فواید امام غایب

مقدمه

• شیعه بر این باور است که امام غایب، آثار و ثمرات متعدد دارد، چه انسان متوجه آن آثار و برکات باشد و چه نباشد. به دیگر سخن، همه فایده امام، به ظهور او بستگی ندارد، بلکه بخش عمده برکات امام، با وجود و حضور امام محقق می‌شود. آنچه امروزه ما شیعیان در عصر غیبت بقیة‌الله الاعظم (ع) از آن محروم‌ایم، ظهور، برکات آن و جهانی‌سازی تمدّن نبوی است و این محرومیت، با از میان رفتن موانع ظهور و فراهم شدن علائم و شرایط ظهور حضرت، زدوده خواهد شد.
• امروزه یکی از مسائلی که در غیبت امام زمان (ع) و متأثر از باورهای اهل سنت مطرح شده این است که آیا امامِ غایب، فایده‌ای دارد؟ به دیگر سخن، آیا فواید و ثمرات وجودی امام، به حضور و ظهور ایشان بستگی دارد یا اینکه، در صورت غایب بودن نیز، آثار و فوایدی دارد؟.
• در پاسخ باید گفت:

1. قرآن کریم از پیامبرانی نام می‌برد که دارای غیبت بوده‌اند؛ مانند: غیبت حضرت خضر (ع)، حضرت موسی (ع)، حضرت یونس (ع)؛ از این‌رو، محذور یادشده، در اینان نیز جاری می‌شود در هر پاسخی که به آن داده شود، درباره حضرت مهدی (ع) نیز پذیر فته است. کوتاه‌ بودن و طولانی‌بودن در موضوع بحث تأثیر نمی‌گذارد؛ زیرا اگر فعلی، چه کوتاه، چه بلند، لغو باشد، از حکیم صادر نخواهد شد، حتی به درنگی یا کمتر از آن به اندازه یک لحظه باشد.
2. نمی‌دانیم که غیبت حضرت (ع) فایده‌ای دارد یا ندارد. به دیگر سخن، شبهه یاد شده، عدم‌العلم است نه علم به عدم. نمی‌توان گفت، هیچ فایده‌ای در غیبت امام غایب نیست؛ زیرا چنین ادّعایی، مستلزم احاطه به همه جوانب هستی است که از دایره علم بشر بیرون است. مانند بسیاری از اعمال عبادی که حکمت و مصلحت و نفع و سودمندی آن برای بشر روشن نیست، ولی چون امر آن از حکیم صادر شده است به اجمال می‌دانیم که در آن مصلحتی است. درباره مهدویت نیز، با توجّه به احادیث متواتر، اعتقاد به آن، بر پایه معیار‌های کلامی‌لازم است، گرچه فایده امام غایب را ندانیم.
3. امام غایب در ولایت تکوینی و وساطت در ایصال فیض به موجودات (انسان، حیوان، گیاهان و جمادات) منشأ اثر و دارای فواید زیادی است. برقراری آسمان‌ها و زمین و رزق و روزی موجودات از جمله آنهاست. امام رضا (ع) می‌فرماید: "زمین از حجت خالی نماند، به‌خدا آن حجت من هستم". در زیارت جامعه کبیره می‌خوانیم: "خدا به شما آغاز کرده است، و به شما پایان می‌بخشد، و به یُمن وجود شما باران را فرو می‌بارد، و آسمان را از سقوط به زمین بدون اذنش باز می‌دارد، و به‌وسیله الطاف شما غبار اندوه را از دل‌ها همی‌زداید". در دعای عدیله، این‌گونه با خدای متعال ابراز نیاز و مسألت می‌نماییم:«وَ بِيُمْنِهِ رُزِقَ الْوَرَى وَ بِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ».
4. امام غایب در ولایت تشریعی نیز، نیز منشأ آثار فراوانی است. عموم مردم از ولایت تشریعی مستقیم امام محروم‌اند، ولی خواص، علاوه بر ولایت تکوینی از ولایت تشریعی او نیز بهره‌مند بوده و می‌توانند از فیض وجودش استفاده‌ای کامل ببرند. یکی از ویژگی‌های امام، هدایت خلق در پرتو امر خداوند است. آیه شریف وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا و وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا گواه این باور است. با دقّت در هر دو آیه شریف دانسته می‌شود که بی‌درنگ پس از اینکه خداوند امامت را جعل کرده است از واژه هدایت یاد می‌کند. پس امام از راه باطن، بر نفوس افراد اشراف دارد و آنان را هدایت و تربیت می‌کند. با القاهای نیکو با با نگه‌داشتن‌های باطنی، راه برخی از افراد را عوض می‌کند با آنها را در راه صحیحی که دارند، استوار و ثابت‌قدم می‌دارد؛ گرچه این هدایت، از دیدگان پنهان است.
5. حالت امید و انتظار به آینده، از فواید دیگری است که وجود آن حضرت دارد. بی‌تردید، جامعه‌ای که به پیشوای زنده -اگر چه غایب- باور دارد، همواره از فرو افتادن در ناامیدی در امان خواهد بود. شکی نیست، جامعه‌ای که دچار ناامیدی شد، رو به انحطاط است.
6. بر فرض که وجود امام غایب، فایده‌ای نداشته نباشد می‌گوییم: نبود فایده، از ناحیه خود ماست، نه از ناحیه خداوند تا موجب لغویت فعل او گردد. پس با توجّه به تقصیر مسلمانان در عمل به وظایف خود، امام و حجّت خدا، در پس پرده غیبت قرار گرفته است و هنگامی‌که آمادگی لازم برای پذیرش آن حضرت پدید آید، بهره‌مندی از فواید وجودی آن حضرت نیز، نصیب همگان خواهد شد.

• خواجه نصیرالدین در بحث مهدویت می‌نویسد: و وجوده لطف و تصرفه لطف آخر و غیبته منا.
• حضرت حجّت در دوران غیبت به هدایت باطنی، تربیت نفوس و حفظ مسلمانان اقدام می‌کنند. جامعه شیعی و حوزه‌های آن را نظام می‌بخشند و با امیدبخشی و دل‌گرم کردن پیروان، آنها را برای ظهور آماده می‌کنند. امام (ع) از احوال شیعیان خویش نیز، بی‌خبر نیستند و برای رفع عذاب و در امان بودن اهل زمین، در حق مردم دعا می‌کنند.
• امام (ع) در هر موسم حج حضور دارند و با زائران بیت‌الله الحرام همراه‌اند. هر شب قدر مقدرات مردم را دریافت و اعمال بندگان را با عنایت خاص خود بررسی می‌کنند. بسیاری از بلایا و مشکلات شیعیان با دست غیبی امام از راه‌های مختلف مانند: نامه‌ها (مثل نامه به شیخ مفید)، نصیحت و موعظه افراد، دیدار با برخی و حلّ مشکلات آنها، یاری مؤمنان و استغاثه‌کنندگان در مقابل مخالفان، شفای بیماران، و تفقّد و دل‌جویی از اولیا به هنگام مرگ و هدایت گمشدگان و رساندن آنها به مقصد، زدوده می‌شود. ایشان پی‌گیر و فعّال، هدایت بشر را به عهده دارند.
• جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر گرامی‌ اسلام پرسید: آیا شیعیان در زمان غیبت قائم از وجود مبارک او بهره‌مند می‌شوند؟" پیامبر (ص) می‌فرمود: "آری! سوگند به خدایی که مرا به نبوت بر انگیخت! آنان در غیبت او، از نورش روشنایی می‌گیرند و از ولایت او، بهره‌مند می‌شوند؛ همانند بهره‌مندی مردم از خورشید؛ اگرچه ابرها چهره آن را بپوشانند. ای جابر! این از اسرار پوشیده خداوند و از علوم ذخیره شده او است. آن را مخفی کن، مگر از اهلش".
• در توقیع مبارکی که از سوی حضرت مهدی (ع) برای اسحاق‌ بن یعقوب صادر شده، آمده است: "چگونگی بهره‌مندی از من در عصر غیبتم، درست همانند بهره‌مندی از خورشید است؛ هنگامی‌که ابرها آن را از چشم‌ها بپوشاند".
• بی‌گمان این تشبیه از روی حکمت بوده است؛ از این رو، دانشوران شیعه در بیان این تشبیه نکته‌های ارزشمندی را یادآور شده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. خورشید، در منظومه شمسی، محور و مرکز است. امام زمان (ع) نیز در منظومه زندگی انسان‌ها، محور و اساس است.
2. خورشید، در مجموعه هستی، فواید بی‌شماری دارد که یکی از آنها نورافشانی است. امام زمان (ع) نیز در نظام آفرینش، دارای فواید بی‌شماری است که فقط فواید اندکی از آن، به آشکاری او وابسته است. به دیگر سخن، بهره‌مندی موجودات منظومه شمسی از خورشید، به تابش مستقیم آن بسته نیست، تا پوشیده شدنش به ابر، مانع انتفاع کلّی از آن باشد.
3. ابر، فقط چهره خورشید را بر زمینی‌ها می‌پوشاند، ولی هرگز زمین را تاریک نمی‌کند. پرده غیبت نیز، فقط انسان‌ها را از دیدار مستقیم حضرت محروم می‌کند و هرگز مانع نورافشانی او بر مردمان نخواهد شد. وجود مبارک انسان کامل نیز، که مایه استمرار حیات عالم و آدم است، بسی بزرگ‌تر از آن است که چیزی او را از افاضه، محجوب دارد و رابطه میان وی و عالم هستی را سست کند. چگونه موجودی که خلیفه خداست و عنان نظام هستی را به اذن خداوند در کف دارد و از نهان و آشکار آن با خبر است، دچار غیبت می‌شود؟
4. ابری شدن از عوارض زمین و زمینیان است، نه خورشید. غیبت نیز، نتیجه رفتار انسان‌ها است.
5. ابر، فقط برای کسانی مانع است، که زیر آن باشند. اگر کسی بر جاذبه زمین غالب شد و از ابرها بالا رفت، دیگر ابر مانع نیست. در غیبت نیز، اگر کسی بر جاذبه‌های دنیایی چیره و غالب شد و آن‌سان که شایسته است، تعالی یافت، ممکن است از پرده غیبت فراتر رفته، به دیدار آن خورشید پنهان برسد.
6. در بهره‌مندی از خورشید، میان افرادی که خورشید را باور کرده‌اند، با افرادی که منکر اویند تفاوتی نیست. در بهره‌مندی از فواید تکوینی امام نیز، میان منکر و قائل به امام جدایی نیست.
7. فقط مردمی‌در انتظار راستین کنار رفتن ابرها به‌سر می‌برند که به فواید خورشید آگاهی کامل دارند. در دوران غیبت نیز، معرفت به امام باعث حقیقی‌تر شدن انتظار می‌شود.
8. فقط انسان‌های نابینا از نور افشانی خورشید محروم‌اند؛ همان‌گونه که فقط انسان‌های کوردل، منکر نور وجود پیشوای معصوم و از آن بی‌بهره‌اند.
9. ابر، دیدگانی را که از زمین به خورشید می‌نگرند، محجوب می‌سازد، نه چشم‌هایی را که از فراز ابرها نظاره‌گر اویند. وجود مبارک ولی‌عصر (ع) ما نیز، در چشم دنیاطلبان که سر از عالم طبیعت بیرون نمی‌کنند و از پس ابر تعلّقات دنیوی، او را به نظاره می‌نشینند، غائب است، ولی آنان که بر سر شهوت‌ها و غبار هواهای نفسانی پا نهاده و به آسمان معنی سر کشیده‌اند، هر لحظه در حضور آن وجود شریف‌اند. می‌توان با سوار شدن بر مرکب ایمان و عمل صالح، از ابرها و حجاب‌های ظلمانی فراتر رفته و از نور مستقیم خورشید عالم‌تاب استفاده کرد.
10. نورافشانی و افاضه خورشید، قطع ناشدنی است و مرز و تبعیضی ندارد و هر قابلی به قدر استعداد و پیوندش با خورشید، از فیض او بهره‌مند می‌شود. حال، موجودی که همه موانع را بر می‌دارد و خویش را بی‌واسطه به اشراق شمس عرضه می‌کند، بهره کامل‌تری خواهد داشت.
11. همچنان که نتابیدن خورشید، هر چند از پس ابر، به فراگیری ظلمت و شدّت برودت می‌انجامد و حیات زمین و زمینی را ناممکن می‌سازد، اگر عنایت و افاضه ولیِّ خدا و انسان کامل عصر (ع) هر چند از پس پرده غیبت نبود، سختی‌ها و تنگنای معیشت و کینه‌توزی دشمنان، به دوستان خاندان عصمت امان نمی‌داد.

• امام عصر (ع) ما در توقیع مبارک به شیخ مفید چنین فرمود: "ما در مراعات حال شما سهل‌انگار نیستیم و هرگز شما را فراموش نمی‌کنیم، وگرنه سختی‌ها و تنگناهای فراوانی به شما می‌رسید و دشمنان، شما را نابود می‌کردند".
• از این‌رو، شکی نیست که میزان بهره‌مندی موجودات از آفتاب عالم‌تاب، هنگامی‌که چیزی حایل نباشد، بیشتر و کامل‌تر است، ولی این بدان معنا نیست که وجود پرده بر روی خورشید، همه یا بیشتر بهره‌مندی‌ها را از میان ببرد، بلکه این مانع، فقط برخی از فواید را از میان برده یا کم می‌کند.
• وجود ظاهری امام (ع) در عصر حضور و ظهور نیز، به معنای آن است که همه منافع امام می‌تواند به مردم برسد. حال اگر چیزی مانع رسیدن فیض‌های کامل امام به دیگران شود، بدان معنا نیست که وجود او بی‌فایده است.

فواید امام غایب در درسنامه مهدویت

• غیبت امام مهدی (ع) به هر دلیل که باشد، بخشی از فلسفه وجودی او را در هاله پنهان‌‏زیستی قرار می‏‌دهد و مردم از او محروم می‏‌شوند و آن، بخش مباشرت او در هدایت ظاهری و تشکیل حکومت و اجرای عدالت است؛ ولی هدایت با واسطه و معنوی او به وسیله نمایندگانش برای بیان احکام و اجرای حکومت و عدالت به حال خود باقی است. همان‏گونه که در زمان ظهورش گاهی هدایت یا ولایت و فرماندهی بخشی را به نخبگان خود وامی‏‌گذارد و مردم از آنان بهره‏‌مند می‌‏شوند، در زمان غیبت نیز این نمایندگی ادامه دارد و کار نمایندگان، کار امام معصوم است، چه این‏که آن‏ها از جانب او نصب شده‏‌اند.
• تفاوت بین زمان ظهور و غیبت، فقط از جهت محروم بودن مردم از درک حضور و مباشرت هدایت ظاهری و تصدّی امور است که این به دلیلی- چه بدانیم و چه ندانیم- واقع شده است.
• افزون بر هدایت معنوی امام، اصل وجود او هم حکمت و لطف است که در نظام حکیمانه الهی وجود او ضرورت دارد. از سخنان معصومان (ع) به دست‏ می‌‏آید که نه فقط پدید آمدن مجموعه هستی، بلکه دوام نظام آفرینش، به واسطه وجود انوار مقدّس پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) بوده است؛ به گونه‌‏ای که استمرار وجود موجودات بدون وجود یکی از آن‏ها غیر ممکن است.
• باید توجه داشت که اصل وابستگی سایر ممکنات به امام (ع) و چگونگی آن و مسایل مشابه آن را دانشمندان و عالمان با دلایل کافی در محل خود اثبات کرده‏‌اند؛ چنان‏که به وسیله وحی و خبر آنان که با عالم غیب ارتباط و اتصال. نیز ثابت است.
• طبق همین اطلاعاتی که ایشان به ما می‌‏دهند، بر فرض که دلیل عقلی مستقلی هم نباشد، به آنچه خبر می‏‌دهند اعتقاد می‌‏یابیم؛ زیرا برای تحقیق این‏گونه موضوعات- به ویژه تفاصیل آن- راهی مطمئن‌‏تر و باوربخش‌‏تر از وحی و اخبار انبیا و اوصیای آن‏ها نیست.
• در روایات فراوانی به این حقیقت اشاره شده که جهان هستی به برکت وجود نور پاک معصومان (ع) آفریده شده است. رسول گرامی اسلام (ص) خطاب به مولای متقیان (ع) فرمود: "ای علی! اگر ما نبودیم، خداوند سبحانه و تعالی، آدم و حوا و بهشت و جهنم و آسمان و زمین را نمی‏‌آفرید ...."
• بدون شک، به همان میزان که موجودات در هنگام پدید آمدن، نیازمند فیض الهی هستند، در دوام و استمرار وجود نیز نیازمند فیض خداوند سبحانه و تعالی هستند. در روایات فراوانی پیشوایان معصوم (ع) واسطه‏‌های فیض الهی معرفی شده‌‏اند. امام صادق (ع) از پدرش و او از امام سجاد (ع) نقل کرده است که فرمود: "ما، پیشوایان مسلمین و حجّت‏‌های خداوند سبحانه و تعالی بر جهانیان و سرور مؤمنان و رهبر سپیدجبینان و مولای اهل ایمان‌ایم. و ما امان اهل زمینی‌ام؛ همچنان‏که ستارگان امان اهل آسمانند. و ما کسانی هستیم که خداوند سبحانه و تعالی به واسطه ما آسمان را نگاه داشته تا بر زمین نیفتد، مگر به اذن او و به واسطه ما زمین را نگاه داشته که اهلش را نلرزاند. به سبب ما باران را فرو فرستد و رحمت را منتشر کند و برکات زمین را خارج سازد. و اگر نبود که ما بر روی زمینیم، اهلش را فرو می‌‏برد.
• پس به سبب وجود امام و پیامبر (ع) است که نه فقط ما، که جهان هستی از برکت فیض‏های الهی بهره‌‏مند می‌‏شوند.
• امام صادق (ع) درباره فواید تکوینی امام چنین فرموده است: "... به سبب ما درختان میوه می‌‏دهند و میوه‌‏ها به ثمر می‌‏رسند و رودها جاری می‌‏شوند. و به سبب ما ابر آسمان می‏‌بارد و گیاهان از زمین می‌‏رویند. و به بندگی ما خداوند سبحانه و تعالی پرستیده می‌‏شود و اگر ما نبودیم، هرگز خداوند سبحانه و تعالی پرستیده نمی‏‌شد ...." بدین‌‏سان، بهره‏‌مندی همه آفریده‏‌ها از هستی و ادامه وجود، بسته به وجود حجّت روی زمین است. البته این نوع بهره‏‌مندی، به پذیرش یا ردّ امام ارتباطی ندارد و خداوند سبحانه و تعالی به واسطه وجود امام، تمام موجودات را بهره‌‏مند می‌‏کند.
• بنابراین اگر تقدیر خداوند توانای حکیم، چنان باشد که- آن‏گونه که بعضی از فرشتگان، واسطه نزول برخی برکات شده‏‌اند- فیض‌‏های عام و خاص به واسطه امام به آفریدگان برسد و امام مجرای فیض باشد، خواه‏ ناخواه وجود و بقای سایر ممکنات که به فیض الهی حدوث و بقا دارند، به مجرای فیض مرتبط خواهند بود. در فرض عدم این مجاری فیض، باز هم فیاضیت خدا- اگر قصور در پذیرنده فیض نباشد برقرار است؛ امّا می‌‏توان گفت ممکنات همه آن استعداد را ندارند که بدون واسطه، تلقی فیض کنند و قصور خودشان مانع از کسب فیض مستقیم است‏. شکی نیست همه آنچه در شأن امام (ع) گفته شد، به حضور ظاهری او ارتباطی ندارد و امام غایب نیز مانند امام حاضر، واسطه فیض الهی است. افزون بر بهره‌‏های یاد شده، فایده‌‏های دیگری هست که البته مشروط به اعتقاد و باور به ایشان‏ است.
• برخی از فواید این بخش بدین قرار است:

1. نگهبانی از آیین خداوند سبحانه و تعالی با هدایت‌‏های باطنی‏: بی‌‏گمان پیشوایان معصوم (ع)، معلّمان و مربّیان اصلی انسان‏‌ها هستند و مردم، همواره از زلال معارف ناب آن بزرگواران بهره‌‏ها برده‌‏اند. در زمان غیبت نیز، اگرچه دسترسی مستقیم و استفاده همه ‏جانبه از محضر امام عصر (ع) ممکن نیست، آن معدن علوم الهی به راه‏های مختلف، گره از مشکلات علمی و فکری شیعیان باز می‏‌کند. این مهّم نه فقط در در دوره غیبت صغرا با پاسخگویی به پرسش‏های مردم و دانشمندان، از طریق نامه‌‏های امام "توقیعات" تحقق یافت، بلکه در دوران غیبت کبرا نیز به صورت هدایت‌‏های باطنی صورت پذیرفت. بنابراین شکی نیست بقای مکتب تشیع در گرو حمایت‏‌های آن امام پنهان بوده است. شیعه بر این باور است که آن حضرت همواره در هنگامه‌‏های حساس و حوادث تعیین‏‌کننده، بسان دستی غیبی اراده‏های نقش‏‌آفرین را در جهت اصلاح امور، هدایت کرده، این باور الهی را از نابودی در پناه گرفته است. این اصلاحات به طور عمده با هدایت‌‏های باطنی صورت می‌‏پذیرد. هدایت‏‌هایی که گاهی به وسیله شخص امام و گاهی به وسیله دیگران درباره صالحان و شایستگان انجام می‌‏گیرد. امام، از راه باطن، بر نفوس افراد اشراف دارد و آنان را مورد هدایت و تربیت خود قرار می‌‏دهد. با القاهای نیکو یا با نگه‏داشتن‌‏های باطنی، راه برخی از افراد را عوض می‌‏کند یا آن‏ها را در راه صحیحی که دارند، استوار و ثابت ‏قدم می‌‏دارد؛ گرچه این هدایت، از دیدگان پنهان است. چه بسیار افرادی که یکباره از راهی که داشتند، برگشتند و هرگز حاضر نشدند دوباره بدان برگردند و چه بسیار افرادی که در کار خود متزلزل و مردد بودند؛ ولی یکباره در آن مستقر شدند.
2. نگهداشت جامعه از ناامیدی و سرخوردگی‏: بدون شک، باور به امام (ع) غایب سبب امیدواری مسلمانان به آینده روشن می‏‌شود. این امیدواری، از بزرگ‏ترین اسباب موفقیت و پیشرفت است. جامعه شیعی، طبق باور خویش به وجود امام شاهد و زنده، همواره‏ منتظر ظهور آن حضرت است. او را در میان خود نمی‏‌بیند؛ اما خود را یگانه و جدا از او نمی‌‏داند. باری؛ امام پنهان، همواره مراقب حال و وضع شیعیان است و همین مسأله باعث می‏شود پیروانشان به امید لطف و عنایت حضرتش، برای رسیدن به وضع مطلوب جهانی تلاش کنند. به بیان دیگر، امام- اگرچه غایب- نقطه اتکایی است که پیروان خود را در ورطه‌‏های نابودی و ناامیدی در حمایت و پناه خود می‌‏گیرد و بسان پناه‌گاهی مطمئن پیروان خود را به تلاش و کوشش در راه رشد و تعالی وامی‏دارد؛ بنابراین حالت امید و انتظار به آینده، از فواید دیگری است که بر وجود آن حضرت مترتب است. بدون تردید، جامعه‏‌ای که به پیشوای زنده- اگرچه غایب- معتقد است، همواره از فروافتادن در ناامیدی در امان خواهد بود و شکی نیست جامعه‌‏ای که دچار ناامیدی شد، رو به انحطاط خواهد رفت. امروزه جامعه شیعی، استواری، پویایی و شادابی خود را مرهون این باورمندی می‏‌داند که از فواید آن امام پنهان به حساب می‌‏آید. آری؛ اوضاع نابسامان و اسفبار جهان و سیل بنیان کن ستم و بیداد، خیرخواهان بشریت را نگران کرده است؛ به گونه‌‏ای که ممکن است گاهی در اصل قابلیت اصلاح بشر تردید کنند. در این صورت، یگانه روزنه امیدی که برای بشر باز می‌‏ماند و یگانه بارقه امیدی که در این جهان ظلمت‌‏زده، امید می‏‌آفریند، همان انتظار فرج و فرا رسیدن عصر سراسر عدل حکومت توحید و نفوذ دستورهای الهی است.
3. ایمنی‌ ‏بخش از بلاها: بدون تردید، امنیت، از اساسی‏‌ترین نیازهای زندگی است. پدید آمدن رخدادهای ناگوار، همواره این نیاز را مورد تهدید جدی قرار داده، زندگی و حیات طبیعی موجودات را به مخاطره انداخته است. بخشی از این نگرانی‏‌ها با کنترل عوامل شناخته شده برطرف می‏‌شود؛ امّا در موارد فراوانی عواملی ناشناخته و خارج از کنترل، ناامنی‏‌هایی را بر زندگی تحمیل می‏‌کند. در برخی روایات، امام و حجت الهی، عامل امنیت زمین و اهل آن، دانسته شده است. امام مهدی (ع) خود فرموده است: "من، سبب ایمنی از بلاها برای‏ ساکنان زمین هستم. حجّت خداوند سبحانه و تعالی و امام معصوم، مانع از آن است که مردم به سبب انواع گناهان و مفاسدی که انجام می‏‌دهند به عذاب‏‌های سخت الهی گرفتار آیند و طومار حیات زمین و اهل آن در هم پیچیده شود. قرآن کریم در این‌‏باره، خطاب به پیامبر اسلام (ص) که بزرگ‏ترین حجت الهی است، می‌‏فرماید: وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ. حضرت مهدی (ع)‏ که نمونه کامل رحمت و مهر پروردگار است نیز به عنایت خاص خود بلاهای بزرگ را- به ویژه از جامعه شیعیان و فرد فرد آن‏ها- دور می‏‌کند؛ گرچه در بسیاری از موارد، شیعیان به لطف و کرامت او توجه نداشته باشند و دست یاریگر او را بر سر خود نشناسند. آن گرامی در مقام معرفی خود فرموده است: "من آخرین جانشین پیامبر خدا هستم. خدای تعالی، به واسطه من بلاها را از خاندان و شیعیانم دور می‌‏کند""أَنَا خَاتَمُ‏ الْأَوْصِيَاءِ وَ بِي‏ يَدْفَعُ‏ اللَّهُ‏ عَزَّ وَ جَلَّ الْبَلَاءَ عَنْ أَهْلِي وَ شِيعَتِي‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏".
4. ایجاد پروای الهی در پرتو باور وجود امام زنده در جامعه‏: از روایات اسلامی به دست می‏‌آید که در دوران غیبت حضرت مهدی (ع)‏ و در زمان‌‏های معینی، اعمال انسان‌‏ها به آن حضرت عرضه می‏‌شود. این باور، خود در ایجاد پروای الهی، و خویشتن‏داری برابر انجام کارها، نقشی بسیار مهم و اساسی دارد. مرحوم کلینی در کتاب کافی، بخشی را با عنوان " بَابُ‏ عَرْضِ‏ الْأَعْمَالِ‏ عَلَى‏ النَّبِيِ‏ (ص) وَ الْأَئِمَّةِ (ع)‏‏‏‏‏‏‏‏‏"، پدید آورده و در آن روایاتی را یادآور شده که در آن، سخن از عرضه اعمال بر امام زنده هر عصر دارد. در روایت چهارم این باب، عبد اللّه بن ابان زیات که جایگاه خوبی نزد حضرت رضا (ع)‏ داشت، از آن حضرت خواست برای او و اهل بیت‌اش دعا کند آن حضرت فرمود: "مگر چنین نمی‌‏کنم؟ به خدا سوگند اعمال شما در هرروز و شب بر من عرضه می‌‏شود عبد اللّه بن ابان گفت: از این فرمایش حضرت شگفت‏‌زده شدم. حضرت در پاسخ فرمود: مگر کتاب خدا را نخوانده‏‌ای که فرمود: "و بگو: هر کار می‏‌خواهید انجام دهید؛ پس به یقین خداوند سبحانه و تعالی، پیامبرش و مؤمنان عملتان را می‏‌بینند؟ فرمود: به خدا سوگند! مقصود از او مؤمن علی بن ابی طالب است". این آگاهی، آثار تربیتی فراوانی دارد و که مهم‏ترین آن‏ها، این است که انسان را به نوعی مراقبت دائمی در رفتار خود وامی‏دارد. انسانی که بداند افزون بر خداوند سبحانه و تعالی، پیامبران و فرشتگان، امامی زنده نیز وجود دارد که اعمال او بر وی عرضه می‌‏شود، به طور قطع رفتار خود را با دقت بیشتری انجام می‌‏دهد.
5. یاری برخی نیازمندان‏: جدای از این‏که در همه حالت‌‏ها، خود آن حضرت به یاری استمداد کنندگان می‌‏آید یا این‏که ملازمان و اولیای او و نیز این که یاری شدن توسط آن حضرت، همراه ملاقات باشد یا نه، شکی نیست که در طول تاریخ غیبت، انسان‌‏های بسیاری به دست آن حضرت یا اراده ایشان از سختی‌‏ها و مشکلات نجات یافته‏‌اند.
6. دعای خیر حضرت در حق مؤمنان‏: شکی نیست که امام معصوم (ع) از هر پدر و مادری مهربان‏‌تر است و در همه حال، خوبی بندگان خدا- به ویژه مؤمنان- را می‌‏خواهد؛ از این رو همواره برای موفقیت آن‏ها و نیز دوری مصیبت‏ها و مشکلات از آن‏ها، دعا می‌‏کند. این هم در موارد فراوانی رخ داده است.
7. تصویب امور سال در شب‌های قدر: طبق برخی روایات، تقدیرات الهی با امضای آن حضرت صورت می‌گیرد. اگرچه در منابع مفصل، فوایدی افزون‌تر از آنچه ذکر شد، مورد اشاره قرار گرفته است، به همین مقدار بسنده کرده، علاقه‌مندان را به کتاب‌های بزرگان ارجاع می‌دهیم.

• امام غایب، بسان خورشید پشت ابر: در سخنان پیشوایان معصوم (ع) درباره "فواید امام غایب"، تشبیه زیبایی ذکر شده که در آن، حضرت مهدی (ع) در دوران غیبت، به آفتاب پشت ابر تشبیه شده است. نخست، در بیان نورانی رسول گرامی اسلام (ص)، آن‌گاه ششمین پیشوای شیعیان، امام صادق (ع) و سرانجام در بیانی نورانی از واپسین حجت الهی حضرت مهدی (ع) به این تشبیه زیبا، اشاره شده است که به آنها می‌پردازیم:

1. جابر بن عبد الله انصاری از پیامبر گرامی اسلام (ص) پرسید: "آیا شیعیان در زمان غیبت قائم از وجود مبارک او بهره‌مند می‌شوند؟" پیامبر (ص) در پاسخ فرمود: «"إِي وَ اَلَّذِي بَعَثَنِي بِالنُّبُوَّةِ، إِنَّهُمْ يَسْتَضِيئُونَ بِنُورِهِ وَ يَنْتَفِعُونَ بِوَلاَيَتِهِ فِي غَيْبَتِهِ كَانْتِفَاعِ اَلنَّاسِ بِالشَّمْسِ، وَ إِنْ تَجَلاَّهَا سَحَابٌ. يَا جَابِرُ، هَذَا، مِنْ مَكْنُونِ سِرِّ اَللَّهِ، وَ مَخْزُونِ عِلْمِ اَللَّهِ، فَاكْتُمْهُ إِلاَّ عَنْ أَهْلِهِ"»؛ آری! سوگند به خدایی که مرا به نبوت برانگیخت! آنان در غیبت او، از نورش روشنایی می‌گیرند و از ولایت او، بهره‌مند می‌شوند؛ همانند بهره‌مندی مردم از خورشید؛ اگرچه ابرها چهره آن را بپوشانند. ای جابر! این از اسرار پوشیده خداوند و از علوم ذخیره شده او است. آن را مخفی کن، مگر از اهلش.
2. سلیمان بن اعمش از امام صادق (ع) و او از امام باقر (ع) و او از امام سجاد (ع) چنین نقل کرده است که فرمود: زمین از آفرینش آدم تاکنون و تا همیشه تاریخ، از حجت خدا تهی نخواهد بود؛ خواه حجت حق، ظاهر و آشکار و شناخته شده باشد یا بنا به مصالحی، نهان و پوشیده. تا رستاخیز نیز چنین خواهد بود که اگر جز این باشد، خدای یگانه پرستیده نمی‌شود. سلیمان می‌گوید: گفتم: "سرورم! مردم چگونه از امام غایب از نگاه، بهره‌ور می‌شوند؟"حضرت فرمود: همان‌گونه که از خورشید زمانی که ابرها آن را می‌پوشانند، بهره می‌برند.
3. در توقیع مبارکی که از سوی حضرت مهدی (ع) برای اسحاق بن یعقوب صادر شده آمده است: «"... وَ أَمَّا وَجْهُ اَلاِنْتِفَاعِ بِي فِي غَيْبَتِي فَكَالاِنْتِفَاعِ بِالشَّمْسِ إِذَا غَيَّبَتْهَا عَنِ اَلْأَبْصَارِ اَلسَّحَابُ..."»؛ ... و اما چگونگی بهره‌مندی از من در عصر غیبتم، درست همانند بهره‌مندی، از خورشید است؛ هنگامی که ابرها آن را از چشم‌ها بپوشاند.... بی‌گمان این تشبیه، از روی حکمت بوده است؛ ازاین‌رو دانشوران شیعه در بیان این تشبیهات نکته‌های ارزشمندی را یادآور شده‌اند که اینجا فقط به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

• «خورشید، در منظومه شمسی محور و مرکز است. امام زمان (ع) نیز در منظومه زندگی انسان‌ها محور و اساس است.
• خورشید، در مجموعه هستی دارای فواید بی‌شماری است که فقط یکی از آنها نورافشانی است. امام زمان (ع) نیز در نظام آفرینش دارای فواید بی‌شماری است که فقط فواید اندکی از آن، وابسته به آشکاری او است.
• ابر، فقط چهره خورشید را بر زمینی‌ها می‌پوشاند؛ ولی هرگز زمین را تاریک نمی‌کند. پرده غیبت نیز فقط انسان‌ها را از دیدار مستقیم حضرت محروم می‌کند و هرگز مانعی بر نورافشانی او بر مردمان نخواهد شد.
• ابری شدن از عوارض زمین و زمینیان است، نه خورشید؛ غیبت نیز نتیجه رفتار انسان‌ها است.
• ابر، فقط برای کسانی مانع است که زیر آن باشند. اگر کسی بر جاذبه زمین غالب شد و از ابرها بالا رفت، دیگر ابر مانع او نخواهد بود. در غیبت نیز اگر کسی بر جاذبه‌های دنیایی چیره و غالب شد و آن‌سان که شایسته است، تعالی یافت، ممکن است از پرده غیبت فراتر رفته به دیدار آن خورشید پنهان نایل شود.
• در بهره‌مندی از خورشید، میان افرادی که خورشید را باور کرده‌اند با افرادی که منکر او هستند تفاوتی نیست. در بهره‌مندی از فواید تکوینی امام نیز بین منکر و قائل به امام فرقی نیست.
• فقط مردمی در انتظار راستین کناررفتن ابرها به سر می‌برند که به فواید خورشید آگاهی کامل دارند. در دوران غیبت نیز معرفت به امام، باعث حقیقی‌تر شدن انتظار می‌شود.
• فقط انسان‌های نابینا از نورافشانی خورشید محرومند؛ همان‌گونه که فقط انسان‌های کوردل منکر نور وجود پیشوای معصوم و از آن بی‌بهره هستند.»
• بنابراین شکی نیست که میزان بهره‌مندی موجودات از آفتاب عالم‌تاب در زمانی که چیزی حایل نباشد بیشتر و کامل‌تر است؛ اما این بدان معنا نیست که وجود پرده بر روی خورشید، تمام یا بیشتر بهره‌مندی‌ها را از بین ببرد؛ بلکه این مانع، فقط برخی از فواید را از میان برده یا کم می‌کند. وجود ظاهری امام در عصر حضور و ظهور نیز به معنای آن است که تمام منافع امام می‌تواند به مردم برسد. حال اگر چیزی مانع رسیدن فیض‌های کامل امام به دیگران شود بدان معنا نیست که وجود او بی‌فایده است. وجود امام در پس پرده‌غیبت، به همان میزان مفید است که وجود او در زندان‌های حاکمان ستمگر دارای فایده بود. البته بین زندان غیبت و زندان حاکمان مستبد، تفاوت‌های فراوانی است؛ ولی هرکدام به نوعی مانع رسیدن فیض کامل امام به عالم وجود و انسان‌ها می‌شوند. فشرده سخن این که مسأله غیبت، فلسفه ضرورت وجود امام معصوم (ع) را نقض نمی‌کند؛ زیرا امام معصوم در حال غیبت وجود دارد و فواید او هم به دیگران می‌رسد. فقط بخشی از فواید او است که در اثر تقصیر خود مردم در حال غیبت به آنان نمی‌رسد؛ ولی وجود او حجت را بر همگان تمام کرده است و این، خود مردم هستند که می‌بایست با ایجاد آمادگی لازم شرایط را برای ظهور آن حضرت فراهم کنند.

پرسش مستقیم

• فواید امام غایب چیست؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

1. فواید امام غایب چیست؟ (پرسش)
2. امام مهدی در بقای هستی چه نقشی دارد؟ (پرسش)
3. بهره‌مندی از امام غائب در زمان غیبت چگونه است؟ آیا امکان ارتباط معنوی با امام مهدی وجود دارد؟ (پرسش)
4. چه آثاری بر افعال امام (چه غائب چه حاضر) مترتب است؟ (پرسش)
5. فایده پنهان بودن جسم و محل زندگی امام مهدی از مردم چیست؟ (پرسش)

منابع

• سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت
• سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲