعنی معصوم از همه چیز آگاه است و چیزی نیست که اکنون در علم او نگنجد، لذا هیچ علمی نیست که منتظر تحصیلش باشد و به عبارتی بالفعل همه چیز را می‌‌داند، به استثنای علومی که احاطۀ بر آنها برای غیر خداوند ناممکن است.
2. تام به معنای علم تفصیلی در برابر علم اجمالی و کلی: تام بودن علم معصوم یعنی او همۀ علوم ممکن برای غیر خداوند را با تمامی تفصیلات و جزئیات می‌‌داند و علمی که مجمل باشد ندارد.
3. تام بودن یعنی آگاهی از تمام علومی که غیر خداوند می‌‌تواند به آن احاطه پیدا کند: یعنی علم ما کان و ما یکون و ما هو کائن را می‌‌داند، با قطع نظر از اینکه این علم، بالفعل باشد یا بالقوه (به تعبیر روایت: «لَوْ شَاؤُوا عَلِمُوا»)، بالتفصیل باشد یا بالاجمال.

در اینکه مراد قائلین علم تام امام، از واژه تام کدام یک از معانی سه گانه فوق است، اختلاف نظرهایی در میان علما وجود داشته و هر یک معنایی را قصد کرده اند

برخی از علما قائل به تام بودن علم معصومین (عم) هستند مانند:

1. شیخ محمد حسین مظفر: ایشان معتقد است اهل بیت پیامبر با علم حضوری خودشان به همه حوادث گذشته و آینده و به همه موضوعات خارجی، بدون استثنا علم دارند و در کتابی مستقل با اقامۀ ادله متعدد، قائل به احاطۀ علمیِ امام به صورت مطلق، فعلی و حضوری شدند؛ چنانکه نوشته است: "مراد از "علم امام" فقط مربوط به موضوعات احکام کلی نیست بلکه سیطرۀ علوم ائمه شامل موضوعات خارجی و جزئی نیز می‌‌شود، زیرا جهل امام به آنها موجب نقص در رتبه امامت و تنزّل از این مقام است؛ همچنین نمی‌توان علم امام را تنها در احکام پنج گانه خلاصه کرد، زیرا علم امام، علم حضوری است و صحیح نیست که پرسشی از او پرسیده شود ولی امام از پاسخ آن عاجز باشد چراکه در این صورت حجت بودن ایشان نسبت به پیروانش دچار خدشه می‌‌شود".
2. آخوند خراسانی: ایشان جان و روح اهل بیت را متصل به لوح محفوظ می‌‌داند و معتقد است اتصال به لوح محفوظ سبب آگاهی تام اهل بیت به عالم ربوبی می‌‌شود.
3. محمد حسین اصفهانی: ایشان مقام علمی امام را از آنچه مرحوم آخوند بیان کردند بالاتر دانسته و معتقدند امام در سیر خود به سوی عوالم قدسی، با عالم عقل کلی (عالم ارواح) اتصال می‌یابد و مقام او مقام عقل اول (نور اول) است که از عالم لوح محفوظ بالاتر است.
4. امام خمینی: اگرچه امام خمینی به صورت واضح گسترۀ علم امام(ع) را مشخص نکرده‌اند؛ اما این مسأله در اندیشه ایشان به خوبی قابل مشاهده بوده و با تأمل در آثار ایشان می‌توان آنرا به دست آورد، مانند:
   1. 1. ایشان بحث وراثت علم امام از نبی مکرم(ص) را مطرح کرده و بیان می‌‌کند که تمام علوم پیامبر به ائمه(ع) به ارث رسیده است، از سویی دیگر معتقد است علم پیامبر، کامل و لدنی و بدون هیچ نقصی است، بنابراین پیامبر بر همۀ امور آگاه بوده و اشراف دارد و چنین علمی به امامان معصوم منتقل شده است.
      2. امام خمینی، امام را حامل عرش الهی می‌داند و از عرش تعبیر به علم کرده است. با این بیان، امام حامل علم الهی است. اطلاق کلام نشان دهندۀ این مطلب است که امام به تمام امور آگاهی دارد.
5. علامه طباطبایی: ایشان معتقد است علم امام(ع) به حوادث و وقایع بر دو قسم است و از دو راه حاصل می‌‌شود: علم موهبتی و خدادادی: یعنی اینکه امام به حقایق جهان هستی در هر شرایطی به اذن خداوند اشراف دارد و علم عادی ..
6. جوادی آملی: امامان معصوم با ولایتی که در تمام حوزه‌ها دارند، مسلط به تمام عوالم هستی هستند و هیچ چیزی از احاطه علمی آنان مخفی نخواهد ماند؛ به بیان دیگر، تمام حوادث بزرگ و کوچک نظام هستی، حتی پلک‌زدن انسان‌ها، قیام و قعودشان، افتادن برگی از درخت در معرض دید آنهاست و چیزی به نام زمان گذشته، حال و آینده برای آنان معنا ندارد. امامان معصوم کلیددار و محافظ خزانه بی‌پایانند به نحوی که هر چه را که بخواهند می‌توانند بدانند به همین دلیل در روایات آمده است: «إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ، عُلِّم‏».

ادله این قول

نخست: ادله عقلی

1. خداوند متعال در آیه تطهیر که در شأن اهل بیت(ع) نازل شده، هر گونه رجس و پلیدی اعم از ظاهری و باطنی را از دامان آنان دور کرده است. یکی از پلیدی‌های باطنی جهل است که طبق آیه شریفه وجود آنان باید از آن بری باشد.
2. امامان(ع) باید در هر زمانی، از مردمان آن زمان بهتر و کامل‌تر باشند چراکه امام مرجع برای رجوع انسان‌ها نسبت به مشکلات و پرسش هاست و در صورتی که نسبت به سوالی جهل داشته باشد، مرجعیت و جامعیت امام زیر سوال خواهد رفت، لذا امام نسبت به تمام امور عالم آگاهی دارد.
3. با استفاده از اسم اعظم الهی نیز می‌توان متوجه گستره علم امام شد، چراکه اسم اعظم خداوند که به معنی علم خداوند است، هفتاد و سه حرف دارد که هر کدام از پیامبران به تعدادی از اسامی آگاهی پیدا کرده‌اند و تنها پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع) هستند که به هفتاد و دو حرف از آن آگاهی دارند، بنابراین آگاهی امامان معصوم به اسم اعظم به معنای اشراف ایشان به تمامی علوم عام است.

دوم: ادله نقلی

روایات مختلفی وجود دارد که ثابت می‌‌کند ائمه(ع) به تمام علوم اشراف داشته‌اند مانند:

1. امام صادق(ع) فرمودند: «کسی که تمام علم کتاب در نزدش وجود دارد امیرالمؤمنین است و خودشان فرمودند بدانید دانشی که از آسمان به وسیله آدم به زمین آمده و همه آنچه را که موجب فضیلت انبیاء شده است در اهل بیت وجود دارد».
2. همچنین فرمودند: «من علم به کتاب خدا دارم که در آن، آغاز آفرینش و آنچه تا روز قیامت موجود است و نیز خبر آسمان و خبر زمین و [[خبر بهشت و خبر نار و خبر آنچه در گذشته بوده و آنچه در آینده خواهد بود، همگی آمده است و من این اخبار را می‌دانم، مانند اینکه به کف دستم نگاه می‌کنم».
3. امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «من به اذن خدا زنده می‌کنم و می‌میرانم. من به شما خبر می‌دهم چه می‌خورید و چه در خانه‌های خود ذخیره کرده‌اید، من از دل‌های شما آگاهم و ائمه از اولاد من نیز هر وقت اراده کنند می‌‌توانند به تمام این امور آگاهی پیدا کنند».

دیدگاه دوم: قول به محدودیت علم امام

برخی دیگر از بزرگان دیدگاه متفاوتی داشته و قائلند معصوم دارای علم محدودی است مانند:

1. ابن شهر آشوب: ایشان معتقد است پیامبر(ص) و امام باید علوم دین و شریعت را بدانند، اما لازم نیست از غیب و حوادث گذشته و آینده آگاه باشند؛ زیرا چنین امری به منزلۀ مشارکت آنان با خدای متعال در همه معلومات است؛ در حالی‌ که دانسته‌های خداوند نامحدود است و علم هر کسی غیر از خداوند محدود است. آنچه باید نسبت به محدودۀ علوم امامان به آن توجه شود این است که علم ایشان حادث است و علم تفصیلی آنان فقط به یک معلوم تعلق می‌گیرد، اما ممکن است بعضی از امور نهانی و حوادث گذشته یا آینده را به واسطه تعلیم خداوند بدانند.
2. شیخ مفید: ایشان علم غیب را فقط شایسته خدا می‌‌داند و معتقد است علم و آگاهی خداوند ذاتی است، اما دیگران چون علمشان اکتسابی است نمی‌توانند از علم غیب برخوردار باشند. شیخ در پاسخ به این پرسش که آیا امام علی و امام حسین (ع) از زمان و مکان شهادت خویش آگاهی داشته‌اند و اگر داشته‌اند چگونه رفتن به مسجد و کربلا توجیه می‌شود؟ می‌گوید: شیعه تنها بر علم امام بر احکام شرعی اجماع دارد. در جایی دیگر می‌‌گوید" در محدوده علم امام(ع) نباید نظر افراطی و غلو داشته باشیم و علم امام(ع) را مانند علم خداوند بدانیم؛ همچنین نباید راه تفریط را انتخاب کنیم تا منجر به انکار علم امامان معصوم شویم. بنابراین می‌‌توان در یک نظریه معتدل قائل شد علم امام فوق علم بشر و تحت علم خالق، محدود و نسبی است.
3. شیخ طوسی: ایشان معتقد است وجود علم برای امام در محدوده‌ای که به او ربط دارد، لازم و ضروری است اما در مسائلی که مربوط به امام نمی‌شود آگاهی امام در آن علم ضرورتی ندارد.
4. کراجکی صاحب کتاب"کنز الفوائد" درباره محدوده علم امام(ع) می‌‌نوسید: "ائمه در نهایت کمال انسانی و عصمت هستند به نحوی که بسیاری از امور پنهانی و رخدادهای آینده برای آنان مشهود بود، اما آنان پیوسته به تمامی اسرار درونی و امور پنهانی آگاه نیستند. همچنین آنان به تمامی دانش پروردگار، آگاهی ندارند".
5. سید مرتضی معتقد است علم به نوشتن از علومی نیست که برای پیامبر و امامان امری لازم و ضروری باشد. به طور قطع هر پیامبری باید به خداوند و احوال و صفات و افعال او آگاه باشد و احکام شریعت را بداند، زیرا در صورت عدم آگاهی به این موارد نیازمند سوال و پرسش از دیگران خواهد شد و این امر نقص بر آنان محسوب می‌‌شود، اما دانستن علوم دیگر نظیر صنعت و حرفه‌های مختلف مانند بافندگی و رنگرزی و... و نیز نویسندگی بر پیامبر و امام واجب نیست.

ادله این قول

1. دلیل عقلی: نامحدود دانستن علوم معصومین(ع)، به این معناست که پیامبر و امامان به همۀ معلومات الهی احاطه دارند؛ لازمۀ این ادعا در بردارنده این معناست که تفاوتی میان مخلوق و حادث (ایجاد شده) با خالقی که قدیم و ازلی و دارای معلومات نامتناهی است وجود نداشته باشد، در حالی که چنین امری برای مخلوق و حادث محال و ناممکن است.
2. ادله نقلی:
   1. در روایتی ابوبصیر از امام صادق(ع) سوال کرد عده ای معتقدند شما بر قطرات باران شمارش ستارگان و برگ‌های درختان و وزن دریاها و ذرات خاک آگاهید آیا این ادعا درست است امام پاسخ دادند: «سبحان الله به خدا قسم کسی جز خداوند اینها را نمی‌داند».
   2. امام باقر(ع) فرمودند: «خداوند علمی مخصوصِ به خود دارد و کسی به غیر خودش آنرا نمی‌داند و علم دیگری دارد که فرشتگان مقرب و انبیای مرسل آنرا می‌دانند و هر آنچه انبیای مرسل می‌دانند، ما هم می‌دانیم».

دیدگاه سوم: توقف در مسأله

عده‌ای از علما هم درباره قلمرو علم معصوم توقف کرده‌اند:

1. شیخ مرتضی انصاری معتقد است هیچ‌یک از ادلۀ عقلی و نقلی، در این زمینه نتیجه روشن و قطعی مبنی بر مشخص شدن قلمرو علوم امامان معصوم را نشان نمی‌دهد به همین دلیل نمی‌توان در این مورد اظهار نظری کرد.
2. میرزا ابوالحسن مشکینی در حاشیه خود بر کفایة الاصول آخوند خراسانی، می نویسد روایات در مورد علوم امامان معصوم قطعی و روشن نیست و چون در مسائل اعتقادی باید به قطع رسید به همین دلیل نمی‌توان قاطعانه در مورد علوم امامان معصوم ادعایی کرد.

سبب اعتقاد این عده مبنی بر توقف به دو دلیل است: تزاحم در روایات نسبت به قلمرو علوم امامان و گزارش‌های نقل شده از زندگی عادی و روزمره ائمه(ع) مبنی بر بهره نگرفتن از علم غیب خود در پیشبرد امور و کارهای شخصی.

جمع بین دیدگاه‌ها

در نگاه نخست با بررسی دیدگاه‌ها به نظر می‌‌آید بین دو دسته اول و دوم تعارض وجود دارد، اما با نگاهی عمیق و منطقی و همچنین با کمک روایات می‌‌توان بین این دو قول را با توجه به دو مقدمه جمع کرد:

1. محال بودن دسترسی به علوم نامحدود به این معناست که حصول آن برای امامان امری لازم و واجب نیست چراکه امام در هر مقامی که باشد احتیاجی به تمام علوم ندارد، بنابراین این مطلب متفاوت از این معناست که امامان برای به دست آوردن تمام علوم ناتوان و محذور هستند.
2. روایاتی که علوم معصومین را به صورت محدود بیان می‌‌کند مانند روایتی از امام باقر(ع) که فرمودند: «خداوند علمی مخصوصِ به خودش دارد و کسی به غیر خودش از آن آگاهی ندارد». به این معنا نیست که امامان معصوم از به دست آوردن آنها عاجزند، بلکه مقصود اینگونه روایات ـ بر فرض صحت سند ـ به این معناست که اشراف این علوم برای امامان به صورت ذاتی نیست بلکه این علوم به صورت اکتسابی برای آنان حاصل می‌‌شود چنانکه در روایتی از امیرالمؤمنین(ع) سوال شد: آیا شما علم غیب دارید؟ حضرت فرمودند: «اینکه من از حوادث آینده خبر می‌دهم، علم غیب ذاتی و بدون تعلیم الهی نیست، بلکه به وسیله پیامبر خدا(ص) به من تعلیم داده شده است».

با ذکر این دو مقدمه می‌‌توان دریافت علوم معصومین علم فعلی و حضوری نیست، هرچند که این فرضیه مورد قبول عده ای است، اما آنچه به دست می‌‌آید این است که علم امامان معصوم علم ارادی و مشیتی است، به نحوی که ایشان هر زمان اراده کنند می‌‌توانند به تمام علوم دسترسی داشته باشند. که این همان معنا و کاربری سوم از اصطلاح علم تام است.

تقسیمات علوم

باید توجه داشت اینکه از علم معصوم بحث می‌شود مراد کدام نوع از علم است علم خاص خداوند یا علم عام؟ در برخی از روایات علم خداوند به دو دسته: علم مبذول (علم عام) و علم مکفوف (علم خاص) تقسیم شده است:

1. علم عام: یعنی علمی که خداوند، ملائکه و انبیای خویش را بر آن آگاه ساخته است. این علم به دو قسم تقسیم می‌‌شوند:
   1. علم ما کان (علم ماضی): آگاهی از آنچه در گذشته بوده است.
   2. علم ما یکون (علم به آینده): یعنی آنچه در آینده تا قیامت رخ می‌‌دهد. علم عام اگر در قالب مصادیق عنوان شود به آن علم حادث گفته می‌‌شود مانند: علم به حلال و حرام؛ علم انساب؛ علم به زمان مرگ و بلاها؛ علم به قضاوت؛ علم به بهشت و دوزخ؛ علم به آسمان و زمین و....
2. علم خاص: علمی که مختص به خداوند بوده و هیچکس از محتوای آن آگاهی ندارد. این علم با توجه به آیۀ ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾ مختص خداوند است، منتها با توجه به استثنایی که در آیه آمده خداوند آنرا به کسانی که از آنها راضی است هم عنایت کرده است مانند: پیامبران و ائمه اطهار(ع).

مصادیق علوم امامان معصوم

چه قول به تام بودن علم امام را بپذیریم و چه قول به محدود بودن آن را، در هر حال می توان گفت: متکلمان امامیه اموری را داخل در این قلمرو دانسته و تقریبا در اصل آگاهی امام از آنها اختلافی ندارند هر چند ممکن است در کیفیت آگاهی و جزئیات آنها اختلاف نظرهایی باشد

1. علم به احکام شریعت: این امور شامل حکم تکلیفی (احکام پنج گانه) و حکم وضعی (هر حکمی غیر از حکم تکلیفی) است.
2. علم به اعمال بندگان: در مورد این علم میان دانشمندان اسلامی اختلاف نظر وجود دارد، به نحوی که عده‌ای این علم را بالفعل (حاضر بودن علم) دانسته و عده‌ای دیگر دانش امام به کلیات اعمال را می‌پذیرند و جزئیات را متوقف بر اراده امامان می‌‌دانند.
3. علم به کتب آسمانی: براساس آیۀ ۷ سورۀ آل عمران آیات قرآن به دو دسته محکم و متشابه تقسیم می‌‌شود، خداوند علم به آیات متشابه را مخصوص راسخان در علم دانسته و در روایات آمده است که ائمه مصداق بارز راسخان در علم هستند، چنانکه امام صادق(ع) فرمودند: «ما راسخان در علم هستیم». همچنین ائمه(ع) به کتب آسمانی غیر از قرآن نیز علم دارند چنانکه در امام صادق(ع) فرمودند: «حضرت سلیمان(ع) از حضرت داود(ع) ارث برد. حضرت محمّد(ص) از حضرت سلیمان(ع) ارث برد و ما از حضرت محمّد(ص) ارث بردیم؛ ازاین رو، علم به تورات، انجیل، زبور و بیان آنچه در الواح حضرت موسی(ع) بود، نزد ماست».
4. علم به آنچه مردم نیاز دارند: امام صادق(ع) فرمودند: «صحیفه‌ای نزد ماست که به املای پیامبر خداست و حضرت علی(ع) آن را به دست خود نوشته و همه آنچه نیاز است، حتّی دیه خراش، در آن ثبت شده است».
5. علم به آسمان‌ها و زمین: امام صادق(ع) فرمودند: «من می‌دانم آنچه در آسمان‌ها و زمین است و آنچه در بهشت و جهنم است و آنچه قبلا بوده و آنچه که در آینده اتفاق خواهد افتاد. پس از لحظه ای امام احساس کرد تحمّل این مطالب برای برخی از حاضران، دشوار است؛ به همین دلیل فرمودند: (آنچه می‌گویم، چیز شگفتی نیست؛ زیرا) اینها را از کتاب خدا دانستم. خداوند می‌فرماید: بیان هر چیزی در کتابش وجود دارد».
6. علم به شهادت خود: ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل کرده است: «هر امامی که نداند به چه مصیبتی گرفتار خواهد شد و چه بر سر او خواهد آمد چنین کسی، اساساً حجت خدا بر خلق او نیست».

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: