تزکیه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۵۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = فضیلت اخلاقی | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[تزکیه در لغت]] - [[تزکیه در قرآن]] - [[تزکیه در اخلاق اسلامی]] - [[تزکیه در فقه سیاسی]] - [[تزکیه در جامعه‌شناسی اسلامی]] - [[تزکیه در فقه اسلامی]] - [[تزکیه در معارف و سیره امام باقر]]| پرسش مرتبط = }} | ||
'''تزکیه | '''تزکیه''' به معنای [[استوار]] ساختن و دور کردن شئ از [[عیب]] و کاستی، در اصطلاح [[علم اخلاق]] عبارت از پاک کردن و پیراستن نفس از نقایص و [[صفات رذیله]] و آراستن آن به [[صفات پسندیده]] و [[کمالات]] نفسانیه است. این واژه در آیات مختلفی به کار رفته است و آثار فراوانی برای آن بیان شده است مانند اینکه هدف [[بعثت]] [[انبیاء]]، تزکیه انسان‌ها بوده است؛ [[رستگاری]] و رسیدن به [[فلاح]] [[اخروی]] در گرو تزکیه است. [[شیطان]] و [[عصیان]] و [[گناه]] از موانع دستیابی [[انسان]] به رشد معنوی و تزکیه نفس دانسته شده است. | ||
== | == معناشناسی == | ||
{{اصلی|تزکیه در لغت}} | |||
تزکیه در لغت به معنای [[استوار]] ساختن و دور کردن شئ از [[عیب]] و کاستی<ref>ترتیب‌العین، ص۳۴۸، «زکو».</ref> و ایجاد [[رشد]]، [[برکت]] و [[طهارت]] است<ref>مقاییس‌اللغه، ج۳، ص۱۷، «زکی»؛ النهایه، ج۲، ص۱۰۷؛ لسان العرب، ج۶، ص۶۴، «زکا».</ref>. تزکیه در اصطلاح [[علم اخلاق]] عبارت از پاک کردن و پیراستن نفس از نقایص و [[صفات رذیله]] و آراستن آن به [[صفات پسندیده]] و [[کمالات]] نفسانیه است<ref>جامع‌السعادات، ج۱، ص۴۰۰؛ معراج‌السعاده، ص۷۵ ـ ۷۸.</ref>. و برخی برای آن مراحلی برشمرده‌اند؛ از جمله: [[توبه]]؛ مشارطه<ref>شرط کردن با خود مبنی بر بازنگشتن به گناه.</ref>؛ [[محاسبه]]؛ معاتبه و معاقبه<ref>عتاب و عقاب کردن نفس در صورت گناه.</ref>.<ref>ریاض‌السالکین، ج۳، ص۱۵۲؛ اخلاق در قرآن، ج۱، ص۲۱۷.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[تزکیه (مقاله)| مقاله «تزکیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۷]]، ص۴۹۷ ـ ۵۰۴؛ [[محمد علی کوشا|کوشا، محمد علی]]، [[تزکیه - کوشا (مقاله)]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۴۳۳-۴۳۵.</ref> | |||
==تزکیه در قرآن== | == تزکیه در قرآن == | ||
{{اصلی|تزکیه در قرآن}} | |||
[[تزکیه]] به معنای [[پاک]] کردن یا پاک دانستن نفس از آلودگیها به صورت‌های گوناگون بیش از ۲۰ بار در [[قرآن]] به کار رفته و افزون بر آن از واژه‌ها و موضوعات دیگر مرتبط با تزکیه نیز استفاده شده است. در این موارد عمدتاً از مطالبی چون تزکیه [[هدف]] از [[بعثت پیامبران]]<ref>سوره بقره، آیه۱۲۹.</ref>؛ [[رستگاری]] و مخلّد بودن [[اهل]] تزکیه در [[بهشت]]<ref>سوره طه، آیه۷۶؛ سوره اعلی، آیه۱۴.</ref> و عوامل، موانع، آثار و [[برکات]] تزکیه<ref>سوره توبه، آیه۱۰۳؛ سوره بقره، آیه۱۷۴؛ سوره طه، آیه ۷۵- ۷۶.</ref> سخن به میان آمده است<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[تزکیه (مقاله)| مقاله «تزکیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۷]]، ص۴۹۷ - ۵۰۴.</ref>. | |||
==اهمیت تزکیه== | == اهمیت تزکیه == | ||
{{اصلی|تزکیه در اخلاق اسلامی}} | |||
[[تزکیه نفس]] از [[رذایل اخلاقی]] و شهوات نفسانی به جهت آثار و فوایدی که برای [[انسان]] در پی دارد مورد توجه همه ملت‌ها و [[ادیان الهی]] بوده و آنان برای تحصیل این امر از روش‌های گوناگونی بهره می‌جسته‌اند. برهمائیان، [[پیروان]] یکی از [[مذاهب]] هند قدیم گرچه به [[توحید]] و [[نبوت]] [[اعتقادی]] نداشتند؛ لکن به تزکیه نفس اهتمام می‌ورزیدند<ref>المیزان، ج۶، ص۱۸۲ ـ ۱۸۳.</ref>. [[فرقه]] بودایی، [[مذهب]] خود را بر [[تهذیب نفس]] و [[مخالفت]] با هواها بنا کرده بودند. بودا [[رئیس]] این فرقه که از شاهزادگان بود در [[جوانی]] مادیات و [[سلطنت]] را رها کرده و برای [[ریاضت]] و [[معرفت نفس]] به جنگل‌ها پناه برد<ref>همان، ص۱۸۳ ـ ۱۸۴؛ تاریخ جامع ادیان، ص۱۸۰.</ref>. مانویه، نفس را از عالم [[نور]] می‌دانستند که به عالم تاریک بدن هبوط کرده و [[معتقد]] بودند که نفس جز با [[مرگ]] و خروج آن از بدن یا ریاضت به [[سعادت]] نخواهد رسید<ref>المیزان، ج۶، ص۱۸۴.</ref>. | |||
صابئیه از دیگر فرقه‌های [[بت‌پرست]] و [[مشرک]]<ref>جامع‌البیان، ج۱۷، ص۱۶۹؛ تفسیر قرطبی، ج۱۲، ص۱۶.</ref> ـ یا [[موحد]] به نظر برخی<ref>مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۵۹؛ المنیر، ج۱، ص۱۷۷ ـ ۱۷۹.</ref> ـ [[تطهیر نفس]] از [[شهوات]] و [[تهذیب اخلاق]] را بر خود [[واجب]] کرده، راه دستیابی به این مرتبه را [[ریاضت]] و دوری از شهوات می‌دانستند<ref>المیزان، ج۶، ص۱۸۴؛ الملل والنحل، ج۲، ص۳۱.</ref>. | |||
[[اهل کتاب]] یعنی [[یهود]]، [[نصارا]] و [[مجوس]] نیز به [[تزکیه نفس]] اهتمام فراوانی می‌ورزیدند و در کتب آنان [[دستورات]] فراوانی برای [[اصلاح نفس]] و [[تهذیب]] آن از شهوات وجود دارد، چنان که [[قرآن‌کریم]] در آیاتی به برخی [[اعمال]] نصارا برای [[تهذیب نفس]] همچون [[ترک دنیا]] و [[انتخاب]] [[رهبانیت]]<ref>سوره مائده، آیه۸۲؛ سوره حدید، آیه۲۷.</ref>.<ref>المیزان، ج۶، ص۱۸۴ ـ ۱۸۵.</ref> و برخی [[اعمال]] متعبدان [[یهود]] چون [[تلاوت آیات]] [[خدا]] در حال [[سجده]]<ref>سوره آل عمران، آیه۱۱۳.</ref>، [[گوشه‌گیری]] از [[مردم]] برای [[عبادت]] و [[خودسازی]]<ref>سوره مریم، آیه۱۶.</ref>، [[ترک دنیا]] و [[انتخاب]] [[رهبانیت]]<ref>سوره مائده، آیه۸۲.</ref> اشاره کرده است. [[اسلام]] نیز برای [[تزکیه نفس]] و تطهیر [[پیروان]] خود از آلودگیهای [[کفر]] و [[گناه]] و [[اخلاق ناپسند]] اهمیت فراوانی قائل شده که این اهتمام را از موارد ذیل می‌توان استفاده کرد: | |||
# '''تزکیه [[هدف بعثت]] [[انبیا]] {{عم}}:''' [[قرآن]] در آیاتی یکی از عمده‌ترین [[اهداف]] [[انبیا]] {{عم}} را تزکیه نفس و [[پاک]] کردن [[بشر]] از آلودگیها دانسته است؛ از جمله در [[آیه]] ۱۵۱ [[سوره بقره]] خطاب به [[مسلمانان]] می‌گوید: ما به سوی شما [[پیامبری]] فرستادیم تا با [[تلاوت آیات]] [[الهی]] شما را از آلودگیها [[پاک]] سازد<ref>نیز ر.ک: سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ سوره بقره، آیه ۱۲۹؛ سوره نازعات، آیه ۱۷ - ۱۸.</ref> | |||
# '''[[رستگاری]] در گرو تزکیه:''' رسیدن به [[فلاح]] [[اخروی]] از بالاترین [[اهداف]] [[مؤمنان]] است که [[قرآن]] راه دستیابی به آن را [[مبارزه]] با [[هواهای نفسانی]] و تزکیه ذکر کرده است: {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا}}<ref>بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد؛ سوره شمس، آیه۹.</ref>؛ همچنین [[قرآن]] در آیاتی دیگر مؤمنانی را [[رستگار]] دانسته است که در جهت تزکیه نفس می‌کوشند<ref>سوره مؤمنون، آیه ۱- ۴.</ref>. | |||
# '''تقدم تزکیه بر [[تعلیم و تعلم]]:''' [[قرآن]] در ۴ [[آیه]] تزکیه را با [[تعلیم و تعلم]] در کنار یکدیگر آورده که در سه [[آیه]] تزکیه را مقدم داشته<ref>سوره بقره، آیه۱۵۱؛ سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ سوره جمعه، آیه۲.</ref> و در یک [[آیه]] [[تعلیم]] مقدم شده است<ref>سوره بقره، آیه۱۲۹.</ref>. | |||
# '''سوگندهای متعدد بر [[رستگاری]] [[اهل]] تزکیه:''' [[خداوند]] در [[سوره شمس]] به [[خورشید و ماه]] و شب و [[آسمان]] و بناکننده آن و [[زمین]] و گستراننده آن و [[نفس انسان]] و مرتب کننده آن [[سوگند]] یاد کرده است که تزکیه کنندۀ نفس [[رستگار]] خواهد شد<ref>سوره شمس، آیه ۱- ۹.</ref> سوگندهای یاد شده نشان آن است که مسئله اصلی [[بشر]] همین تزکیه نفس است که در صورت وجود آن [[انسان]] [[اهل]] [[سعادت]] و گرنه [[اهل]] [[شقاوت]] و [[بدبختی]] خواهد‌بود<ref>نمونه، ج۲۷، ص۴۷ ـ ۴۸.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[تزکیه (مقاله)| مقاله «تزکیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۷]]، ص ۴۹۷ - ۵۰۴؛ [[محمد علی کوشا|کوشا، محمد علی]]، [[تزکیه - کوشا (مقاله)]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۴۳۳-۴۳۵.</ref> | |||
===[[رهبران الهی]] | == اسباب تزکیه == | ||
عوامل و اسباب متعددی در درون یا برون [[آدمی]] وجود دارد که هریک به نوعی در تزکیه نفس نقش دارد. این عوامل عبارت‌اند از: | |||
# '''[[خداوند]]:''' منشأ همه امور خیر [[خداوند]] است و تا [[اراده]] او به چیزی تعلّق نگیرد تحقق آن از سوی [[بشر]] امکان‌پذیر نیست، بر این اساس [[انسان]] در همه امور از جمله تزکیه نفس [[نیازمند]] عنایت الهی و [[توفیق]] اوست و اگر [[فضل]] و [[رحمت خدا]] نباشد هیچ [[انسانی]] به تزکیه خود قادر نخواهد بود<ref>سوره نور، آیه۲۱.</ref>. | |||
# '''[[رهبران الهی]]:''' [[پیامبران]]، [[امامان]] و اولیای خاص الهی ـ که بر [[فطرت]] [[پاک]] [[آفریده]] شده و به طور موهبتی و غیر اکتسابی از آلودگیهای [[شرک]] و [[گناه]] و صفات ناپسند منزه‌اند<ref>مواهب الرحمن، ج۸، ص۲۷۶.</ref> به عنوان [[واسطه فیض الهی]] و [[مربّی]] [[انسان‌ها]] از عوامل عمده تزکیه [[انسان‌ها]] به شمار می‌روند که با [[تلاوت آیات]] [[قرآن]] و بیان [[احکام الهی]] و [[فضایل اخلاقی]] [[انسان‌ها]] را از [[آلودگی]] [[شرک]] و [[گناه]] و [[اخلاق]] [[رذیله]] [[پاک]] می‌کنند<ref>التحریر والتنویر، ج۱، ص۱۹۴؛ تفسیر مراغی، ج۱۱، ص۱۶ ـ ۱۷.</ref>. | |||
# '''پای‌بندی به [[ایمان]] و [[عمل صالح]]:''' هرچند [[خداوند]] با [[فرستادن پیامبران]] و [[توفیق]] و عنایت خویش زمینه تزکیه [[انسان‌ها]] را فراهم می‌کند؛ ولی این خود افراد هستند که با پذیرش آگاهانه و آزادانه [[دعوت]] [[انبیا]] و پای‌بندی به [[دستورات]] و مقررات [[الهی]]، خویش را از [[برکات]] [[بعثت پیامبران]] برخوردار ساخته، [[پاکی]] و تزکیه را برای خود رقم می‌زنند، از این‌رو [[قرآن‌کریم]] در [[آیات]] ۷۵ ـ ۷۶ [[سوره طه]] از یک سو [[بهشت]] و درجات عالی آن را برای [[مؤمنان]] و [[صالحان]] ثابت می‌کند و از سوی دیگر همه آنها را جزای [[اهل]] تزکیه می‌داند<ref>سوره طه، آیه ۷۵- ۷۶.</ref> و این بدان معناست که تزکیه بدون [[ایمان]] و [[عمل صالح]] به دست نمی‌آید<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[تزکیه (مقاله)| مقاله «تزکیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۷]]، ص ۴۹۷ - ۵۰۴؛ [[محمد علی کوشا|کوشا، محمد علی]]، [[تزکیه - کوشا (مقاله)]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۴۳۳-۴۳۵.</ref>. | |||
=== | == موانع تزکیه == | ||
موانع دستیابی [[انسان]] به رشد معنوی و تزکیه نفس فراوان است که برخی از آنها عبارت‌اند از: | |||
# '''[[شیطان]]:''' از آنجا که [[شیطان]] [[دشمن]] [[انسان]] است<ref>سوره فاطر، آیه۶.</ref> و [[سوگند]] یاد کرده تا همه [[انسان‌ها]] را [[گمراه]] کند<ref>سوره حجر، آیه۳۹ ـ ۴۰.</ref> وی یکی از عوامل اصلی [[آلوده]] شدن [[انسان‌ها]] به [[گناه]] و مانع عمده تحصیل تزکیه به شمار می‌رود، بر همین اساس [[قرآن]] [[مؤمنان]] را از [[پیروی]] او برحذر داشته، می‌گوید اگر [[لطف خدا]] نبود ـ با توجه به دام‌ها و وسوسه‌های [[شیطان]]<ref>مجمع‌البیان، ج۷، ص۲۱۰.</ref> ـ هیچ‌کس قادر به تزکیه خود نبود<ref>سوره نور، آیه۲۱.</ref>. | |||
# '''[[عصیان]] و [[گناه]]:''' [[نافرمانی خداوند]] و ارتکاب برخی [[گناهان]] از دیگر اموری است که [[قرآن]] در آیاتی آن را مانع تطهیر [[قلوب]] [[مؤمنان]] برمی‌شمارد، چنان که در [[آیه]] ۱۷۴ [[سوره بقره]] و [[آیه]] ۷۷ [[سوره آل عمران]] به برخی از این [[گناهان]] از جمله [[پیمان]] شکنی [[یهود]] و [[کتمان]] حقایق به قصد رسیدن به [[مال]] [[دنیا]] اشاره کرده و آن را مانع تزکیه آنان دانسته است. مراد از عدم تزکیه این افراد آن است که [[خداوند]] آنان را از [[آلودگی]] گناهشان به وسیله [[آمرزش]] [[پاک]] نمی‌کند<ref>مجمع‌البیان، ج۲، ص۷۷۹؛ التفسیر الکبیر، ج۸، ص۱۱۲.</ref> یا مراد این است که [[خداوند]] این افراد را در [[جایگاه]] [[پاکان]] قرار نمی‌دهد<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[تزکیه (مقاله)| مقاله «تزکیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۷]]، ص ۴۹۷ - ۵۰۴.</ref>. | |||
== | == آثار تزکیه == | ||
تزکیه و [[تطهیر نفس]] از آلودگیها آثار و فواید فراوانی برای فرد و [[جامعه]] دارد که در [[درجه]] اوّل این فواید به خود تزکیه کننده باز می‌گردند: {{متن قرآن|وَمَن تَزَكَّى فَإِنَّمَا يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ }}<ref> هر کس پاکیزگی پیشه کند به سود خویش کرده است؛ سوره فاطر، آیه۱۸.</ref> برخی از این فواید عبارت‌اند از: | |||
# '''[[فلاح]] و [[رستگاری]]:''' [[تزکیه نفس]] موجب [[رستگار]] شدن فرد در [[دنیا]] و [[آخرت]] است: {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا}}<ref>بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد؛ سوره شمس، آیه ۹.</ref> و نیز {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى }}<ref> بی‌گمان آنکه پاکیزه زیست رستگار شد؛ سوره اعلی، آیه۱۴.</ref>. | |||
# '''[[نجات]] از [[آتش جهنم]]:''' پرهیزگارانی که با دادن [[اموال]] خود در [[راه خدا]] نفس خویش را از آلودگیها [[پاک]] می‌کنند از [[آتش جهنم]] [[نجات]] خواهند یافت: {{متن قرآن|وَسَيُجَنَّبُهَا الأَتْقَى الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى }}<ref> همان کس که داراییش را می‌بخشد تا خود پاک و پیراسته شود، و از هیچ کس نزد او نعمتی نیست که باید پاداش داده شود؛ سوره لیل، آیه ۱۷ - ۱۸.</ref>. | |||
# '''برخورداری از درجات بالای [[بهشت]]:''' [[پاداش]] مؤمنانی که [[قلوب]] خود را از آلودگیها تزکیه کرده، [[اعمال صالح]] انجام دهند درجات بالای [[بهشت]] و [[زندگی]] دائمی در آن است<ref>سوره طه، آیه ۷۵- ۷۶.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[تزکیه (مقاله)| مقاله «تزکیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۷]]، ص ۴۹۷ - ۵۰۴؛ [[محمد علی کوشا|کوشا، محمد علی]]، [[تزکیه - کوشا (مقاله)]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۴۳۳-۴۳۵.</ref> | |||
== | == جستارهای وابسته == | ||
{{مدخل وابسته}} | |||
* [[تهذیب نفس]] | |||
{{پایان مدخل وابسته}} | |||
== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:000058.jpg|22px]] [[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷''']] | |||
# [[پرونده:10524027.jpg|22px]] [[محمد علی کوشا|کوشا، محمد علی]]، [[تزکیه - کوشا (مقاله)|مقاله «تزکیه»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|'''دانشنامه معاصر قرآن کریم''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | |||
{{فضایل اخلاقی}} | |||
{{ارزش‌های اجتماعی}} | |||
[[رده:فضایل اخلاقی]] | |||
[[رده:مدخل دانش اخلاق اسلامی]] | |||
[[رده: | |||
[[رده: | |||
نسخهٔ کنونی تا ۸ ژانویهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۱۰:۱۹
این مدخل زیرشاخهٔ بحث فضیلت اخلاقی است. تزکیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تزکیه در لغت - تزکیه در قرآن - تزکیه در اخلاق اسلامی - تزکیه در فقه سیاسی - تزکیه در جامعه‌شناسی اسلامی - تزکیه در فقه اسلامی - تزکیه در معارف و سیره امام باقر - پرسش مرتبط نداردتزکیه به معنای استوار ساختن و دور کردن شئ از عیب و کاستی، در اصطلاح علم اخلاق عبارت از پاک کردن و پیراستن نفس از نقایص و صفات رذیله و آراستن آن به صفات پسندیده و کمالات نفسانیه است. این واژه در آیات مختلفی به کار رفته است و آثار فراوانی برای آن بیان شده است مانند اینکه هدف بعثت انبیاء، تزکیه انسان‌ها بوده است؛ رستگاری و رسیدن به فلاح اخروی در گرو تزکیه است. شیطان و عصیان و گناه از موانع دستیابی انسان به رشد معنوی و تزکیه نفس دانسته شده است.
معناشناسی
تزکیه در لغت به معنای استوار ساختن و دور کردن شئ از عیب و کاستی[۱] و ایجاد رشد، برکت و طهارت است[۲]. تزکیه در اصطلاح علم اخلاق عبارت از پاک کردن و پیراستن نفس از نقایص و صفات رذیله و آراستن آن به صفات پسندیده و کمالات نفسانیه است[۳]. و برخی برای آن مراحلی برشمرده‌اند؛ از جمله: توبه؛ مشارطه[۴]؛ محاسبه؛ معاتبه و معاقبه[۵].[۶].[۷]
تزکیه در قرآن
تزکیه به معنای پاک کردن یا پاک دانستن نفس از آلودگیها به صورت‌های گوناگون بیش از ۲۰ بار در قرآن به کار رفته و افزون بر آن از واژه‌ها و موضوعات دیگر مرتبط با تزکیه نیز استفاده شده است. در این موارد عمدتاً از مطالبی چون تزکیه هدف از بعثت پیامبران[۸]؛ رستگاری و مخلّد بودن اهل تزکیه در بهشت[۹] و عوامل، موانع، آثار و برکات تزکیه[۱۰] سخن به میان آمده است[۱۱].
اهمیت تزکیه
تزکیه نفس از رذایل اخلاقی و شهوات نفسانی به جهت آثار و فوایدی که برای انسان در پی دارد مورد توجه همه ملت‌ها و ادیان الهی بوده و آنان برای تحصیل این امر از روش‌های گوناگونی بهره می‌جسته‌اند. برهمائیان، پیروان یکی از مذاهب هند قدیم گرچه به توحید و نبوت اعتقادی نداشتند؛ لکن به تزکیه نفس اهتمام می‌ورزیدند[۱۲]. فرقه بودایی، مذهب خود را بر تهذیب نفس و مخالفت با هواها بنا کرده بودند. بودا رئیس این فرقه که از شاهزادگان بود در جوانی مادیات و سلطنت را رها کرده و برای ریاضت و معرفت نفس به جنگل‌ها پناه برد[۱۳]. مانویه، نفس را از عالم نور می‌دانستند که به عالم تاریک بدن هبوط کرده و معتقد بودند که نفس جز با مرگ و خروج آن از بدن یا ریاضت به سعادت نخواهد رسید[۱۴].
صابئیه از دیگر فرقه‌های بت‌پرست و مشرک[۱۵] ـ یا موحد به نظر برخی[۱۶] ـ تطهیر نفس از شهوات و تهذیب اخلاق را بر خود واجب کرده، راه دستیابی به این مرتبه را ریاضت و دوری از شهوات می‌دانستند[۱۷].
اهل کتاب یعنی یهود، نصارا و مجوس نیز به تزکیه نفس اهتمام فراوانی می‌ورزیدند و در کتب آنان دستورات فراوانی برای اصلاح نفس و تهذیب آن از شهوات وجود دارد، چنان که قرآن‌کریم در آیاتی به برخی اعمال نصارا برای تهذیب نفس همچون ترک دنیا و انتخاب رهبانیت[۱۸].[۱۹] و برخی اعمال متعبدان یهود چون تلاوت آیات خدا در حال سجده[۲۰]، گوشه‌گیری از مردم برای عبادت و خودسازی[۲۱]، ترک دنیا و انتخاب رهبانیت[۲۲] اشاره کرده است. اسلام نیز برای تزکیه نفس و تطهیر پیروان خود از آلودگیهای کفر و گناه و اخلاق ناپسند اهمیت فراوانی قائل شده که این اهتمام را از موارد ذیل می‌توان استفاده کرد:
- تزکیه هدف بعثت انبیا (ع): قرآن در آیاتی یکی از عمده‌ترین اهداف انبیا (ع) را تزکیه نفس و پاک کردن بشر از آلودگیها دانسته است؛ از جمله در آیه ۱۵۱ سوره بقره خطاب به مسلمانان می‌گوید: ما به سوی شما پیامبری فرستادیم تا با تلاوت آیات الهی شما را از آلودگیها پاک سازد[۲۳]
- رستگاری در گرو تزکیه: رسیدن به فلاح اخروی از بالاترین اهداف مؤمنان است که قرآن راه دستیابی به آن را مبارزه با هواهای نفسانی و تزکیه ذکر کرده است: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا﴾[۲۴]؛ همچنین قرآن در آیاتی دیگر مؤمنانی را رستگار دانسته است که در جهت تزکیه نفس می‌کوشند[۲۵].
- تقدم تزکیه بر تعلیم و تعلم: قرآن در ۴ آیه تزکیه را با تعلیم و تعلم در کنار یکدیگر آورده که در سه آیه تزکیه را مقدم داشته[۲۶] و در یک آیه تعلیم مقدم شده است[۲۷].
- سوگندهای متعدد بر رستگاری اهل تزکیه: خداوند در سوره شمس به خورشید و ماه و شب و آسمان و بناکننده آن و زمین و گستراننده آن و نفس انسان و مرتب کننده آن سوگند یاد کرده است که تزکیه کنندۀ نفس رستگار خواهد شد[۲۸] سوگندهای یاد شده نشان آن است که مسئله اصلی بشر همین تزکیه نفس است که در صورت وجود آن انسان اهل سعادت و گرنه اهل شقاوت و بدبختی خواهد‌بود[۲۹].[۳۰]
اسباب تزکیه
عوامل و اسباب متعددی در درون یا برون آدمی وجود دارد که هریک به نوعی در تزکیه نفس نقش دارد. این عوامل عبارت‌اند از:
- خداوند: منشأ همه امور خیر خداوند است و تا اراده او به چیزی تعلّق نگیرد تحقق آن از سوی بشر امکان‌پذیر نیست، بر این اساس انسان در همه امور از جمله تزکیه نفس نیازمند عنایت الهی و توفیق اوست و اگر فضل و رحمت خدا نباشد هیچ انسانی به تزکیه خود قادر نخواهد بود[۳۱].
- رهبران الهی: پیامبران، امامان و اولیای خاص الهی ـ که بر فطرت پاک آفریده شده و به طور موهبتی و غیر اکتسابی از آلودگیهای شرک و گناه و صفات ناپسند منزه‌اند[۳۲] به عنوان واسطه فیض الهی و مربّی انسان‌ها از عوامل عمده تزکیه انسان‌ها به شمار می‌روند که با تلاوت آیات قرآن و بیان احکام الهی و فضایل اخلاقی انسان‌ها را از آلودگی شرک و گناه و اخلاق رذیله پاک می‌کنند[۳۳].
- پای‌بندی به ایمان و عمل صالح: هرچند خداوند با فرستادن پیامبران و توفیق و عنایت خویش زمینه تزکیه انسان‌ها را فراهم می‌کند؛ ولی این خود افراد هستند که با پذیرش آگاهانه و آزادانه دعوت انبیا و پای‌بندی به دستورات و مقررات الهی، خویش را از برکات بعثت پیامبران برخوردار ساخته، پاکی و تزکیه را برای خود رقم می‌زنند، از این‌رو قرآن‌کریم در آیات ۷۵ ـ ۷۶ سوره طه از یک سو بهشت و درجات عالی آن را برای مؤمنان و صالحان ثابت می‌کند و از سوی دیگر همه آنها را جزای اهل تزکیه می‌داند[۳۴] و این بدان معناست که تزکیه بدون ایمان و عمل صالح به دست نمی‌آید[۳۵].
موانع تزکیه
موانع دستیابی انسان به رشد معنوی و تزکیه نفس فراوان است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- شیطان: از آنجا که شیطان دشمن انسان است[۳۶] و سوگند یاد کرده تا همه انسان‌ها را گمراه کند[۳۷] وی یکی از عوامل اصلی آلوده شدن انسان‌ها به گناه و مانع عمده تحصیل تزکیه به شمار می‌رود، بر همین اساس قرآن مؤمنان را از پیروی او برحذر داشته، می‌گوید اگر لطف خدا نبود ـ با توجه به دام‌ها و وسوسه‌های شیطان[۳۸] ـ هیچ‌کس قادر به تزکیه خود نبود[۳۹].
- عصیان و گناه: نافرمانی خداوند و ارتکاب برخی گناهان از دیگر اموری است که قرآن در آیاتی آن را مانع تطهیر قلوب مؤمنان برمی‌شمارد، چنان که در آیه ۱۷۴ سوره بقره و آیه ۷۷ سوره آل عمران به برخی از این گناهان از جمله پیمان شکنی یهود و کتمان حقایق به قصد رسیدن به مال دنیا اشاره کرده و آن را مانع تزکیه آنان دانسته است. مراد از عدم تزکیه این افراد آن است که خداوند آنان را از آلودگی گناهشان به وسیله آمرزش پاک نمی‌کند[۴۰] یا مراد این است که خداوند این افراد را در جایگاه پاکان قرار نمی‌دهد[۴۱].
آثار تزکیه
تزکیه و تطهیر نفس از آلودگیها آثار و فواید فراوانی برای فرد و جامعه دارد که در درجه اوّل این فواید به خود تزکیه کننده باز می‌گردند: ﴿وَمَن تَزَكَّى فَإِنَّمَا يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ ﴾[۴۲] برخی از این فواید عبارت‌اند از:
- فلاح و رستگاری: تزکیه نفس موجب رستگار شدن فرد در دنیا و آخرت است: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا﴾[۴۳] و نیز ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى ﴾[۴۴].
- نجات از آتش جهنم: پرهیزگارانی که با دادن اموال خود در راه خدا نفس خویش را از آلودگیها پاک می‌کنند از آتش جهنم نجات خواهند یافت: ﴿وَسَيُجَنَّبُهَا الأَتْقَى الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى ﴾[۴۵].
- برخورداری از درجات بالای بهشت: پاداش مؤمنانی که قلوب خود را از آلودگیها تزکیه کرده، اعمال صالح انجام دهند درجات بالای بهشت و زندگی دائمی در آن است[۴۶].[۴۷]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ترتیب‌العین، ص۳۴۸، «زکو».
- ↑ مقاییس‌اللغه، ج۳، ص۱۷، «زکی»؛ النهایه، ج۲، ص۱۰۷؛ لسان العرب، ج۶، ص۶۴، «زکا».
- ↑ جامع‌السعادات، ج۱، ص۴۰۰؛ معراج‌السعاده، ص۷۵ ـ ۷۸.
- ↑ شرط کردن با خود مبنی بر بازنگشتن به گناه.
- ↑ عتاب و عقاب کردن نفس در صورت گناه.
- ↑ ریاض‌السالکین، ج۳، ص۱۵۲؛ اخلاق در قرآن، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص۴۹۷ ـ ۵۰۴؛ کوشا، محمد علی، تزکیه - کوشا (مقاله)، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۴۳۳-۴۳۵.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۲۹.
- ↑ سوره طه، آیه۷۶؛ سوره اعلی، آیه۱۴.
- ↑ سوره توبه، آیه۱۰۳؛ سوره بقره، آیه۱۷۴؛ سوره طه، آیه ۷۵- ۷۶.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص۴۹۷ - ۵۰۴.
- ↑ المیزان، ج۶، ص۱۸۲ ـ ۱۸۳.
- ↑ همان، ص۱۸۳ ـ ۱۸۴؛ تاریخ جامع ادیان، ص۱۸۰.
- ↑ المیزان، ج۶، ص۱۸۴.
- ↑ جامع‌البیان، ج۱۷، ص۱۶۹؛ تفسیر قرطبی، ج۱۲، ص۱۶.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۵۹؛ المنیر، ج۱، ص۱۷۷ ـ ۱۷۹.
- ↑ المیزان، ج۶، ص۱۸۴؛ الملل والنحل، ج۲، ص۳۱.
- ↑ سوره مائده، آیه۸۲؛ سوره حدید، آیه۲۷.
- ↑ المیزان، ج۶، ص۱۸۴ ـ ۱۸۵.
- ↑ سوره آل عمران، آیه۱۱۳.
- ↑ سوره مریم، آیه۱۶.
- ↑ سوره مائده، آیه۸۲.
- ↑ نیز ر.ک: سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ سوره بقره، آیه ۱۲۹؛ سوره نازعات، آیه ۱۷ - ۱۸.
- ↑ بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد؛ سوره شمس، آیه۹.
- ↑ سوره مؤمنون، آیه ۱- ۴.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۵۱؛ سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ سوره جمعه، آیه۲.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۲۹.
- ↑ سوره شمس، آیه ۱- ۹.
- ↑ نمونه، ج۲۷، ص۴۷ ـ ۴۸.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص ۴۹۷ - ۵۰۴؛ کوشا، محمد علی، تزکیه - کوشا (مقاله)، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۴۳۳-۴۳۵.
- ↑ سوره نور، آیه۲۱.
- ↑ مواهب الرحمن، ج۸، ص۲۷۶.
- ↑ التحریر والتنویر، ج۱، ص۱۹۴؛ تفسیر مراغی، ج۱۱، ص۱۶ ـ ۱۷.
- ↑ سوره طه، آیه ۷۵- ۷۶.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص ۴۹۷ - ۵۰۴؛ کوشا، محمد علی، تزکیه - کوشا (مقاله)، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۴۳۳-۴۳۵.
- ↑ سوره فاطر، آیه۶.
- ↑ سوره حجر، آیه۳۹ ـ ۴۰.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۷، ص۲۱۰.
- ↑ سوره نور، آیه۲۱.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۲، ص۷۷۹؛ التفسیر الکبیر، ج۸، ص۱۱۲.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص ۴۹۷ - ۵۰۴.
- ↑ هر کس پاکیزگی پیشه کند به سود خویش کرده است؛ سوره فاطر، آیه۱۸.
- ↑ بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد؛ سوره شمس، آیه ۹.
- ↑ بی‌گمان آنکه پاکیزه زیست رستگار شد؛ سوره اعلی، آیه۱۴.
- ↑ همان کس که داراییش را می‌بخشد تا خود پاک و پیراسته شود، و از هیچ کس نزد او نعمتی نیست که باید پاداش داده شود؛ سوره لیل، آیه ۱۷ - ۱۸.
- ↑ سوره طه، آیه ۷۵- ۷۶.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص ۴۹۷ - ۵۰۴؛ کوشا، محمد علی، تزکیه - کوشا (مقاله)، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۴۳۳-۴۳۵.