حجاب در فقه اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حجاب است. حجاب از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حجاب در قرآن - حجاب در حدیث - حجاب در فقه اسلامی - حجاب در جامعه‌شناسی اسلامی - حجاب در معارف و سیره حسینی - حجاب در معارف و سیره فاطمی - حجاب از دیدگاه اهل سنت - حجاب در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بر زن، واجب است تمامی بدن خود ـ جز صورت و دست از سر انگشتان تا مچ و نیز پا از سر انگشتان تا مچ ـ را از نامحرم بپوشاند. در وجوب پوشاندن صورت و دست‌ها از سر انگشت تا مچ و نیز قدم‌ها اختلاف است. مراد از نامحرم هر بیننده بالغ و نیز نابالغ ممیّز بجز شوهر و محارم است.

به نصّ قرآن کریم ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ بر زن واجب نیست خود را از مردان ﴿غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ﴾ بپوشاند. در مراد از ﴿غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ﴾ اختلاف است. برخی آن را به پیر مردانی تفسیر کرده‌اند که بر اثر پیری زیاد رغبتی به زناشویی ندارند.

پوشاندن موی اصلی از نامحرم واجب است؛ لکن در وجوب ستر موی مصنوعی، مویْ‌بند و زیور آلات متّصل به مو ـ با پوشیده بودن موی اصلی ـ اختلاف است. پیرزنانی که بر اثر پیری امیدی به ازدواج ندارند به نصّ قرآن کریم از حکم یاد شده مستثنا هستند و نمایاندن آن مقدار از مو که نپوشاندن آن برای پیرزنان، متعارف است ـ مانند بعض مو و ذراع ـ برای آنان جایز است، مشروط بر آنکه از این کار قصد خودنمایی نداشته باشند؛ هرچند پوشاندن آن مقدار نیز برای آنان افضل است.

پیشینه حجاب

با توجه به شواهد و متون تاریخی، از آغاز پیدایش انسان، هر یک از زن و مرد کوشیده‌اند تا پوششی مناسب برای خود فراهم کنند؛ انسان، نخست با برگ و پوست درختان و بعدها با پوست حیوانات و رفته رفته با تن‌پوش‌هایی که از بافته‌های دست تهیه می‌کرد، خود را می‌پوشاند.

زنان یونانی در دوره‌های گذشته، صورت و اندامشان را تا روی پا می‌پوشاندند و سخن از حجاب در لابه‌لای کهن‌ترین نوشته‌های تاریخ‌نگاران یونانی به چشم می‌خورد. برای نمونه، زنان شهر «ثیب» در یونان دارای پوششی خاص بودند، به گونه‌ای که روی صورت را فرا می‌گرفت و مقابل چشم‌ها دو سوراخ بود تا بتوانند ببینند. همچنین حجاب در بین زنان سیبری، ساکنان آسیای صغیر و زنان شهرهای قلمرو ماد، پارسیان و اعراب وجود داشته و حجاب زنان رومانی از جلوه بیشتری برخوردار بوده است. چنان که در نقش برجسته‌ها و تندیس‌های پیش از میلاد می‌توان مشاهده نمود، پوشاک زنان ایرانی در دوره مادها از لحاظ شکل با پوشاک مردان یکسان بوده و مرد و زن، تنها با تفاوتی که در پوشش سر آنان وجود داشته از هم متمایز می‌شدند. لباس زنان اشکانی، پیراهنی گشاد، پرچین، آستین‌دار و بلند بود که تا زمین می‌رسید؛ آنان پیراهن دیگری نیز داشتند که روی اولی پوشیده و روی آن دو پیراهن، چادری به سر می‌کردند.

با توجه به برخی نقوش به جامانده از دوره هخامنشیان، پوشش زنان بومی، جامه‌ای ساده و بلند، یا دارای راسته‌چین و آستین کوتاه بوده است؛ در این نقوش، برخی زنان از پهلو بر اسب سوارند و چادری مستطیلی بر روی همه لباس‌های خود انداخته و زیر آن پیراهنی با دامن بلند و در زیر آن نیز، پیراهن بلند دیگری پوشیده‌اند که تا مچ پا نمایان است.

در میان ادیان الهی، زردشتیان دارای جامه ویژه مذهبی هستند؛ چنان که هر یک از پسران و دختران، پس از رسیدن به پانزده سالگی باید آن را به تن کنند و خودداری از پوشیدن آن، برای آنان پیامدهایی به دنبال دارد. از نظر دین زردشت، بر هر یک از مرد و زن واجب است که هنگام انجام مراسم عبادی و نیایش، سرخود را پوشانده و پوشش زنان باید به گونه‌ای باشد که هیچ یک از موهای سر زن از زیر آن بیرون نباشد.

در قرون وسطا، مردان یهودی، زنان خود را با لباس‌هایی خاص می‌آراستند؛ اما به آنها اجازه نمی‌دادند با سر عریان در انظار عمومی ظاهر شوند. در عهد جدید نیز بر وجوب حجاب و پوشش زنان تأکید شده است.

در میان اعراب عصر جاهلیت، زنان چندان پوشش را رعایت نمی‌کردند و جامه‌های آنان باز بود؛ به گونه‌ای که گردن سینه و اطراف آن پوششی نداشت. حتی گاه زنان عرب، همچون مردان، به صورت عریان طواف می‌کردند و این کار را فضیلت می‌شمردند؛ تا اینکه قرآن آن را منع نمود و داشتن پوشش و پرهیز از خودآرایی را بر زنان واجب ساخت.

پیش از ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان، حجاب به عنوان پدیده‌ای عرفی وجود نداشت و زنان مبالاتی نسبت به آن نداشتند؛ اما با بعثت پیامبر(ص) و نزول آیات حجاب از یک سو و اقدامات الزام‌آور آن حضرت(ص) از سوی دیگر، حجاب به عنوان یک ضرورت دینی در آن سرزمین واجب شده و رواج یافت.

در منابع فقهی، بحث حجاب و پوشش زن در کتاب‌های «صلاة» (بحث ستر در نماز) و «نکاح» (بحث جواز نگاه کردن مرد به زنی که از او خواستگاری می‌شود) ارائه شده است.

حکم حجاب در نگاه فقها

1. شیخ مفید معتقد است: برای زن مسلمان جایز نیست که زینتش را جز برای کسانی که خداوند در کتابش مباح دانسته، آشکار سازد». اگر زینت متصل به بدن نباید نمایش داده شود، خود بدن که جاذبه و تحریک بیشتری می‌آفریند، به قیاس اولویت نباید نمایش داده شود.
2. علامه حلی می‌نویسد: «همه بدن زن به جز صورت واجب است که پوشانده شود. علمای شهرها بر این حکم اجماع دارند، به جز ابوبکر بن عبدالرحمان بن هشام؛ زیرا او می‌گوید: پوشاندن همه بدن زن واجب است، حتی ناخن‌ها، که این قول مردود است. اما کفین نیز نزد علمای امامیه همانند صورت هستند و مالک و شافعی و اوزاعی و ابوثور نیز همین‌گونه گویند؛ چون ابن عباس درباره سخن خداوند متعال ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا﴾ گفت: مقصود از زینت ظاهری که مجاز به آشکار کردن هستند، همان وجه و دو کف دست است». علامه حلی همچنین در نهایه می‌نویسد: «زن آزاد و بالغ، همه بدنش باید پوشانده شود؛ جز وجه و کفین و قدمین. دلیل این حکم نیز قول و خداوند متعال است: ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا﴾.
3. مرحوم راوندی می‌نگارد: «وجه و کفین و قدمین عورت به شمار نمی‌روند و برای زن واجب نیست که بپوشاند»؛ ولی پوشش دیگر اعضا واجب است.
4. مرحوم بحرانی در توضیح آیه ﴿وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ﴾ می‌نگارد: «خُمُر یا مقنعه‌ها جمع خمار، پارچه‌ای است برای پوشش سر زن که به دو طرف سرانداخته می‌شود. در آیه به زنان دستور داده شده که مقنعه‌ها را بر روی سینه‌هایشان نیز بیندازند تا گردن و سینه پوشیده شود؛ چون گفته شده که آنان پیشتر [گوشه و پره] مقنعه‌ها را به پشت سر می‌انداختند و در نتیجه سینه‌ها پیدا می‌شد. آیه صراحت دارد که مقنعه باید بر سینه و پشت انداخته شود تا باعث پوشش سر و گردن گردد».
5. محقق کرکی آورده: «علما اجماع دارند بر اینکه همه بدن زن [به استثنای وجه و کفین] باید پوشانده شود. و قول خداوند متعال ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا﴾ به وجه و کفین تفسیر شده و مشهور فقهای امامیه قدمین را نیز استثنا می‌داند؛ زیرا قدمین غالباً آشکارند».
6. شهید مطهری می‌گوید: «در اینکه پوشانیدن غیر وجه و کفّین بر زن واجب است، از لحاظ فقه اسلام هیچ گونه تردیدی وجود ندارد. این قسمت جزء ضروریات و مسلّمات است. نه از نظر قرآن و حدیث و نه از نظر فتاوا در این باره اختلاف و تشکیکی وجود ندارد. آنچه مورد بحث است پوشش چهره و دست‌ها تا مچ است».

متون فقهی بارها از اجماع میان فقهای مسلمان بر وجوب پوشش زن، جز وجه و کفین سخن می‌گوید:

1. علامه حلی: «به اجماع علمای شهرها لازم است تمام بدن زن پوشانده شود».
2. مقداد حلی صاحب کنزالعرفان: «فقها اتفاق نظر دارند که پوشاندن همه بدن زن لازم است، جز بر همسر و محارم».
3. محقق کرکی: «اینکه همه بدن زن باید پوشانده شود، اجماعی میان علماست».
4. شهید مطهری: در اینکه پوشانیدن غیر وجه و کفّین بر زن واجب است، از لحاظ فقه اسلام هیچ گونه تردیدی وجود ندارد».

وجوب پوشش بدن زن، فراتر از اجماع، جزء ضروریات احکام اسلامی است. ضرورت، بسیار محکم‌تر از اجماع است؛ همانند واجب بودن اصل نماز که از ضروریات است و اثباتش بی‌نیاز از اجماع و اجتهاد و فتوا و حتی کتاب و سنت است. به چند نمونه بنگرید:

1. آیت‌اللّه بروجردی: «در وجوب پوشش غیر وجه و کفین، هیچ اشکالی نیست و با ضرورت نزد مسلمانان شیعه و سنی واجب است».
2. شهید مطهری: این قسمت [پوشانیدن غیر وجه و کفّین] جزء ضروریّات و مسلّمات است».

دلایل وجوب حجاب

پیرامون ضرورت پوشش و حجاب برای زنان، آیاتی از قرآن وجود دارد که مورد استناد فقیهان قرار گرفته است. یکی از این آیات که بیشتر مورد توجه فقیهان امامیه و اهل سنت بوده، در توصیه زنان به پاک‌دامنی و پوشاندن زینت‌های غیرظاهرشان است: ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ﴾. «خُمُر»، جمع «خِمار» است و «خِمار» همان مقنعه‌ای است که چون سر را می‌پوشاند بدین نام خوانده شده و بقیه آن را بر سینه خود می‌آویزند. «جُیُوب» هم جمع «جَیْب»، به معنای گریبان و سینه‌هاست.

در این آیه، زنان از آشکار کردن زینت‌های خود جز مقداری که پیداست، منع شده‌اند: ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا﴾؛ زینت در مقابل زشتی و به معنای زیبایی و هر آنچه که با آن تزیین و آرایش می‌کنند آمده است. برخی درباره این آیه «زینت زنان» را همان مواضع زینت دانسته‌اند؛ زیرا آشکار کردن خود زینت، مانند گوشواره و دست‌بند حرام نیست، و مراد از اظهار زینت، آشکار نمودن محل آنهاست. از نگاه برخی دیگر، مراد از زینت، خود زیور آلات است، منتها در حالی که روی بدن قرار گرفته باشد؛ چون لازمه آشکار کردن چنین زینتی، آشکار نمودن اندامی است که زینت بر آن قرار دارد. بنابراین جایز نیست که زنان حتی بدون نمایان شدن اندامشان، زینت پنهان را آشکار سازند؛ مانند آشکار کردن لباس‌های زینتی مخصوص زیر چادر.

درباره زینت آشکار و پنهان سه دیدگاه وجود دارد.

1. زینت آشکار، تنها لباس است و زینت پنهان، خلخال، گوشواره، دست‌بند و زینت‌هایی است که روی بدن قرار می‌گیرند و نگاه به آنها مستلزم نگاه به بدن است؛
2. زینت آشکار، سرمه، انگشتری و خضاب کف دست است؛
3. زینت آشکار، صورت و کف دست‌هاست.

آیه دیگر در خصوص اجتناب از خودآرایی بانوان، خطاب به همسران پیامبر(ص) است که به آنان توصیه می‌کند در خانه مانده و چنان که در زمان جاهلیت معمول بود، زینت‌هایشان را آشکار نکنند: ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى﴾. مفسران و فقیهان درباره این آیه که مورد استناد فقیهان امامیه و اهل سنت قرار گرفته است، حکم آن را درباره نهی از تَبَرُّجْ، حکمی فراگیر و مربوط به همه زنان و تکیه آیه بر زنان پیامبر(ص) را به عنوان تأکید بیشتر برای آنان دانسته‌اند. «تَبَرُّجْ» از برج گرفته شده که به معنای بلند و ظاهر بودن در برابر همه دیدگان است و در مورد زن، به این معناست که زینت‌های خود را آشکار کند.

به گفته برخی از مفسران، منظور از جاهلیت اولی، زمان تولد حضرت ابراهیم(ع) است که زنان با پوشیدن پیراهن مروارید دوز در میانه راه‌ها، خود را به مردان عرضه می‌کردند. از نگاه بعضی دیگر، معنای تبرج جاهلیت اولی این است که آنها داشتن دوست برای زن را علاوه بر همسر، مجاز می‌دانستند؛ به گونه‌ای که پایین تنه خود را از آن شوهر و بالاتنه را برای دوست خود قرار می‌دادند. به عقیده برخی نیز جاهلیت اولی همان جاهلیت پیش از بعثت است و برای معین کردن زمان دقیق آن، دلیلی وجود ندارد. همچنین گفته‌اند: مقصود از جاهلیت اولی همان جاهلیتی است که مقارن عصر پیامبر(ص) بوده و در آن زمان، زنان، دنباله روسری‌های خود را پشت سر می‌انداختند، چنان که گلو و بخشی از سینه، گردن‌بند و گوشواره‌های آنان نمایان بوده است.

در آیه دیگر درباره ضرورت حجاب که مورد استناد فقیهان اسلام قرار گرفته آمده است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ﴾ (احزاب، ۵۹). - «جَلَابیب» جمع «جِلْبَاب»، به معنی پیراهن است و برخی آن را شبیه مقنعه و پوشاننده سر و سینه دانسته‌اند. برخی از مفسران، «یُدنِین» را نزدیک نمودن جلباب به بدن توسط زن و آزاد نگذاشتن آن دانسته‌اند.

در روایتی از امام باقر(ع)، وجوب پوشش مقنعه برای دختر، از اولین عادت ماهانه، یعنی زمان بلوغ تعیین شده است. همچنین گفته‌اند از زمانی که دختر بالغ می‌شود، پوشش موی او واجب است. درباره حجاب حضرت زهرا(س) گفته‌اند که آن حضرت(س) در حالی که مقنعه را محکم به سر بسته و خود را در جامه‌ای فراگیر پیچیده بود، در جمع زنان بنی هاشم، چنان که جامه بلندش پاها را می‌پوشاند، با ابهت، حیا و متانت قدم برمی‌داشت و برای همگان، راه رفتن پیامبر اکرم(ص) را تداعی می‌نمود.

حدود پوشش در ادله شرعی

گرچه حدود پوشش در آیات، ارائه شده است، ولی در تشخیص مقداری که از زینت‌ها پیداست، اختلاف نظر وجود دارد.

از سوی دیگر، پوشش زن و حدود آن را باید از دو منظر، مورد توجه قرار داد: پوشش غیر عبادی که زن در غیر حالت عبادت باید در جامعه و در حضور دیگران آن را رعایت کند، و پوشش عبادی که مربوط به موقعیت زن در حال عبادت، مانند نماز، یا در حال احرام حج، یا عمره است. فقیهان در خصوص این دو حالت تفاوت‌هایی قائل شده‌اند؛ چنان که حتی پوشش در هنگام نماز و در حال احرام نیز بر اساس نظر برخی از فقیهان متفاوت است.

در خصوص پوشش غیر عبادی، بر اساس برخی از روایات، منظور از زینت‌هایی که جایز است زن در حضور نامحرم آنها را آشکار کند، صورت و کف دو دست است. در روایتی دیگر منظور از زینتی که ظاهر شده و نپوشاندن آن جایز است، سرمه، انگشتر و دست‌بند زن دانسته شده است. در این خصوص، روایات گوناگون دیگری نیز وجود دارد که منطوق یا مفهوم آنها بر جواز آشکار کردن صورت و کف دو دست دلالت می‌کند. با توجه به گوناگونی این روایات، بیشتر فقیهان امامیه به جواز ظاهر نمودن صورت و کف دو دست قائل شده‌اند. در برخی از روایات، افزون بر صورت و کف دو دست، به قدمین (پاها) نیز اشاره شده است.

فلسفه جواز آشکار کردن این موارد، به نظر برخی از مفسران، عسر و حرج ناشی از پوشاندن این بخش‌ها از بدن است؛ زیرا زنان ناچار از برداشتن و گرفتن اشیا و گشودن چهره، به ویژه در هنگام ارائه شهادت، محاکمه و ازدواج هستند؛ همچنین هنگامی که در معابر راه می‌روند، پاهایشان آشکار می‌شود؛ بنابراین با توجه به قاعده «لاحَرَج» ظاهر کردن این موارد بدون اشکال خواهد بود. مذاهب چهارگانه اهل سنت - جز مذهب شافعی- معتقدند که پوشش زن در حضور مرد بیگانه یا زن غیرمسلمان، به غیر از چهره و دو دست واجب است. اما پیروان مذهب شافعی معتقدند که جز صورت و دستان زن، بقیه بدن در حضور مرد بیگانه، باید پوشانده شود؛ اما در برابر زن، کافر پوشاندن آنها لازم نیست. برخی از فقیهان امامیه نیز، پوشش زن مسلمان در برابر زن کافر را واجب نمی‌دانند ولی برخی دیگر آن را واجب دانسته‌اند.

از نظر مذاهب چهارگانه اهل سنت - جز مذهب مالکی - واجب است که زن و مرد در غیر از هنگام نماز هم، در هر حال، حتی در جایی که تنها هستند، عورت خود را پوشیده نگاه دارند، مگر در مواقع ضرورت، مانند قضای حاجت یا انجام غسل، البته در صورتی که کسی او را نبیند. اما پیروان مذهب مالکی حکم کشف عورت را برای شخص، در خلوت، جز در مواردی که ضرورت دارد مکروه دانسته‌اند. از نگاه امامیه پوشاندن عورت در خلوت و نیز از همسر واجب نیست.

از نگاه پیروان مذاهب شافعی و حنفی، هنگامی که زن تنها بوده یا نزد یکی از محارم خود یا یک زن مسلمان است، محدوده عورت که باید در غیر نماز پوشانده شود بین ناف و زانوست. اما از نظر مذهب حنبلی در صورتی که زن در حضور محارم مرد خود باشد، باید تمام بدن، جز سر، صورت، گردن، دست‌ها پاها و ساق خود را بپوشاند. از نظر مذهب مالکی نیز، چنانچه زن در حضور محارم مرد خود باشد، جز صورت، سر، گردن، دست‌ها و پاها، بقیه بدن خود را باید شاند. پیروان مذهب مالکی، در خصوص پوشش زن، هنگامی که نزد سایر زنان مسلمان است، نظر شافعیه و حنفیه را پذیرفته‌اند.

درباره پوشش عبادی، پیروان مذهب حنفی بر این عقیده‌اند که تمام بدن زنِ آزاد، حتی موهایی که از پشت گوش آویزان است باید، در هنگام نماز پوشیده شده و تنها صورت و کف دستان - نه روی آنها - و پاها می‌تواند آشکار باشد. پیروان شافعی و مالکی نیز معتقدند تمام بدن زن آزاد، جز صورت (وجه) و دست‌ها - روی دست‌ها و کف آنها - باید پوشانده شود؛ اما از نگاه مذهب حنبلی، تمام بدن زنِ آزاد، جز صورت، باید پوشانده شود.

در میان فقیهان امامیه، ابن جنید بر این باور است که چنانچه زن در جایی که نامحرم او را نمی‌بیند بدون پوشش سر، نماز بخواند، نمازش صحیح است. وی در تأیید این دیدگاه به برخی احادیث مانند حدیثی که در آن امام صادق(ع) به زن آزاد مسلمان اجازه نماز را در حالی که مکشوفة الرأس (سر برهنه) است می‌دهند، استناد کرده است. از نظر وی تمام بدن زن عورت است و در نماز، تنها پوشاندن دو عورت (قُبُل و دُبُر) واجب است؛ اما از نگاه اکثر فقیهان امامیه، لازم است زن در هنگام نماز، تمام بدن، حتی سر و موهای خود را بپوشاند، جز صورت به مقدار وضو و دست‌ها و پاها (کف و رویشان). از نگ نگاه صاحب‌نظران حدیث مورد استناد ابن جنید دارای معارض بوده و احتمال داده‌اند که مورد آن به شرایط ضروری مربوط باشد. برخی فقیهان در خصوص واجب نبودن پوشش صورت و دو دست زن در هنگام نماز، ادعای اجماع کرده و دلیل آن را آیه ﴿مَا ظَهَرَ مِنْهَا﴾ دانسته‌اند. آنان همچنین درباره عدم وجوب پوشش پاها، آن را دیدگاهی مشهور دانسته و به دلایلی همچون عورت نبودن آن اشاره نموده‌اند. از نگاه برخی دیگر نیز، پوشاندن پاها دیدگاه مشهوری است و میان پشت و روی آن تفاوتی نیست. برخی نیز بر واجب نبودن پوشش قدمین، همچون واجب نبودن پوشش وجه و کفین ادعای اجماع کرده‌اند. برخی دیگر از فقیهان نیز میان کف پاها و روی آنها قائل به تفصیل شده و پوشش ظاهر آن را برای زن واجب ندانسته‌اند. دیدگاه بیشتر فقیهان امامیه در حج نیز، وجوب پوشش، به جز صورت و کف دو دست است.

موارد استثنا در پوشش

برخی از زنان از حکم وجوب پوشش به صورت کلی یا در برابر افرادی خاص استثنا شده‌اند، البته مقدار استثنا شده در این موارد متفاوت است.

۱. محارم و مانند آنها: یعنی کسانی که لازم نیست زن نزد آنها حجاب داشته و بدن خود را بپوشاند. در این خصوص در آیه ۳۱ سوره نور تمام موارد استثنا ارائه شده است؛ این استثنا که دوازده گروه را شامل می‌شود، تمام محارم سببی و نَسَبی را در بر می‌گیرد که عبارتند از: شوهر، پدر، پدر شوهر، پسران، پسران شوهر، برادران، پسران برادران، پسران خواهران، زنان، مملوکان، بی‌میلان جنسی و کودکان ناآگاه از امور جنسی. بر همین اساس از نظر فقیهان شیعه، زن نزد محارم، نیازی به حجاب نداشته و حجاب واجب نزد محارم، تنها پوشاندن عورت‌هاست.

در ارتباط با زنان، با توجه به تخصیصی که در آیه مزبور آمده است، منظور از ﴿نِسَائِهِنَّ﴾ زنان فامیل و بستگان نیست؛ چراکه زنان می‌توانند به یکدیگر نگاه کرده و نیازی به پوشاندن و حجاب گرفتن از همدیگر ندارند. در برخی از روایات، این تخصیص بر این نکته حمل شده است که زنان مسلمان باید در مقابل زنان یهودی و نصرانی حجاب خود را حفظ کنند؛ چراکه این زنان معمولاً زنان مسلمان را برای همسران خود توصیف می‌کنند. برخی از مفسران و برخی از فقیهان، چنین دیدگاهی را ارائه کرده‌اند. در منابع فقهی مشهور فقیهان امامیه، نظر زن به بدن زن دیگر مطلقاً مجاز دانسته شده است و استثنائی را در این خصوص از حیث ناظر مطرح نکرده‌اند.

آنچه در آیه یاد شده به ظاهر عجیب می‌نماید، ذکر نشدن عمو و دایی در کنار سایر موارد استثنا شده است؛ اما همچنان که استثنای پسر خواهر و پسر برادر حاکی است که عمه و خاله نسبت به انسان محرم هستند، با تنقیح مناط و الغای خصوصیت می‌توان دریافت که عمو و دایی نیز بر دختر برادر و خواهر، محرم بوده و نداشتن حجاب در حضور آنان اشکالی نخواهد داشت. اما برخی دیگر دلیل آن را، گنجانده شدن عمو و دایی در معنای برادران، دانسته‌اند.

۲. زنان کهنسال: استثنای این افراد بر اساس آیه ۶۰ سوره نور می‌باشد که ناظر به زنان کهن‌سالی است که دیگر امید به ازدواج ندارند. آیه مزبور در مورد این گونه از زنان، برداشتن حجاب را مشروط به خودآرایی و تَبرّج نکردن دانسته و در عین حال پوشش و رعایت عفاف را برای آنان ترجیح داده است. دلیل این استثنا نیز ریشه در فلسفه حجاب دارد که در آیات پیشین ارائه شد؛ مانند پوشاندن زینت‌های مخفی، جلوگیری از ایجاد طمع در کسانی که قلب‌هایی بیمار دارند، پیشگیری از شناخته شدن و مورد آزار و اذیت قرار گرفتن.... چنین انگیزه‌هایی در خصوص این گونه از زنان که جاذبه جنسی نداشته و مردان نیز رغبتی به آنان ندارند وجود ندارد. بر اساس روایاتی، این گونه زنان می‌توانند روسری از سر فرونهاده و حجاب خویش را بردارند؛ اما نباید با آراستن و زینت خویش از حالت عفاف خارج شوند.

۳. کنیز: این استثنا به فراخور شرایط اجتماعی آن روزگار است که در آن استفاده از کنیزان رواج داشت؛ چراکه درباره آنان نیز، روایاتی حاکی از واجب نبودن حجاب در نماز وارد شده است. حتی در برخی روایات موجود از امامان معصوم(ع)، به آنان توصیه شده است که حجاب از روی خود برگرفته تا زنان آزاد از کنیزان بازشناخته شوند. همچنان که حجاب از اسباب تکریم زنان آزاد شمرده شده است. بسیاری از فقیهان بر اساس این روایات حکم کرده و اهل سنت نیز در نماز، حفظ حجاب را مختص زنان آزاد دانسته‌اند.

۴. در برابر خواستگار: در این باره، فقیهان امامیه نگاه مرد به زنی که قصد ازدواج با او را دارد، مجاز می‌دانند. جایز بودن نظر مرد خواستگار، به معنای واجب نبودن پوشش زن در چنین موردی است. در خصوص حدود این نگاه، برخی معتقدند که مرد خواستگار تنها می‌تواند به صورت (وجه) و دستان (کفین) زن نگاه کند. چنان که در این باره ادعای اجماع نیز شده است. برخی از فقیهان بر اساس روایاتی افزون بر جایز بودن نگاه به چهره و دو دست، نظر به محاسن و موهای زنی که از او خواستگاری می‌شود را قوی‌تر دانسته‌اند. البته این دیدگاه مورد انتقاد برخی از صاحب‌نظران قرار گرفته و آنان روایت جواز نظر به محاسن و موهای زن را «مرسل» دانسته‌اند.

برخی دیگر با توجه به بعضی از روایات، قائل به جواز نظر به موها، محاسن و تمام بدن زن از روی لباس شده‌اند. اما برخی نیز، احتیاط را بر نگاه کوتاه به صورت، دستان، مو و محاسن زن دانسته، اما دیدگاه برتر را تسرّی جواز نگاه کردن به سایر قسمت‌های بدن زن، جز عورت، می‌دانند.

از میان مذاهب اهل سنت، مذهب حنفی، افزون بر جایز بودن نگاه مرد خواستگار به صورت و دو دست زنی که مورد خواستگاری قرار می‌گیرد، نگاه به پاهای زن را نیز جایز می‌دانند. پیروان مذهب حنبلی هم نگاه مرد به سر و صورت، گردن، دست‌ها (کفین)، پاها (قدمین) و ساق‌های چنین زنی را جائز دانسته‌اند؛ اما فرقه‌های دیگر، تنها جواز نظر به وجه و کفین را برای خواستگار پذیرفته‌اند.

فلسفه تشریع پوشش در اسلام

گروهی از مفسران و اندیشمندان اسلامی با توجه به آیات قرآن و دیگر گزاره‌های دینی پیرامون حجاب، به اهداف گوناگونی برای مشروعیت این حکم اشاره کرده‌اند:

طهارت روح

خداوند در آیه ۵۳ سوره احزاب، دلیل لزوم بیان درخواست‌ها از همسران پیامبر(ص) را از پشت پرده حفظ طهارت معنوی زن و مرد دانسته است؛ همچنان که برخی از مفسران، در تبیین ارتباط بین این دو، و بر اساس گرایش غریزی انسان به جنس مخالف، یکی از دلایل گناه و زمینه‌ساز وسوسه‌های شیطانی و آلوده شدن روح را ارتباط گفتاری بی‌پرده میان زن و مرد دانسته‌اند؛ هر چند به باور مفسرانی که این آیه را به زنان پیامبر(ص) اختصاص داده‌اند، منظور از طهارت، مصون ماندن همسران پیامبر(ص) از آسیب‌های روحی همچون تهمت است؛ چنان که مقاتل بن سلیمان، سمرقندی و برخی دیگر از مفسران، پاکی از ریبه را به معنای طهارت دانسته‌اند؛ همچنین در آیه ۳۰ سوره نور، از نگه داشتن چشم و دامان از حرام، به عنوان امری پاکیزه‌تر یاد شده است؛ در ادامه با هشدار- که حاکی از عقوبت‌زا بودن آن است - به آگاهی خداوند از کردار هوس بازان، اشاره گردیده است؛ از این رو، با توجه به ترخیص حجاب برای زنان سال‌خورده در آیه ۶۰ سوره نور به پسندیده‌تر بودن رعایت حجاب و عفاف از سوی آنان اشاره شده است؛ همچنان که گروهی از مفسران در تفسیر این آیات، نسبت به اهمیت فزاینده رعایت حجاب و فروداشتن چشمان در کنترل غریزه جنسی، و نیز، خطر بزرگ تحریک نیروی جنسی بر سلامت اخلاقی و معنوی فرد و جامعه هشدار داده و توجه اکید به کنترل نگاه و رعایت حجاب را امری مطلوب دانسته‌اند. به همین دلیل، حضرت فاطمه(س) در پاسخ به پدر بزرگوارشان بهترین چیز برای زنان را، دور ماندن از نگاه مردان دانسته‌اند، حضرت علی(ع) نیز، در بیان پرهیز از گفتگو با زنان جوان، به آسیب ناشی از آن اشاره می‌کنند.

افزایش جایگاه اجتماعی زن

بی‌تردید حضور و فعالیت بی‌دغدغه زنان در عرصه‌های اجتماعی و در پرتو حجاب، امری بایسته و امکان پذیر بوده و افزون بر این، آنان از جایگاه اجتماعی مناسبی نیز بهره‌مند خواهند شد. در قرآن کریم نیز، زن مؤمن، همتای مرد مؤمن و زنان پاک‌دامن هم‌کفو مردان پاک‌دامن معرفی شده و از ولایت متقابل آنها بر هم در راستای تحکیم شعائر الهی در جامعه یاد می‌شود؛ همچنین خداوند با وصف زنان هرزه به خبیث نیز، آنان را همچون مردان خبیث، زانی و یا مشرک می‌داند که گویای منزلت اجتماعی نازل آنان است؛ همچنان که روایات نیز این گونه زنان را «شرّ» و «شِرَارُ النِّسَاء» نامیده و از ویژگی‌های آنها، به خودآرایی در برابر نامحرمان و اشتیاق جنسی به آنان اشاره می‌کند ؛ در کنار دلایل یادشده تجارب فردی و اجتماعی نیز مؤید این است که زنان با حفظ پوشش مناسب، به احساس عزت نفس و احترام اجتماعی افزون‌تری دست می‌یابند.

افزایش امنیت اجتماعی زن

یکی دیگر از حکمت‌های تشریع حجاب، با توجه به آیه ۵۹ سوره احزاب - پوشش سرتاسری، به منظور مصون ماندن زنان از آزار اجتماعی - افزایش ضریب امنیت اجتماعی آنهاست؛ چنان که برابر شأن نزول این آیه، لزوم پوشش زنان آزاد (حُرّه) به منظور بازشناسی ایشان از کنیزان و مصون ماندن از نگاه افراد هرزه‌ای است که به دنبال کنیزان می‌افتادند؛ بر این اساس، منظور از این فراز آیه ۵۹ سوره احزاب: ﴿ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ﴾ شناسایی آنان به عنوان زنان حره یا زنان عفیف و یا هر دو می‌باشد؛ همچنین در پاره‌ای از منابع تفسیری شیعه نیز، بدون اشاره به اختصاص حکم حجاب به زنان حره، به مورد تعرض قرار گرفتن زنان نمازگزار پس از فراغت از نماز جماعت عشا از سوی افراد لاابالی اشاره شده است؛ چنان که به عقیده برخی از مفسران، افراد لاابالی در پی کسانی می‌روند که نسبت به رفتارهای جنسی تمایل داشته و ظاهر چنین افرادی، نشان دهنده امیال درونی آنان است. در مقابل این دسته از تفسیرها، فخر رازی و عبدالکریم خطیب با توجه به مفهوم آیه پیشین، پیرامون قذف زنان مؤمن، منظور از ایذا را نیز متهم نمودن آنان به خیانت دانسته است که از دیگر پیامدهای رعایت نکردن حجاب به شمار می‌رود؛ در نامه امام رضا(ع) به یکی از یاران خود نیز، دلیل حرمت نگاه مرد به موی زنان، تهییج قوای جنسی آنان و مفسده‌آمیز بودن آن دانسته شده که با توجه به وجوب پوشش مو از سوی زن و حرمت نگاه به آن، به عنوان حکمت تشریع حجاب قابل استناد است؛ همان گونه که امروزه فمینیستها نیز - که از جهاتی حجاب را منافی آزادی زن دانسته‌اند - تأثیر آن را بر کاهش آزار جنسی زنان می‌پذیرند.

حفظ کانون خانواده

حجاب و حفظ حدود در روابط زن و مرد، موجب می‌شود تا ارضای نیاز جنسی و عاطفی در انحصار خانواده باقی بماند؛ چنان که در آیه ۳۴ سوره نساء، زنان صالح به خاطر حفظ کانون خانواده و پرهیز از هرگونه خیانت - از جمله خیانت ناموسی به همسران خود - و تمکین از آنان ستایش شده‌اند؛ در عین حال، زنانی نیز هستند که در برابر مردان نامحرم، پوشش مناسبی نداشته و به خانواده اهمیت نمی‌دهند؛ در برخی از منابع دینی، منظور از لباس در آیه ۱۸۷ سوره بقره، پوشش عیب‌ها و بازدارندگی از طغیان غرایز بیان شده است؛ همچنین کاربرد واژه «احصان» از ماده حصن، به معنای دژ و قلعه درباره کسانی است که با تشکیل خانواده، خود را از انحرافات جنسی محافظت نموده و به نقش ارزنده خانواده در جلوگیری از انحراف اشاره دارد؛ بی‌تردید خانواده با ابتذال همسران، نقش محوری خود را در تأمین نیازهای جنسی از دست خواهد داد؛ چنان که امام علی(ع) در نامه‌ای به امام حسن(ع)، سخت‌گیری درباره حجاب زنان را مانع بدبینی و بی‌اعتمادی شوهران به همسران و به نفع خانواده بیان نموده‌اند؛ از این سفارش می‌توان دریافت که بی‌حجابی و بی‌بندوباری زن به بی‌اعتمادی و تردید شوهر می‌انجامد؛ از نگاه شهید مطهری، فلسفه خوشبختی انسان پوشش و کامیابی جنسی مشروع از راه همسر قانونی است؛ در حالی که در رویکرد کامیابی آزاد، همسر قانونی به لحاظ روحی، همچون زندانبان به شمار می‌رود، در نتیجه، کانون خانواده بر دشمنی و نفرت پایه‌گذاری می‌شود؛ در چنین جامعه‌ای، پسران از ازدواج و تشکیل خانواده خودداری نموده و تنها در هنگام ضعف نیروی جوانی و برای تولید نسل ازدواج می‌کنند.

شبهه‌ها پیرامون پوشش

گروهی از پژوهشگران، با توجه به رابطه متقابل پوشش ظاهری و باورهای جامعه، بی‌حجابی را پیامد افول جهان بینی و ارزش‌های حاکم بر فرهنگ آن جامعه دانسته و با مقایسه تصویرها و شمایل باقی مانده از وضعیت حجاب این اقوام، در پیش از رنسانس و پس از آن، به روند تدریجی زدودن حجاب اشاره کرده‌اند که این فرایند، هم‌زمان با پیدایش شبهه‌های معرفت‌شناختی و مادی‌گرایانه نفی ارزش‌های معنوی و حیات اخروی و لذت‌گرایی به وجود آمده است؛ خاستگاه این شبهه‌ها، مبانی اومانیستی در غرب است که به پوشش مذهبی و یا ملی مرسوم آن توجه نموده که پاسخ اندیشمندان اسلامی را در پی داشته است؛ مهم‌ترین شبهه‌های ارائه شده عبارتند از:

غیردینی بودن پوشش

با توجه به مطالب پیش‌گفته برخی از صاحب‌نظران حجاب را فاقد مبنا و پشتوانه دینی و علت گسترش آن را در جوامع اسلامی، عوامل غیردینی مانند آداب و رسوم ملی برخی از ملت‌های مسلمان شده و نیز، برداشت نادرست از آموزه‌های اسلامی دانسته‌اند؛ همچنین این منتقدان از منظر درون دینی به بررسی دلایل حجاب پرداخته و اشکالاتی مانند اختصاص حجاب به همسران پیامبر(ص) و وجوب پوشش زیورآلات را مطرح کرده‌اند؛ چنان که گاه منظور از تشریع این حکم، جلوگیری از تعرض و تجاوز جنسی به زنان، به دلیل محیط اجتماعی خشونت‌آمیز مدینه در زمان پیامبر(ص) بیان شده که نمی‌توان آن را به زمان و مکان دیگر تعمیم داد. بر همین اساس، اندیشمندان اسلامی، با توجه به مفهوم آیات حجاب و یا طرح مستقل شبهه، به این شبهه‌ها پاسخ داده‌اند؛ در مجموع می‌توان گفت که افزون بر دلایل قرآنی و روایی پیش‌گفته - وجود حکم حجاب از زمان فرو فرستادن وحی - مضمون آیات دیگر نیز به وجوب حجاب اشاره دارد؛ برای نمونه، آیه ۶۰ سوره نور در رفع تکلیف حجاب از زنان سال‌خورده به شرط تبرّج نداشتن و نیز آیه ﴿وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ﴾ در ممنوع بودن آشکار کردن، زینت‌ها، به روشنی وجوب حجاب را بیان می‌کند؛ چنان که صحابه و تابعان آن حضرت(ص) به ویژه ابن عباس، سعید بن جبیر، عکرمه و دیگران از آیات حجاب، وجوب و شمول آن را دریافته‌اند؛ همچنین بررسی‌های تاریخی حاکی از التزام زنان عصر پیامبر(ص) به رعایت حجاب است؛ چنان که در گزارش عایشه و ام سلمه تمام زنان مدینه، پس از نزول آیه ۳۱ سوره نور و آیه ۵۹ سوره احزاب، خود را ملزم به رعایت پوشش سر دانستند؛ افزون بر این، تمامی روایاتی که از پیشوایان معصوم(ع) به تعیین محدوده زمانی حجاب، یا تشویق به رعایت یا تهدید نسبت به ترک آن و نیز، به تبیین ماهیت و جایگاه حجاب پرداخته‌اند، بر لزوم حجاب، مقطع زمانی تشریع و نیز شمول آن دلالت دارند؛ در پاره‌ای از این روایات، با تعبیری کنایه آمیز، سراسر بدن زن به عنوان مرزهای بی‌دفاع یک کشور، «عورت» نام گرفته که پوشاندنش ضروری است. در گروهی دیگر نیز، پیامبر(ص) زنان را از جلوه‌گر نمودن بدن خود، جز صورت و دست‌ها بازداشته‌اند. همچنین حضرت علی(ع) در سفارشی به فرزند خود، امام حسن(ع)، وی را به رعایت حجاب از سوی زنان و جلوگیری از تماس مردان با ایشان سفارش نمود.

مغایر بودن پوشش با آزادی و تساوی زن و مرد

با نفوذ اندیشه لیبرالیسم و پذیرش نظام اجتماعی غرب به عنوان الگوی مطلوب و در جوامع روشن فکر اسلامی، با هدف دستیابی به پیشرفت اقتصادی، آزادی به معنای تساوی حقوق زنان و مردان و رفع هرگونه تبعیض، به ویژه در چگونگی پوشش در بین روشن‌فکران افزایش یافت ؛ همچنان که امروزه فمینیست‌ها با تأکید بر اصول لیبرالیسم، مانند فردگرایی، ترویج ارزش‌هایی همچون آزادی، استقلال، خودکفایی، برابری و خودشکوفایی زنان، ضرورت حجاب را به طور کلی انکار می‌کنند ؛ آنان افزودن بر حذف همه تمایزات جنسیتی، تساوی کامل حقوق اخلاق و مسئولیت‌ها، روابط جنسی آزاد و جایگزینی حقوق را با ایمان و اخلاق خواستار هستند.

در پاسخ به این شبهه‌ها باید گفت که زن در اندیشه باستانی و مذهبی غرب، به عنوان ابزار دست مرد و موجودی فروتر از یک انسان، از حقوق ابتدایی خود محروم بوده است؛ حال آنکه از نگاه اسلام، زن و مرد از کرامت الهی مشترکی برخوردار هستند که در برخی از تفسیرها، به علم و شناخت معنا شده است؛ همان‌گونه که در پاره‌ای از منابع دینی به نقل از پیامبر اسلام(ص) زنان از نظر جنسی، همتای مردانند: انمَا النِّسَاءُ شَقَائِقُ الرجال؛ از این رو هیچ گونه تبعیض جنسیتی بین آنها وجود ندارد؛ همچنین در اسلام، دلیل جاذبه زن و مرد نسبت به یکدیگر، نه تنها ارضای خواسته‌های جنسی، بلکه تأمین وضعیت روحی مناسب برای دستیابی به خوشبختی معنوی است؛ متناسب با چنین ناهمگونی در تلقی از جایگاه و نقش سازنده زن، آنچه در غرب، ارمغان آزادی و تساوی به شمار می‌رود، از نگاه اسلام، می‌تواند امری محدودیت‌زا و نابرابر باشد؛ چنان که شهید مطهری مقید ساختن زن و مرد با رعایت مصالح اجتماعی و به‌کارگیری روشی سازگار با تعادل اخلاقی را منافی با اصل آزادی انسان نمی‌داند.

از نگاه امام خمینی نیز، تجربه فعالیت‌های ضد رژیم شاه، نشان داد که زنان بیش از پیش آزادی خود را در پوشش اسلامی یافته‌اند؛ همچنین به باور گروهی از اندیشمندان، شعار آزادی زن در جوامع غربی، تنها به اسارت بیشتر وی در دست شهوت‌رانان انجامید؛ همچنان که با شعار برابرسازی فرصت‌های اجتماعی، کارهای سخت و دور از توان جسمی و روحی زن به وی تحمیل شد. در این میان برابری زن و مرد نیز متناسب با فلسفه آفرینش، خواسته‌ها و توانایی‌های آنان ترسیم می‌شود؛ از این رو در پیوند با حجاب، احکام متفاوتی برای زن تشریع شده است؛ زیرا آنها از نظر تحریک‌پذیری جنسی متفاوتند؛ در زنان تمایل به خودآرایی جلوه بیشتری دارد و مردان سریع‌تر از زنان تحریک می‌شوند؛ بی‌تردید حجاب زن نه تنها مانع فعالیت‌های اجتماعی وی نیست، بلکه به باور برخی از صاحب‌نظران شیوه‌ای برای جلوگیری از ارضای نیازهای جنسی در خارج از چارچوب خانواده است؛ چراکه باعث موفقیت و پیشرفت بیشتر زن در فعالیت‌های اجتماعی شده و او را به فعالیت‌های تحصیلی و شغلی پایبند می‌کند؛ همچنان که فمینیست‌ها نیز، رعایت معیارهای زنانگی همچون جذابیت ظاهری را باعث صرف وقت و اهتمام کمتری به فعالیت‌های شغلی در زنان می‌دانند.

تأثیر پوشش در افزایش التهاب جنسی

گروهی از منتقدان حجاب، اِعمال محدودیت در مسائل جنسی را دلیل افزایش حرص و التهاب جنسی افراد می‌دانند؛ برای مثال راسل نگاه به قوزک پای یک زن برای تحریک انسان اولیه دوران ویکتورین را کافی می‌داند؛ حال آنکه امروزه مردان، تنها با دست یافتن به مقصود نهایی، تحریک می‌شوند؛ چنان که وی تغییر مدل لباس خانم‌ها را علت این امر به شمار می‌آورد؛ به باور فروید نیز، زمانی لذت به اوج خود می‌رسد که بین نگرنده و نگریسته، فاصله و محدودیتی باشد و این گونه، زن به عاملی تحریک کننده تبدیل می‌شود؛ همچنان که در روایتی، در دسترس بودن، دلیل کم شدن شهوت دانسته شده است. بر همین اساس گروهی از شارحان این روایت، فقر را موجب حرص و در نتیجه شهوت، و برخی نیز، با الهام از این قاعده، دوران پیری و عجز را زمان بیدار شدن آرزوها دانسته‌اند.

برخی از صاحب‌نظران در پاسخ به این شبهه با تفکیک مباحث نظری و گرایش‌های غریزی، نوع دوم را خارج از این اصل می‌دانند؛ چنان که به باور شهید مطهری نیز این فرضیه نه تنها با شواهد معتبر تأیید نشده است، بلکه آزادی جنسی، باعث شعله‌ور شدن شهوت و افزایش طمع افراد می‌شود؛ اگرچه ممکن است در اثر افراط، نسبت به برخی از شیوه‌ها و مصادیق آن دل‌زدگی ایجاد شود، ولی حرص شخص، او را به گزینش شیوه‌های دیگر بر می‌انگیزد؛ به باور جامعه شناسان نیز، پیامد ساختارشکنی سنت‌های اصیل در جوامع مدرن، به وجود آمدن سردرگمی و بی‌قاعدگی است؛ همچنین کمیابی یا محرومیت، زمانی به جذابیت می‌انجامد که بر اساس فرهنگ و نظام ارزشی یک جامعه، پدیده‌ای «مطلوب»، مورد نیاز و ارزشمند باشد؛ در حالی که ارضای افسارگسیخته غرایز جنسی، افزون بر تعارض با فطرت انسان، در ساختار ارزشی جامعه اسلامی نیز، جایگاهی ندارد؛ برای مثال می‌توان به واکنش‌های اجتماعی مردم که پس از سقوط رضاخان (شهریور ۱۳۲۰) به خاطر موضوع کشف حجاب در ایران یا تمایل شدید معنوی مردم در ایالت‌های جداشده از شوروی سابق، و نیز، با روی کار آمدن اسلام‌گرایان در ترکیه و یا پس از سقوط حکومت‌های دیکتاتوری در تونس و مصر اشاره نمود؛ همچنین همان گونه که کمیابی هیجان انگیز است، «کثرت» نیز از عوامل تحریک هیجان به شمار می‌رود؛ آمارهای تکان دهنده در جوامع غربی از تجاوز به عنف و هتک حرمت زنانثابت می‌کند که رواج آزادی‌های جنسی، نه تنها انگاره راسل را تأیید نکرده بلکه هزینه‌های فراوانی را برای ابداع و اشاعه شیوه‌های نوین انگیزش و ارضای جنسی در پی داشت؛ همچنین با رد شدن فرضیه راسل، فرضیه مقابل آن تأیید می‌شود که در عین طبیعی خواندن و پذیرش غریزه جنسی، ازدواج و تشکیل خانواده را - به عنوان محبوب‌ترین نهاد نزد خداوند - راهی مشروع برای ارضای نیازها و از عوامل رشد دینی دانسته و با ایجاد پاره‌ای از محدودیت‌های فطری، به ویژه الزام زنان به حجاب، آستانه تحریک‌پذیری جنسی را در محیط‌های عمومی کاهش می‌دهد.

منابع

1. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت
2. علی‌پور وحید، حسن، مکتب در فرآیند نواندیشی
3. شمس ناتری، محمد ابراهیم، مقاله «پوشش زن»، دانشنامه فاطمی ج۴
4. فتاحی‌زاده و بستان، مقاله «پوشش زن»، دانشنامه فاطمی ج۶