دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
جز (جایگزینی متن - '\|\sپاسخ‌دهنده\s\= \|\sپاسخ\s\=\s(.*)\'\'\'\[\[(.*)\]\]\'\'\'' به '| پاسخ‌دهنده = $2 | پاسخ = $1'''$2'''')
برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه
جز (جایگزینی متن - 'محمدبن' به 'محمد بن')
 
(۲۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{جعبه اطلاعات پرسش
{{جعبه اطلاعات پرسش
| موضوع اصلی       = [[مهدویت (پرسش)|بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت]]
| موضوع اصلی = [[مهدویت (پرسش)|بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت]]
| موضوع فرعی        = دیدگاه [[اهل سنت]] درباره [[انتظار]] چیست؟
| تصویر = 7626626268.jpg
| تصویر             = 7626626268.jpg
| مدخل بالاتر = [[مهدویت]] / [[غیبت امام مهدی]] / [[وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت]] / [[انتظار فرج]]  
| اندازه تصویر      = 200px
| مدخل اصلی =  [[دیدگاه اهل سنت درباره انتظار]]
| مدخل بالاتر     = [[مهدویت]] / [[غیبت امام مهدی]] / [[وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت]] / [[انتظار فرج]]  
| مدخل وابسته =  
| مدخل اصلی   =  [[دیدگاه اهل سنت درباره انتظار]]
| تعداد پاسخ = ۱
| مدخل وابسته   =
| پاسخ‌دهنده        =
| پاسخ‌دهندگان      = 1 پاسخ
}}
}}
'''دیدگاه [[اهل سنت]] درباره [[انتظار]] چیست؟''' یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث '''[[مهدویت (پرسش)|مهدویت]]''' است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی '''[[مهدویت]]''' مراجعه شود.
'''دیدگاه [[اهل سنت]] درباره [[انتظار]] چیست؟''' یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث '''[[مهدویت (پرسش)|مهدویت]]''' است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی '''[[مهدویت]]''' مراجعه شود.


==عبارت‌های دیگری از این پرسش==
== پاسخ جامع اجمالی ==
==پاسخ جامع اجمالی==
=== [[انتظار]] و [[اعتقاد به امام مهدی]] {{ع}} از دیدگاه [[اهل سنت]] ===
<div style="border-right-style: solid; border-right-color: #FFCC33; background-color: #FFF1B9; font-size: 100%;">* ''<sub>پاسخ جامع به این پرسش، برگرفته از تمامی پاسخ‌ها ودیدگاه‌های متفرقه اندیشمندان و نویسندگانی است که تصویر و متن سخنان آنان در ذیل دیده می‌شود:</sub>''</div>
* [[اعتقاد]] به [[وجود مهدی]] {{ع}} و [[ظهور]] او، اختصاص به [[مذهب شیعه]] ندارد<ref>ر.ک: [[ابراهیم ابراهیمی|ابراهیمی، ابراهیم]]، [[انتظار و امید (کتاب)|انتظار و امید]]، ص ۴۳-۴۴.</ref> بلکه اصل [[اعتقاد]] به مسئلۀ [[مهدی منتظر]] در بین اهل [[سنّت]]، امری مسلّم است و به این نکته [[ایمان]] دارند که پس از [[پرشدن زمین از ظلم و جور]]، در [[آخرالزمان]] شخصی از تبار [[قریش]] و از سلالۀ [[نبی گرامی اسلام]] {{صل}} [[ظهور]] کرده و [[حکومت]] را به دست گرفته و [[زمین]] را پر از [[عدل و داد]] خواهد کرد<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟؛ [[جواد جعفری|جعفری، جواد]]، [[معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین (مقاله)|معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین]]، ص؟؟؟</ref>؛ اما معتقدند: اوّلاً چنین شخصی هنوز متولد نشده و هر وقت [[خداوند]] [[اراده]] کند متولد خواهد شد؛ ثانیاً او از [[فرزندان امام حسن]] ‌{{ع}} است نه از [[فرزندان امام حسین]] ‌{{ع}}<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>.
{| style="text-align: center; background-color:##fff; width:40%; border-radius:0px; align:left !important; margin:left"
* اندیشۀ [[انتظار]] و [[اعتقاد]] به [[ظهور]] [[دولت حق]] در میان [[اهل سنت]] آنگونه که در [[جهان‌بینی]] [[شیعه]] مطرح است که علاوه بر کوشش در راه تحقق [[عدل]]، [[مبارزه با ظلم]] و [[ظالم]] و دست رد زدن به سینۀ حکومت‌های [[ستمگر]]، توسلاتی نیز با [[حضرت حجت]] {{ع}} دارند، مطرح نیست. لکن مستندات و فعالیت‌های علمی‌ای در میان آثار [[مکتب]] [[اهل سنت]] به چشم می‌خورد که از وجود [[فکر]] [[انتظار]] و آرزوی ایجاد [[آرمان]] [[شهر]] [[عدالت]] در میان [[اهل سنت]] حکایت می‌نماید که در ذیل به این شواهد اشاره می‌شود<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>:
|-


|[[پرونده:Pic434.jpg|75px|link=میرزا عباس مهدوی‌فرد]]||[[پرونده:1368264.jpg|75px|link=حسین الهی‌نژاد]]||[[پرونده:Pic3063.jpg|75px|link=ناصر فروهی]]||[[پرونده:11757.jpg|75px|link=جواد جعفری]]||[[پرونده:10107787.jpg|75px|link=ابراهیم ابراهیمی]]
=== شواهد [[اعتقاد]] به [[انتظار]] در میان [[اهل سنت]] ===
# [[روایات]] [[انتظار]] در منابع [[اهل سنت]]: قندوزی از [[پیامبر]] {{صل}} [[نقل]] می‌کند که فرموده است: {{متن حدیث|أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ}} سپس در توضیح آن اضافه می‌کند: {{عربی|أَی انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِظُهُورِ الْمَهْدِیِّ {{ع}}}}<ref>قندوزی حنفی، سلیمان‌بن‌ابراهیم، ینابیع المودة، ج۳، ص۳۷۹؛ ابن جوزی، فرائد السمطین، ج ۲، ص ۳۳۵. </ref>.<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref> [[اخبار متواتر]] و [[مستفیض]] از [[پیامبر اسلام]] {{صل}} دربارۀ [[مهدی]] {{ع}} رسیده که او از [[اهل بیت]] [[حضرت]] بود و هفتاد سال [[حکومت]] خواهد کرد و در [[زمین]] [[عدالت]] را می‌‌گستراند<ref>ر.ک: [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>. در [[حدیثی]] مشهور [[پیامبر اسلام]] {{صل}} فرمود: «اگر از [[عمر]] [[جهان]] جز یک روز باقی نماند، [[خداوند]] حتماً در آن روز شخصی از [[خاندان]] ما را بر می‌انگیزد و او [[جهان]] را پر از [[عدل و داد]] می‌کند؛ هم چنانکه پر از [[ظلم]] شده باشد»<ref>{{متن حدیث|لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً}}؛ الفتوحات المکیه، ج۳، ص ۳۲۷.</ref><ref>ر.ک: [[ابراهیم ابراهیمی|ابراهیمی، ابراهیم]]، [[انتظار و امید (کتاب)|انتظار و امید]]، ص ۴۳-۴۴.</ref>
# تأکید علمای [[اهل سنت]] بر مسألۀ [[انتظار]]: عدّه‌ای از علمای [[اهل سنت]] تصریح به وجود [[انتظار]] در میان [[مسلمانان]] نموده و حتی [[فتوا]] بر [[وجوب]] [[عقیده]] به [[انتظار]] داده‌اند: [[شیخ]] [[محمد]] سفارینی می‌نویسد: "[[حق]] این است که [[مهدی]] غیر از [[عیسی]] است و قبل از او [[خروج]] خواهد کرد و در این زمینه [[روایات]] به [[حد]] [[تواتر]] رسیده به نحوی که [[عقیده]] به [[مهدی]] یکی از معتقدات علمای [[اهل سنت]] شمرده می‌‌شود (...) بنابراین [[ایمان]] به [[خروج مهدی]] [[واجب]] است همان طوری که در نظر اهل [[علم]] مقدر شده و در [[عقاید]] [[اهل سنت و جماعت]] تدوین یافته است"<ref>المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۰ الی ۴۶.</ref><ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref> شبیه این مطلب از ابن [[قیم]] الجوزی، [[جلال الدین سیوطی]] و عبدالعزیز بن [[عبدالله]] بن باز و بسیاری دیگر از [[علماء]] [[اهل سنت]] در قرون مختلف [[نقل]] شده است<ref>ر.ک: [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟؛ [[جواد جعفری|جعفری، جواد]]، [[معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین (مقاله)|معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین]]، ص؟؟؟</ref>. [[علی]] بن نایف شحود می‌گوید: "[[انتظار]] ما به معنای در خانه نشستن و اکتفا کردن به [[انتظار]] لسانی نیست. [[انتظار]] علاوه بر اینکه مورد تأیید و تأکید [[شرع]] است، مورد توصیه و سفارش [[عقل]] نیز هست"<ref>الشحود، علی بن نایف، موسوعة فقه الابتلاء، ج ۴، ص ۳۰۸.</ref><ref>ر.ک: [[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت (کتاب)|بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت]]، ص ۵۹-۶۱؛ [[جواد جعفری|جعفری، جواد]]، [[معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین (مقاله)|معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین]]، ص؟؟؟</ref>
# [[انتظار]] در ادعیۀ [[اهل سنت]]: بعضی از علمای [[اهل سنت]] اندیشۀ [[انتظار]] را در قالب [[دعا]] بیان داشته‌اند، چنانکه [[محمد]] بدرالدین چنین اظهار می‌دارد: "[[خداوند]] این همه [[پریشانی]] و گرفتاری را از این [[امت]] به [[برکت ظهور]] و حضور او ([[حضرت ولی عصر]]) برطرف فرما {{متن حدیث|إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً}} کسانی [[ظهور]] او را بعید و ناشدنی می‌پندارند، اما ما آن را شدنی و نزدیک می‌دانیم"<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>.
# [[انتظار]] در اشعار [[اهل سنت]]: بعضی از بزرگان [[اهل تسنن]] در ضمن اشعار و ابیاتی [[انتظار]] خود نسبت به [[ظهور حضرت حجت]] {{ع}} را بیان داشته‌اند، [[سید]] جمال‌الدین [[حسینی]] چنین می‌سراید: بیا ‌ای [[امام]] [[هدایت]] [[شعار]] *** که بگذشت از حد [[غم]] [[انتظار]]<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>.
* [[شیخ]] فریدالدین [[عطار نیشابوری]] بعد از ذکر نام [[ائمه]] {{ع}} می‌گوید: صد هزاران [[اولیا]] روی [[زمین]] *** از [[خدا]] خواهند [[مهدی]] را [[یقین]]؛ یا [[الهی]] [[مهدیه]] از [[غیبت]] آر *** تا [[جهان]] [[عدل]] گردد آشکار<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>


|-
=== نتیجه گیری ===
 
* بنابراین موضوع [[مهدی]] {{ع}} و [[انتظار]] در نزد [[عالمان دینی]] و [[محدثان]] [[اهل سنت]] نیز مطرح است. البته جا داشت آنان این مسألۀ [[اعتقادی]] و [[اسلامی]] و [[سیاسی]] [[اجتماعی]] را در میان توده‌های [[اهل سنت]] رواج بیشتری می‌دادند و تلاش می‌کردند تا دست رد گذاشتن به سینه حکومت‌های [[جابر]] و طاغوتی و اندیشیدن به [[حکومت عدل]] و [[قسط]] [[الهی]] و [[آمادگی برای ظهور]] "[[مصلح]] فاطمی" در توده‌های وسیع [[جهان]] تسنّن نیز حضور فعال داشته باشد تا این [[اعتقاد]] چونان خونی زنده و هیجانی برای مقابله با [[ستم و ستمگری]] در همه [[سرزمین‌های اسلامی]] جاری باشد و همچنین [[توسل]] و توجه به [[حقیقت]] اعلای "[[ولایت]] الاهیۀ مهدویه" همواره مددکار [[روح]] و [[جان]] و روشن کننده [[عقل]] و روان و [[پشتیبان]] [[دل]] و [[ایمان]] آنان گردد<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>
|<sub>[[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد]]</sub>||<sub>[[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد]]</sub>||<sub>[[ناصر فروهی|فروهی]]</sub>||<sub>[[جواد جعفری|جعفری]]</sub>||<sub>[[ابراهیم ابراهیمی|ابراهیمی]]</sub>
 
|-
|}
 
===[[انتظار]] و [[اعتقاد به امام مهدی]] {{ع}} از دیدگاه [[اهل سنت]]===
*[[اعتقاد]] به [[وجود مهدی]] {{ع}} و [[ظهور]] او، اختصاص به [[مذهب شیعه]] ندارد<ref>ر.ک: [[ابراهیم ابراهیمی|ابراهیمی، ابراهیم]]، [[انتظار و امید (کتاب)|انتظار و امید]]، ص ۴۳-۴۴.</ref> بلکه اصل [[اعتقاد]] به مسئلۀ [[مهدی منتظر]] در بین اهل [[سنّت]]، امری مسلّم است و به این نکته [[ایمان]] دارند که پس از [[پرشدن زمین از ظلم و جور]]، در [[آخرالزمان]] شخصی از تبار [[قریش]] و از سلالۀ [[نبی گرامی اسلام]] {{صل}} [[ظهور]] کرده و [[حکومت]] را به دست گرفته و [[زمین]] را پر از [[عدل و داد]] خواهد کرد<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟؛ [[جواد جعفری|جعفری، جواد]]، [[معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین (مقاله)|معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین]]، ص؟؟؟</ref>؛ اما معتقدند: اوّلاً چنین شخصی هنوز متولد نشده و هر وقت [[خداوند]] [[اراده]] کند متولد خواهد شد؛ ثانیاً او از [[فرزندان امام حسن]] ‌{{ع}} است نه از [[فرزندان امام حسین]] ‌{{ع}}<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>.
*اندیشۀ [[انتظار]] و [[اعتقاد]] به [[ظهور]] [[دولت حق]] در میان [[اهل سنت]] آنگونه که در [[جهان‌بینی]] [[شیعه]] مطرح است که علاوه بر کوشش در راه تحقق [[عدل]]، [[مبارزه با ظلم]] و [[ظالم]] و دست رد زدن به سینۀ حکومت‌های [[ستمگر]]، توسلاتی نیز با [[حضرت حجت]] {{ع}} دارند، مطرح نیست. لکن مستندات و فعالیت‌های علمی‌ای در میان آثار [[مکتب]] [[اهل سنت]] به چشم می‌خورد که از وجود [[فکر]] [[انتظار]] و آرزوی ایجاد [[آرمان]] [[شهر]] [[عدالت]] در میان [[اهل سنت]] حکایت می‌نماید که در ذیل به این شواهد اشاره می‌شود<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>:
 
===شواهد [[اعتقاد]] به [[انتظار]] در میان [[اهل سنت]]===
#[[روایات]] [[انتظار]] در منابع [[اهل سنت]]: قندوزی از [[پیامبر]] {{صل}} [[نقل]] می‌کند که فرموده است: {{متن حدیث|أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ}} سپس در توضیح آن اضافه می‌کند: {{عربی|أَی انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِظُهُورِ الْمَهْدِیِّ{{ع}}}}<ref>قندوزی حنفی، سلیمان‌بن‌ابراهیم، ینابیع المودة، ج۳، ص۳۷۹؛ ابن جوزی، فرائد السمطین، ج ۲، ص ۳۳۵. </ref>.<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>[[ اخبار متواتر]] و [[مستفیض]] از [[پیامبر اسلام]] {{صل}} دربارۀ [[مهدی]]{{ع}} رسیده که او از [[اهل بیت]] [[حضرت]] بود و هفتاد سال [[حکومت]] خواهد کرد و در [[زمین]] [[عدالت]] را می‌‌گستراند<ref>ر.ک: [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>. در [[حدیثی]] مشهور [[پیامبر اسلام]] {{صل}} فرمود: «اگر از [[عمر]] [[جهان]] جز یک روز باقی نماند، [[خداوند]] حتماً در آن روز شخصی از [[خاندان]] ما  را بر می‌انگیزد و او [[جهان]] را پر از [[عدل و داد]] می‌کند؛ هم چنانکه پر از [[ظلم]] شده باشد»<ref>{{متن حدیث|لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً}}؛ الفتوحات المکیه، ج۳، ص ۳۲۷.</ref>.<ref>ر.ک: [[ابراهیم ابراهیمی|ابراهیمی، ابراهیم]]، [[انتظار و امید (کتاب)|انتظار و امید]]، ص ۴۳-۴۴.</ref>
#تأکید علمای [[اهل سنت]] بر مسألۀ [[انتظار]]: عدّه‌ای از علمای [[اهل سنت]] تصریح به وجود [[انتظار]] در میان [[مسلمانان]] نموده و حتی [[فتوا]] بر [[وجوب]] [[عقیده]] به [[انتظار]] داده‌اند: [[شیخ]] [[محمد]] سفارینی می‌نویسد: "[[حق]] این است که [[مهدی]] غیر از [[عیسی]] است و قبل از او [[خروج]] خواهد کرد و در این زمینه [[روایات]] به [[حد]] [[تواتر]] رسیده به نحوی که [[عقیده]] به [[مهدی]] یکی از معتقدات علمای [[اهل سنت]] شمرده می‌‌شود (...) بنابراین [[ایمان]] به [[خروج مهدی]] [[واجب]] است همان طوری که در نظر اهل [[علم]] مقدر شده و در [[عقاید]] [[اهل سنت و جماعت]] تدوین یافته است"<ref>المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۰ الی ۴۶.</ref>.<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref> شبیه این مطلب از ابن [[قیم]] الجوزی، [[جلال الدین سیوطی]] و عبدالعزیز بن [[عبدالله]] بن باز و بسیاری دیگر از [[علماء]] [[اهل سنت]] در قرون مختلف [[نقل]] شده است<ref>ر.ک: [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟؛ [[جواد جعفری|جعفری، جواد]]، [[معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین (مقاله)|معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین]]، ص؟؟؟</ref>. [[علی]] بن نایف شحود می‌گوید: "[[انتظار]] ما به معنای در خانه نشستن و اکتفا کردن به [[انتظار]] لسانی نیست. [[انتظار]] علاوه بر اینکه مورد تأیید و تأکید [[شرع]] است، مورد توصیه و سفارش [[عقل]] نیز هست"<ref>الشحود، علی بن نایف، موسوعة فقه الابتلاء، ج ۴، ص ۳۰۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت (کتاب)|بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت]]، ص ۵۹-۶۱؛ [[جواد جعفری|جعفری، جواد]]، [[معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین (مقاله)|معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین]]، ص؟؟؟</ref>
#[[انتظار]] در ادعیۀ [[اهل سنت]]: بعضی از علمای [[اهل سنت]] اندیشۀ [[انتظار]] را در قالب [[دعا]] بیان داشته‌اند، چنانکه [[محمد]] بدرالدین چنین اظهار می‌دارد: "[[خداوند]] این همه [[پریشانی]] و گرفتاری را از این [[امت]] به [[برکت ظهور]] و حضور او ([[حضرت ولی عصر]]) برطرف فرما {{متن حدیث|إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً}} کسانی [[ظهور]] او را بعید و ناشدنی می‌پندارند، اما ما آن را شدنی و نزدیک می‌دانیم"<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>.
#[[انتظار]] در اشعار [[اهل سنت]]: بعضی از بزرگان [[اهل تسنن]] در ضمن اشعار و ابیاتی [[انتظار]] خود نسبت به [[ظهور حضرت حجت]] {{ع}} را بیان داشته‌اند، [[سید]] جمال‌الدین [[حسینی]] چنین می‌سراید: بیا ‌ای [[امام]] [[هدایت]] [[شعار]] *** که بگذشت از حد [[غم]] [[انتظار]]<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>.
*[[شیخ]] فریدالدین [[عطار نیشابوری]] بعد از ذکر نام [[ائمه]]{{ع}} می‌گوید: صد هزاران [[اولیا]] روی [[زمین]] *** از [[خدا]] خواهند [[مهدی]] را [[یقین]]؛ یا [[الهی]] [[مهدیه]] از [[غیبت]] آر *** تا [[جهان]] [[عدل]] گردد آشکار<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>
 
===نتیجه گیری===
*بنابراین موضوع [[مهدی]] {{ع}} و [[انتظار]] در نزد [[عالمان دینی]] و [[محدثان]] [[اهل سنت]] نیز مطرح است. البته جا داشت آنان این مسألۀ [[اعتقادی]] و [[اسلامی]] و [[سیاسی]] [[اجتماعی]] را در میان توده‌های [[اهل سنت]] رواج بیشتری می‌دادند و تلاش می‌کردند تا دست رد گذاشتن به سینه حکومت‌های [[جابر]] و طاغوتی و اندیشیدن به [[حکومت عدل]] و [[قسط]] [[الهی]] و [[آمادگی برای ظهور]] "[[مصلح]] فاطمی" در توده‌های وسیع [[جهان]] تسنّن نیز حضور فعال داشته باشد تا این [[اعتقاد]] چونان خونی زنده و هیجانی برای مقابله با [[ستم و ستمگری]] در همه [[سرزمین‌های اسلامی]] جاری باشد و همچنین [[توسل]] و توجه به [[حقیقت]] اعلای "[[ولایت]] الاهیۀ مهدویه" همواره مددکار [[روح]] و [[جان]] و روشن کننده [[عقل]] و روان و [[پشتیبان]] [[دل]] و [[ایمان]] آنان گردد<ref>ر.ک: [[میرزا عباس مهدوی‌فرد|مهدوی‌فرد، میرزا عباس]]، [[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]، ص۳۹-۴۶؛ [[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]، ص؟؟؟.</ref>


== پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه ==
== پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه ==
خط ۴۸: خط ۳۱:
| پاسخ = حجت الاسلام و المسلمین '''[[میرزا عباس مهدوی‌فرد]]'''، در کتاب ''«[[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]»'' در این‌باره گفته است:
| پاسخ = حجت الاسلام و المسلمین '''[[میرزا عباس مهدوی‌فرد]]'''، در کتاب ''«[[فلسفه انتظار (کتاب)|فلسفه انتظار]]»'' در این‌باره گفته است:


«[[اهل سنت]] نیز [[منتظر]] [[ظهور حضرت مهدی]]{{ع}} در [[آخرالزمان]] هستند و به این نکته [[ایمان]] دارند که پس از پرشدن [[زمین]] از [[ظلم و جور]]، آن [[حضرت]] خواهد آمد و [[زمین]] را از [[عدل و داد]] آکنده می‌سازد. [[اندیشه]] [[انتظار]] و [[اعتقاد]] به [[ظهور]] [[دولت حق]] در میان [[اهل سنت]] آن‌گونه که در [[جهان‌بینی]] [[شیعه]] مطرح است (یعنی اینکه مانند [[شیعه]] علاوه بر کوشش در راه تحقق [[عدل]]، [[مبارزه با ظلم]] و [[ظالم]]، و دست رد زدن به سینه حکومت‌های [[ستمگر]]، توجهات و توسلاتی نیز با ساحت اقدس و اعلای [[حضرت]] حجة{{ع}} داشته باشند) مطرح نیست. لکن مستندات و فعالیت‌های علمی‌ای در میان آثار [[مکتب]] [[اهل سنت]] به چشم می‌خورد که از وجود [[فکر]] [[انتظار]] و آرزوی ایجاد [[آرمان]] [[شهر]] [[عدالت]] در میان [[اهل سنت]] یا حداقل در میان اقشاری از آنان حکایت می‌نماید. که در ذیل به این شواهد اشاره می‌شود:
«[[اهل سنت]] نیز [[منتظر]] [[ظهور حضرت مهدی]] {{ع}} در [[آخرالزمان]] هستند و به این نکته [[ایمان]] دارند که پس از پرشدن [[زمین]] از [[ظلم و جور]]، آن [[حضرت]] خواهد آمد و [[زمین]] را از [[عدل و داد]] آکنده می‌سازد. [[اندیشه]] [[انتظار]] و [[اعتقاد]] به [[ظهور]] [[دولت حق]] در میان [[اهل سنت]] آن‌گونه که در [[جهان‌بینی]] [[شیعه]] مطرح است (یعنی اینکه مانند [[شیعه]] علاوه بر کوشش در راه تحقق [[عدل]]، [[مبارزه با ظلم]] و [[ظالم]]، و دست رد زدن به سینه حکومت‌های [[ستمگر]]، توجهات و توسلاتی نیز با ساحت اقدس و اعلای [[حضرت]] حجة {{ع}} داشته باشند) مطرح نیست. لکن مستندات و فعالیت‌های علمی‌ای در میان آثار [[مکتب]] [[اهل سنت]] به چشم می‌خورد که از وجود [[فکر]] [[انتظار]] و آرزوی ایجاد [[آرمان]] [[شهر]] [[عدالت]] در میان [[اهل سنت]] یا حداقل در میان اقشاری از آنان حکایت می‌نماید. که در ذیل به این شواهد اشاره می‌شود:
#[[روایات]] [[انتظار]] در منابع [[اهل سنت]]: در راستای حفظ [[روحیه انتظار]]، بعضی از علمای [[اهل سنت]] روایاتی که [[فضیلت انتظار]] را بیان داشته در کتب خود ثبت و [[نقل]] نموده‌اند به عنوان نمونه [[علامه]] قندوزی این [[کلام]] [[نورانی]] را از وجود [[مقدس]] [[پیامبر]]{{صل}} [[نقل]] می‌کند که فرموده است: {{متن حدیث|"أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ"}} بعد در توضیح آن اضافه می‌کند: {{متن حدیث|"أَي انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِظُهُورِ الْمَهْدِيِّ{{ع}}"}}<ref>قندوزی حنفی، سلیمان‌بن‌ابراهیم، ینابیع المودة، ج ۳، باب ۹۴، ص ۳۷۹، در این زمینه می‌توانید به فرائد السمطین ابن جوزی، ج ۲، ص ۳۳۵ رجوع کنید.</ref>.
# [[روایات]] [[انتظار]] در منابع [[اهل سنت]]: در راستای حفظ [[روحیه انتظار]]، بعضی از علمای [[اهل سنت]] روایاتی که [[فضیلت انتظار]] را بیان داشته در کتب خود ثبت و [[نقل]] نموده‌اند به عنوان نمونه [[علامه]] قندوزی این [[کلام]] [[نورانی]] را از وجود [[مقدس]] [[پیامبر]] {{صل}} [[نقل]] می‌کند که فرموده است: {{متن حدیث|"أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ"}} بعد در توضیح آن اضافه می‌کند: {{متن حدیث|"أَي انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِظُهُورِ الْمَهْدِيِّ {{ع}}"}}<ref>قندوزی حنفی، سلیمان‌بن‌ابراهیم، ینابیع المودة، ج ۳، باب ۹۴، ص ۳۷۹، در این زمینه می‌توانید به فرائد السمطین ابن جوزی، ج ۲، ص ۳۳۵ رجوع کنید.</ref>.
#'''تأکید علمای [[اهل سنت]] بر مسأله [[انتظار]]:''' عدّه‌ای از علمای [[اهل سنت]] تصریح به وجود [[انتظار]] در میان [[مسلمانان]] نموده و یا دیگران را به [[صبر]] و [[انتظار]] توصیه کرده و حتی فتوی بر وجود [[عقیده]] به [[انتظار]] داده‌اند، در اینجا به مواردی از سخنان این بزرگان اشاره می‌کنیم:
# '''تأکید علمای [[اهل سنت]] بر مسأله [[انتظار]]:''' عدّه‌ای از علمای [[اهل سنت]] تصریح به وجود [[انتظار]] در میان [[مسلمانان]] نموده و یا دیگران را به [[صبر]] و [[انتظار]] توصیه کرده و حتی فتوی بر وجود [[عقیده]] به [[انتظار]] داده‌اند، در اینجا به مواردی از سخنان این بزرگان اشاره می‌کنیم:
##[[مالک بن انس ]]([[امام]] مالکی‌ها) در جواب شخصی به نام [[محمد بن جعفر]] که شرح گرفتاری‌های خود را برای وی [[نقل]] کرد گفت: [[صبر]] کنید تا [[تأویل]] [[آیه]]: {{متن قرآن|وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ}}<ref>«و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند  منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.</ref> آشکار گردد<ref>امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، ص ۴۳، به نقل از مقاتل الطالبین، ص ۳۵۹.</ref>. در این گفتار؛ مالک بن انس شخص یاد شده را به [[صبر]] و [[انتظار ظهور]] [[دولت حق]] توصیه می‌نماید.
## [[مالک بن انس]] ([[امام]] مالکی‌ها) در جواب شخصی به نام [[محمد بن جعفر]] که شرح گرفتاری‌های خود را برای وی [[نقل]] کرد گفت: [[صبر]] کنید تا [[تأویل]] [[آیه]]: {{متن قرآن|وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ}}<ref>«و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند  منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.</ref> آشکار گردد<ref>امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، ص ۴۳، به نقل از مقاتل الطالبین، ص ۳۵۹.</ref>. در این گفتار؛ مالک بن انس شخص یاد شده را به [[صبر]] و [[انتظار ظهور]] [[دولت حق]] توصیه می‌نماید.
##[[ابن القیم]] در کتاب "اغاثة اللهفان من مصائد الشیطان" می‌نویسد: "[[یهودیان]] [[منتظر]] قائمی از [[اولاد]] [[داوود]] هستند که وقتی [[ظهور]] کند دعایی می‌خواند که همه [[مردم]] [[جهان]] می‌میرند ولی این [[قائم]] [[موعود]] ظاهراً همان [[دجال]] [[موعود]] است که [[یهودیان]] در [[انتظار ظهور]] آن هستند وگرنه [[مسیح]] بن [[مریم]] [[مسیح]] [[هدایت]] است که [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[نزول]] وی در کنار [[مهدی منتظر]] هستند که از [[اهل بیت]] [[نبوت]] است و پس از [[قیام]] [[زمین]] را پر از [[عدل و داد]] می‌سازد پس از آن که پر از [[ظلم]] و [[بیداد]] شده باشد"<ref>خسروشاهی، سید هادی، مصلح جهانی، ص ۱۳.</ref>. چنانکه ملاحظه می‌شود در [[کلام]] ابن قیّم، دو نکته به چشم می‌خورد که بر وجود مسأله "[[انتظار]]" در میان [[اهل سنت]] دلالت می‌کند، نخست آنکه [[انتظار]] [[مسیح]]{{ع}} در کنار [[حضرت مهدی]]{{ع}} را به همه [[مسلمانان]] نسبت می‌دهد و دیگر آنکه [[حضرت مهدی]]{{ع}} را با [[لقب]] "[[منتظر]]" یاد می‌کند و لازمه "[[منتظر]]" وجود "[[منتظِر]]" است.
## [[ابن القیم]] در کتاب "اغاثة اللهفان من مصائد الشیطان" می‌نویسد: "[[یهودیان]] [[منتظر]] قائمی از [[اولاد]] [[داوود]] هستند که وقتی [[ظهور]] کند دعایی می‌خواند که همه [[مردم]] [[جهان]] می‌میرند ولی این [[قائم]] [[موعود]] ظاهراً همان [[دجال]] [[موعود]] است که [[یهودیان]] در [[انتظار ظهور]] آن هستند وگرنه [[مسیح]] بن [[مریم]] [[مسیح]] [[هدایت]] است که [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[نزول]] وی در کنار [[مهدی منتظر]] هستند که از [[اهل بیت]] [[نبوت]] است و پس از [[قیام]] [[زمین]] را پر از [[عدل و داد]] می‌سازد پس از آن که پر از [[ظلم]] و [[بیداد]] شده باشد"<ref>خسروشاهی، سید هادی، مصلح جهانی، ص ۱۳.</ref>. چنانکه ملاحظه می‌شود در [[کلام]] ابن قیّم، دو نکته به چشم می‌خورد که بر وجود مسأله "[[انتظار]]" در میان [[اهل سنت]] دلالت می‌کند، نخست آنکه [[انتظار]] [[مسیح]] {{ع}} در کنار [[حضرت مهدی]] {{ع}} را به همه [[مسلمانان]] نسبت می‌دهد و دیگر آنکه [[حضرت مهدی]] {{ع}} را با [[لقب]] "[[منتظر]]" یاد می‌کند و لازمه "[[منتظر]]" وجود "[[منتظِر]]" است.
##[[شیخ]] [[محمد سفارینی]] در کتاب "لوامع الانوار البهیة" می‌نویسد: "با بررسی مجموع [[احادیث]] منقول [[علم]] قطعی درباره [[ظهور مهدی]]{{ع}} به دست می‌آید و روی همین اصل [[اعتقاد به ظهور مهدی]]{{ع}} همانطور که در کتاب‌های [[اعتقادی]] [[اهل سنت و جماعت]] آمده یکی از [[واجبات]] است"<ref>خسروشاهی، سید هادی، مصلح جهانی، ص ۱۴۶ - ۱۴۷.</ref>. سفارینی در این جملات [[حکم]] به [[وجوب]] [[اعتقاد]] به [[ظهور حضرت مهدی]]{{ع}} نموده و این [[وجوب]] [[اعتقاد]] به [[ظهور]] را [[رأی]] و نظر دیگر علمای [[اهل سنت]] در کتب [[اعتقادی]] آنان اعلام نموده است، و [[اعتقاد]] به [[ظهور]] اگر نگوئیم همان "[[انتظار]]" است لااقل اثر و نتیجه آن، [[انتظار]] خواهد بود.
## [[شیخ]] [[محمد سفارینی]] در کتاب "لوامع الانوار البهیة" می‌نویسد: "با بررسی مجموع [[احادیث]] منقول [[علم]] قطعی درباره [[ظهور مهدی]] {{ع}} به دست می‌آید و روی همین اصل [[اعتقاد به ظهور مهدی]] {{ع}} همانطور که در کتاب‌های [[اعتقادی]] [[اهل سنت و جماعت]] آمده یکی از [[واجبات]] است"<ref>خسروشاهی، سید هادی، مصلح جهانی، ص ۱۴۶ - ۱۴۷.</ref>. سفارینی در این جملات [[حکم]] به [[وجوب]] [[اعتقاد]] به [[ظهور حضرت مهدی]] {{ع}} نموده و این [[وجوب]] [[اعتقاد]] به [[ظهور]] را [[رأی]] و نظر دیگر علمای [[اهل سنت]] در کتب [[اعتقادی]] آنان اعلام نموده است، و [[اعتقاد]] به [[ظهور]] اگر نگوئیم همان "[[انتظار]]" است لااقل اثر و نتیجه آن، [[انتظار]] خواهد بود.
##دکتر [[طه حسین]] می‌گوید: "[[مردم]] [[منتظر]] مسیح‌اند"<ref>خورشید مغرب، ص ۸۶، به نقل از کتاب الایام نوشته طه حسین.</ref>. او این [[انتظار]] را به [[عامه]] [[مردم]] نسبت می‌دهد. اما در مورد [[انتظار]] [[حضرت عیسی]]{{ع}}، ذکر دو نکته ضروری است:
## دکتر [[طه حسین]] می‌گوید: "[[مردم]] [[منتظر]] مسیح‌اند"<ref>خورشید مغرب، ص ۸۶، به نقل از کتاب الایام نوشته طه حسین.</ref>. او این [[انتظار]] را به [[عامه]] [[مردم]] نسبت می‌دهد. اما در مورد [[انتظار]] [[حضرت عیسی]] {{ع}}، ذکر دو نکته ضروری است:
###در [[جامعه]] [[مصری]] به ویژه در ایام طه [[حسین]]، [[عقیده]] به [[ظهور]] و [[انتظار]] وجود داشته است.
### در [[جامعه]] [[مصری]] به ویژه در ایام طه [[حسین]]، [[عقیده]] به [[ظهور]] و [[انتظار]] وجود داشته است.
###[[عقیده]] [[انتظار]] در بین آن [[مردم]] از [[مهدی]]{{ع}} و [[مسیح]]{{ع}} [[تحریف]] شده است منشأ این [[تحریف]] روایاتی است که آمدن [[حضرت مسیح]]{{ع}} را پس از [[ظهور حضرت مهدی]]{{ع}} می‌دانند.
### [[عقیده]] [[انتظار]] در بین آن [[مردم]] از [[مهدی]] {{ع}} و [[مسیح]] {{ع}} [[تحریف]] شده است منشأ این [[تحریف]] روایاتی است که آمدن [[حضرت مسیح]] {{ع}} را پس از [[ظهور حضرت مهدی]] {{ع}} می‌دانند.
#'''[[انتظار]] در [[ادعیه]] [[اهل سنت]]:''' بعضی از علمای [[اهل سنت]] [[اندیشه]] [[انتظار]] را در قالب [[دعا]] بیان داشته‌اند چنانکه [[محمد]] بدرالدین چنین اظهار می‌دارد: "[[خداوند]] این همه [[پریشانی]] و گرفتاری را از این [[امت]] به [[برکت ظهور]] و حضور او ([[حضرت ولی عصر]]) برطرف فرما {{متن حدیث|"إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً وَ نَراهُ قَرِيباً"}} کسانی [[ظهور]] او را بعید و ناشدنی می‌پندارند، اما ما آن را شدنی و نزدیک می‌دانیم"<ref>خورشید مغرب، ص ۷۰، به نقل از کتاب الامام الثانی عشر، ص ۷۷.</ref>.
# '''[[انتظار]] در [[ادعیه]] [[اهل سنت]]:''' بعضی از علمای [[اهل سنت]] [[اندیشه]] [[انتظار]] را در قالب [[دعا]] بیان داشته‌اند چنانکه [[محمد]] بدرالدین چنین اظهار می‌دارد: "[[خداوند]] این همه [[پریشانی]] و گرفتاری را از این [[امت]] به [[برکت ظهور]] و حضور او ([[حضرت ولی عصر]]) برطرف فرما {{متن حدیث|"إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً وَ نَراهُ قَرِيباً"}} کسانی [[ظهور]] او را بعید و ناشدنی می‌پندارند، اما ما آن را شدنی و نزدیک می‌دانیم"<ref>خورشید مغرب، ص ۷۰، به نقل از کتاب الامام الثانی عشر، ص ۷۷.</ref>.
#'''[[انتظار]] در اشعار [[اهل سنت]]:''' بعضی از بزرگان [[اهل تسنن]] در ضمن اشعار و ابیاتی [[انتظار]] خود نسبت به [[ظهور حضرت حجت]]{{ع}} را بیان داشته‌اند، [[سید جمال‌الدین حسینی]] [[محدث]] و مؤلف [[اهل سنت]] در کتاب روضة‌الاحباب که از کتب متداوله معروفه در نزد [[اهل سنت]] است چنین می‌سراید:
# '''[[انتظار]] در اشعار [[اهل سنت]]:''' بعضی از بزرگان [[اهل تسنن]] در ضمن اشعار و ابیاتی [[انتظار]] خود نسبت به [[ظهور حضرت حجت]] {{ع}} را بیان داشته‌اند، [[سید جمال‌الدین حسینی]] [[محدث]] و مؤلف [[اهل سنت]] در کتاب روضة‌الاحباب که از کتب متداوله معروفه در نزد [[اهل سنت]] است چنین می‌سراید:
 
:::بیا‌ای [[امام]] [[هدایت]] [[شعار]] *** که بگذشت از حد [[غم]] [[انتظار]]
:::ز روی همایون بیفکن نقاب *** عیان ساز رخسار چون [[آفتاب]]
برون آی از منزل [[اختفاء]] *** نمایان کن آثار مهر و وفاء<ref>بهشتی، محمد، ادیان و مهدویت، پیشین، ص ۱۰۷.</ref>
 
و نیز [[شیخ]] [[عامر بن بصری]] در قصیده‌ای بنام ذات‌الانوار خطاب به [[حضرت]] [[ولی عصر]] {{ع}} چنین بیان می‌دارد: "به علّت طولانی شدن [[انتظار]] خسته و دلتنگ شدیم، پس‌ ای [[قطب]] وجود! تو را به پروردگارت قسم، با ظهورت ما را خوشبخت نما<ref>{{عربی|مللنا و طال الانتظار مجد لنا *** بربک یا قطب الوجود بلقیة /// فجعل لنا حتی نراک فلذة *** المحب لقا محبوبه بعد غیبة}} (بهشتی، محمد، ص ۱۱۳، به نقل از ینابیع المودة، ص ۴۷۳).</ref>. پس به گونه‌ای باش ([[ظهور]] کن) تا ما تو را ببینیم که [[لذت]] و [[خوشی]] [[محب]] در این است که بعد از دوری و [[غیبت]] محبوبش را [[ملاقات]] کند.


:::::::::بیا‌ای [[امام]] [[هدایت]] [[شعار]] *** که بگذشت از حد [[غم]] [[انتظار]]
و نیز [[شیخ]] [[فریدالدین عطار نیشابوری]] بعد از ذکر نام [[ائمه]] {{ع}} می‌گوید:
:::::::::::::::ز روی همایون بیفکن نقاب *** عیان ساز رخسار چون [[آفتاب]]
::::::برون آی از منزل [[اختفاء]] *** نمایان کن آثار مهر و وفاء<ref>بهشتی، محمد، ادیان و مهدویت، پیشین، ص ۱۰۷.</ref>
::::::و نیز [[شیخ]] [[عامر بن بصری]] در قصیده‌ای بنام ذات‌الانوار خطاب به [[حضرت]] [[ولی عصر]]{{ع}} چنین بیان می‌دارد: "به علّت طولانی شدن [[انتظار]] خسته و دلتنگ شدیم، پس‌ ای [[قطب]] وجود! تو را به پروردگارت قسم، با ظهورت ما را خوشبخت نما<ref>{{عربی|مللنا و طال الانتظار مجد لنا *** بربک یا قطب الوجود بلقیة /// فجعل لنا حتی نراک فلذة *** المحب لقا محبوبه بعد غیبة}} (بهشتی، محمد، ص ۱۱۳، به نقل از ینابیع المودة، ص ۴۷۳).</ref>. پس به گونه‌ای باش ([[ظهور]] کن) تا ما تو را ببینیم که [[لذت]] و [[خوشی]] [[محب]] در این است که بعد از دوری و [[غیبت]] محبوبش را [[ملاقات]] کند.


و نیز [[شیخ]] [[فریدالدین عطار نیشابوری]] بعد از ذکر نام [[ائمه]]{{ع}} می‌گوید:
صد هزاران [[اولیا]] روی [[زمین]] *** از [[خدا]] خواهند [[مهدی]] را [[یقین]]
یا [[الهی]] [[مهدیه]] از [[غیبت]] آر *** تا [[جهان]] [[عدل]] گردد آشکار<ref>بهشتی، محمد، ص ۱۱۴</ref>


::::::صد هزاران [[اولیا]] روی [[زمین]] *** از [[خدا]] خواهند [[مهدی]] را [[یقین]]
حاصل آنکه موضوع [[مهدی]] {{ع}} و [[انتظار]] در نزد [[عالمان دینی]] و [[محدثان]] [[اهل سنت]] نیز مطرح است. البته جا داشت که آنان این مسأله [[اعتقادی]] و [[اسلامی]] و [[سیاسی]] [[اجتماعی]] را در میان توده‌های [[اهل سنت]] رواج بیشتری می‌دادند و تلاش می‌کردند تا دست رد گذاشتن به سینه حکومت‌های [[جابر]] و طاغوتی و اندیشیدن به [[حکومت]] [[عدل و قسط]] [[الهی]] و [[آمادگی برای ظهور]] "[[مصلح]] فاطمی" در توده‌های وسیع [[جهان]] تسنّن نیز حضور فعال داشته باشد تا این [[اعتقاد]] چونان خونی زنده و هیجانی برای مقابله با [[ستم]] و [[ستمگری]] در همه [[سرزمین‌های اسلامی]] جاری باشد و همچنین [[توسل]] و توجه به [[حقیقت]] اعلای "[[ولایت]] الاهیه مهدویة" همواره مددکار [[روح]] و [[جان]] و روشن کننده [[عقل]] و روان و [[پشتیبان]] [[دل]] و [[ایمان]] آنان گردد.
::::::::::::یا [[الهی]] [[مهدیه]] از [[غیبت]] آر *** تا [[جهان]] [[عدل]] گردد آشکار<ref>بهشتی، محمد، ص ۱۱۴</ref>
::::::حاصل آنکه موضوع [[مهدی]]{{ع}} و [[انتظار]] در نزد [[عالمان دینی]] و [[محدثان]] [[اهل سنت]] نیز مطرح است. البته جا داشت که آنان این مسأله [[اعتقادی]] و [[اسلامی]] و [[سیاسی]] [[اجتماعی]] را در میان توده‌های [[اهل سنت]] رواج بیشتری می‌دادند و تلاش می‌کردند تا دست رد گذاشتن به سینه حکومت‌های [[جابر]] و طاغوتی و اندیشیدن به [[حکومت]] [[عدل و قسط]] [[الهی]] و [[آمادگی برای ظهور]] "[[مصلح]] فاطمی" در توده‌های وسیع [[جهان]] تسنّن نیز حضور فعال داشته باشد تا این [[اعتقاد]] چونان خونی زنده و هیجانی برای مقابله با [[ستم]] و [[ستمگری]] در همه [[سرزمین‌های اسلامی]] جاری باشد و همچنین [[توسل]] و توجه به [[حقیقت]] اعلای "[[ولایت]] الاهیه مهدویة" همواره مددکار [[روح]] و [[جان]] و روشن کننده [[عقل]] و روان و [[پشتیبان]] [[دل]] و [[ایمان]] آنان گردد.


البته از این نکته نباید غافل شد که ایده [[انتظار]] در [[فرهنگ شیعی]]، به صورت عینی و زنده، تعریف شده و با هویتی تاریخمند و بسیار دقیق ثبت گردیده است، به همین [[علت]] توان‌بخشی و شورآفرینی و [[سازندگی]] اکسیری این [[امید]] [[مقدس]] و [[انتظار]] آرمانی، به مراتب جلوه‌گر‌تر و محسوس‌تر از پیامدهای آن در میان [[اهل سنت]] است، به گونه‌ای که توجه ناظران خارجی را به خود معطوف داشته است.
البته از این نکته نباید غافل شد که ایده [[انتظار]] در [[فرهنگ شیعی]]، به صورت عینی و زنده، تعریف شده و با هویتی تاریخمند و بسیار دقیق ثبت گردیده است، به همین [[علت]] توان‌بخشی و شورآفرینی و [[سازندگی]] اکسیری این [[امید]] [[مقدس]] و [[انتظار]] آرمانی، به مراتب جلوه‌گر‌تر و محسوس‌تر از پیامدهای آن در میان [[اهل سنت]] است، به گونه‌ای که توجه ناظران خارجی را به خود معطوف داشته است.
خط ۸۳: خط ۶۸:
| پاسخ = حجت الاسلام و المسلمین '''[[حسین الهی‌نژاد]]'''، در کتاب ''«[[بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت (کتاب)|بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت]]»'' در این‌باره گفته است:
| پاسخ = حجت الاسلام و المسلمین '''[[حسین الهی‌نژاد]]'''، در کتاب ''«[[بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت (کتاب)|بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت]]»'' در این‌باره گفته است:


«متأسفانه در [[منابع حدیثی]] [[اهل سنت]] که دربردارنده روایات‌الانتظارند، هیچ اثری از واژه [[انتظار]] که دلالت بر [[انتظار]] خاص یعنی [[انتظار ظهور امام مهدی]]{{ع}} کند، نیست؛ ولی به عکس در اقوال و نوشتار علمای معاصر [[اهل سنت]] این واژه به کار رفته و در معنای [[انتظار]] خاص نیز استعمال شده است؛ مثلاً در کتاب [[اغاثة‌اللهفان من مصائد الشیطان]] از [[ابن‌قیم]] آمده است: مسلمون (یعنی همۀ گروه‌های [[اسلامی]]) در [[انتظار]] فردی به سر می‌برند به نام مهدیان که از [[اهل بیت]] [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} بوده است و [[زمین]] را پر از [[عدل و داد]] می‌کند<ref>{{عربی|وَ يَنْتَظِرُونَ خُرُوجَ الْمَهْدِيِّ مِنْ أَهْلِ بَيتِ النُّبُوَّةِ يَملَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً}} (ابن قیم الجوزی؛ اغاثة اللهفان من مصائد الشیطان؛ ج ۲، ص ۳۳۸).</ref>.
«متأسفانه در [[منابع حدیثی]] [[اهل سنت]] که دربردارنده روایات‌الانتظارند، هیچ اثری از واژه [[انتظار]] که دلالت بر [[انتظار]] خاص یعنی [[انتظار ظهور امام مهدی]] {{ع}} کند، نیست؛ ولی به عکس در اقوال و نوشتار علمای معاصر [[اهل سنت]] این واژه به کار رفته و در معنای [[انتظار]] خاص نیز استعمال شده است؛ مثلاً در کتاب [[اغاثة‌اللهفان من مصائد الشیطان]] از [[ابن‌قیم]] آمده است: مسلمون (یعنی همۀ گروه‌های [[اسلامی]]) در [[انتظار]] فردی به سر می‌برند به نام مهدیان که از [[اهل بیت]] [[پیامبر گرامی اسلام]] {{صل}} بوده است و [[زمین]] را پر از [[عدل و داد]] می‌کند<ref>{{عربی|وَ يَنْتَظِرُونَ خُرُوجَ الْمَهْدِيِّ مِنْ أَهْلِ بَيتِ النُّبُوَّةِ يَملَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً}} (ابن قیم الجوزی؛ اغاثة اللهفان من مصائد الشیطان؛ ج ۲، ص ۳۳۸).</ref>.


دربارۀ مفهوم و [[جایگاه انتظار]] در کتاب موسوعة فقه‌الابتلاء به تألیف [[علی بن نایف شحود]] مطالب دقیق و ظریفی بیان شده است و ایشان در این کتاب بابی گشوده است تحت عنوان "الاعداد [[سبیل]] الاستقامه" که به بیان اعداد و [[آمادگی]] پرداخته و گفته است انجام دادن هر کار مهمی بدون مقدمه و تهیؤ ممکن نیست و این بحث از جمله مباحث مهمی است که علمای [[علم اصول]] و [[فقه]] در [[علم اصول]] و [[علم]] [[فقه]] بدان توجه ویژه کرده‌اند و [[خداوند]] در [[قرآن]] نیز با بیان [[آیات]] مختلفی به این موضوع اشاره کرده است: {{عربی|مِنْ قَبيلِ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی:}} {{متن قرآن|وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى * وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى}}<ref>«و اینکه آدمی را چیزی جز آنچه (برای آن) کوشیده است نخواهد بود * و اینکه (بهره) کوشش وی زودا که دیده شود» سوره نجم، آیه ۳۹-۴۰.</ref>، {{عربی|إِذِ السَّعْيُ وَ الْحَرَكَةُ مِنْ شَأْنِهِ إِيصالُ الْمُكَلَّفِ الَی تَحْقِيقِ مَا يَصْبُو إِلَيْهِ دُونَ الْجُمُودِ وَ الْخُنُوعِ وَقَولُهُ سُبْحَانَهُ:}} {{متن قرآن|وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً}}<ref>«اگر (به راستی) می‌خواستند رهسپار گردند ساز و برگی برای آن فراهم می‌آوردند» سوره توبه، آیه ۴۶.</ref>، <ref>{{عربی|نَظَراً إلی أَنَّ الإِعْدادَ أَهَمُّ بِدَرَجاتٍ مِنَ الْمُوَاجَهَةِ ذَاتِهَا لِأَنَّ سَاعَةَ الْمُوَاجَهَةِ هِيَ سَاعَةُ الصِّرَاعِ وَ أَيُّ عَاقِلٍ وَ رَشِيدٍ لاَ يَدْخُلُ الصِّرَاعَ دُونَ أَنْ يُهَيِّءَ نَفْسَهُ لِتِلْكَ السَّاعَة}}</ref>. همو در ادامه می‌نویسد: همیشه میان حادثه مهم و فرایندی که به آن منتهی می‌شود، [[فترت]] و فاصله‌ای است که این فاصله را اعداد و استعداد پر کرده و در واقع این فاصله و این اعداد نیز به نوعی تداعی [[انتظار]] است. وی سپس به بیان مفهوم [[انتظار]] و [[جایگاه]] مهم آن می‌پردازد<ref>{{عربی|وَ الْفَتْرَةُ الَّتِي تَسْتَغْرِقُهَا عَمَلِيَّةُ الإِعْدَادِ وَ الْإِيتَاءِ بِمُقَدِّمَةِ الْوَاجِبِ، هَذِهِ الْفَتْرَةُ بِالذَّاتِ مَا تَدَّعِي بِالِانْتِظَارِ، إِذِ الِانْتِظَارُ لَا يعْنِي جُلُوسَ المَرءِ في بَيتِهِ مُتَوَقِّعاً أَنْ يُحَقِّقَ اللَّهُ لَهُ تَطلِعَاتِهِ وَ آمَالَهُ وَ أَهْدَافَهُ، إِنَّمَا الاِنْتِظَارُ يعْني سَعْيُ الإِنْسَانِ وَ تَحَرُّكُهُ بِاتِّجَاهِ إِعْدَادِ مَا يَنْتَظِرُهُ وَ مَا يُرِيدُ تَحْقِيقَهُ وَ إِنطِلاقاً مِن هَذِهِ القَنَاعَةِ، نَقُولُ إِنَّ قَوْلَ اللَّهِ تَعالیمِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلا يُشيرُ وَ يُؤَكَّدُ أَنَّ المُنتَظِرَ هُوَ السَّاعَتي وَ الْمُتَحَرِّكُ وَ الْمُعِدُّ نَفْسَهُ وَ مُهَيّؤُها لِيَوْمِ المُواجَهَةِ وَ لَحْظَةِ الاِنْطِلاَقِ"}}.</ref> او سپس می‌گوید: ما نیز [[منتظر]] [[ظهور امام مهدی]]{{ع}} هستیم و [[انتظار]] ما به معنای در خانه نشستن و اکتفا کردن به [[انتظار]] لسانی نیست. وی در ادامه می‌نویسد: اصلاً [[انتظار]] مقوله‌ای است که علاوه بر اینکه مورد تأیید و تأکید [[شرع]] است، مورد توصیه و سفارش [[عقل]] نیز هست<ref>علی بن نایف الشحود؛ موسوعة فقه الابتلاء، ج ۴، ص ۳۰۸.</ref>»<ref>[[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت (کتاب)|بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت]]، ص ۵۹-۶۱.</ref>.
دربارۀ مفهوم و [[جایگاه انتظار]] در کتاب موسوعة فقه‌الابتلاء به تألیف [[علی بن نایف شحود]] مطالب دقیق و ظریفی بیان شده است و ایشان در این کتاب بابی گشوده است تحت عنوان "الاعداد [[سبیل]] الاستقامه" که به بیان اعداد و [[آمادگی]] پرداخته و گفته است انجام دادن هر کار مهمی بدون مقدمه و تهیؤ ممکن نیست و این بحث از جمله مباحث مهمی است که علمای [[علم اصول]] و [[فقه]] در [[علم اصول]] و [[علم]] [[فقه]] بدان توجه ویژه کرده‌اند و [[خداوند]] در [[قرآن]] نیز با بیان [[آیات]] مختلفی به این موضوع اشاره کرده است: {{عربی|مِنْ قَبيلِ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی:}} {{متن قرآن|وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى * وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى}}<ref>«و اینکه آدمی را چیزی جز آنچه (برای آن) کوشیده است نخواهد بود * و اینکه (بهره) کوشش وی زودا که دیده شود» سوره نجم، آیه ۳۹-۴۰.</ref>، {{عربی|إِذِ السَّعْيُ وَ الْحَرَكَةُ مِنْ شَأْنِهِ إِيصالُ الْمُكَلَّفِ الَی تَحْقِيقِ مَا يَصْبُو إِلَيْهِ دُونَ الْجُمُودِ وَ الْخُنُوعِ وَقَولُهُ سُبْحَانَهُ:}} {{متن قرآن|وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً}}<ref>«اگر (به راستی) می‌خواستند رهسپار گردند ساز و برگی برای آن فراهم می‌آوردند» سوره توبه، آیه ۴۶.</ref>، <ref>{{عربی|نَظَراً إلی أَنَّ الإِعْدادَ أَهَمُّ بِدَرَجاتٍ مِنَ الْمُوَاجَهَةِ ذَاتِهَا لِأَنَّ سَاعَةَ الْمُوَاجَهَةِ هِيَ سَاعَةُ الصِّرَاعِ وَ أَيُّ عَاقِلٍ وَ رَشِيدٍ لاَ يَدْخُلُ الصِّرَاعَ دُونَ أَنْ يُهَيِّءَ نَفْسَهُ لِتِلْكَ السَّاعَة}}</ref>. همو در ادامه می‌نویسد: همیشه میان حادثه مهم و فرایندی که به آن منتهی می‌شود، [[فترت]] و فاصله‌ای است که این فاصله را اعداد و استعداد پر کرده و در واقع این فاصله و این اعداد نیز به نوعی تداعی [[انتظار]] است. وی سپس به بیان مفهوم [[انتظار]] و [[جایگاه]] مهم آن می‌پردازد<ref>{{عربی|وَ الْفَتْرَةُ الَّتِي تَسْتَغْرِقُهَا عَمَلِيَّةُ الإِعْدَادِ وَ الْإِيتَاءِ بِمُقَدِّمَةِ الْوَاجِبِ، هَذِهِ الْفَتْرَةُ بِالذَّاتِ مَا تَدَّعِي بِالِانْتِظَارِ، إِذِ الِانْتِظَارُ لَا يعْنِي جُلُوسَ المَرءِ في بَيتِهِ مُتَوَقِّعاً أَنْ يُحَقِّقَ اللَّهُ لَهُ تَطلِعَاتِهِ وَ آمَالَهُ وَ أَهْدَافَهُ، إِنَّمَا الاِنْتِظَارُ يعْني سَعْيُ الإِنْسَانِ وَ تَحَرُّكُهُ بِاتِّجَاهِ إِعْدَادِ مَا يَنْتَظِرُهُ وَ مَا يُرِيدُ تَحْقِيقَهُ وَ إِنطِلاقاً مِن هَذِهِ القَنَاعَةِ، نَقُولُ إِنَّ قَوْلَ اللَّهِ تَعالیمِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلا يُشيرُ وَ يُؤَكَّدُ أَنَّ المُنتَظِرَ هُوَ السَّاعَتي وَ الْمُتَحَرِّكُ وَ الْمُعِدُّ نَفْسَهُ وَ مُهَيّؤُها لِيَوْمِ المُواجَهَةِ وَ لَحْظَةِ الاِنْطِلاَقِ"}}.</ref> او سپس می‌گوید: ما نیز [[منتظر]] [[ظهور امام مهدی]] {{ع}} هستیم و [[انتظار]] ما به معنای در خانه نشستن و اکتفا کردن به [[انتظار]] لسانی نیست. وی در ادامه می‌نویسد: اصلاً [[انتظار]] مقوله‌ای است که علاوه بر اینکه مورد تأیید و تأکید [[شرع]] است، مورد توصیه و سفارش [[عقل]] نیز هست<ref>علی بن نایف الشحود؛ موسوعة فقه الابتلاء، ج ۴، ص ۳۰۸.</ref>»<ref>[[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت (کتاب)|بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت]]، ص ۵۹-۶۱.</ref>.


[[نزول حضرت عیسی]]{{ع}} از جمله باورهای مهم [[اهل سنت]] است<ref>محمد شمس‌الحق العظیم آبادی؛ عون المعبود شرح سنن أبی‌داود، ج ۱۱، ص ۴۵۷. عبدالله‌بن‌سلیمان الغفیلی؛ أشراط الساعة: ص ۲۰۸.</ref>. بر این اساس [[اهل سنت]] در [[انتظار]] روزی به سر می‌برند که [[حضرت عیسی]]{{ع}} از [[آسمان]] فرود آید و در [[مبارزه]] با [[دجال]]، [[حضرت مهدی]]{{ع}} را [[یاری]] کند. ابن‌قیم در این مورد می‌نویسد: ملت‌های سه‌گانه [[یهودیت]]، [[مسیحیت]] و [[مسلمانان]] در [[انتظار]] منتظری ([[حضرت عیسی]]) به سر می‌برند که بدان [[وعده]] داده شده‌اند و [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[حضرت عیسی]]{{ع}} به سر می‌برند که با آمدنش به شکستن [[صلیب]] و کشتن خوک و به از بین بردن [[یهودیت]] و [[مسیحیت]] مبادرت می‌ورزد. وی در ادامه می‌نویسد: همچنین [[مسلمانان]] در [[انتظار ظهور امام مهدی]]{{ع}} به سر می‌برند که از [[اهل بیت]] [[نبوت]] است و [[جهان]] را پر از [[عدل و داد]] می‌کند<ref>{{عربی|اَلْأُمَمُ الثَّلاَثُ تَنتظِرُ مُنْتَظِراً يَخْرُجُ في آخِرِ الزَّمَانِ فَإِنَّهُمْ وُعِدُوا بِهِ فِي كُلِّ مِلَّةٍ وَ الْمُسْلِمُونَ يَنْتَظِرُونَ نُزُولَ الْمَسِيحِ عيسَی بْنِ مَرْيَمَ مِنَ السَّمَاءِ لِكَسْرِ الصَّلِيبِ وَ قَتْلِ الْخِنْزِيرِ وَ قَتْلِ اَعْدَائِهِ مِنَ الْيَهُودِ وَ عِبَادِهِ مِن النَّصاری وَ يَنْتَظِرُونَ خُرُوجَ الْمَهْدِيِّ مِنْ أَهلِ بَيتِ النُّبُوَّةِ يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً كَما مُلِئَتْ جَوْراً}} (ابن‌قیم الجوزی؛ اغاثة اللهفان من مصائد الشیطان، ج ۲، ص ۳۳۸).</ref>.
[[نزول حضرت عیسی]] {{ع}} از جمله باورهای مهم [[اهل سنت]] است<ref>محمد شمس‌الحق العظیم آبادی؛ عون المعبود شرح سنن أبی‌داود، ج ۱۱، ص ۴۵۷. عبدالله‌بن‌سلیمان الغفیلی؛ أشراط الساعة: ص ۲۰۸.</ref>. بر این اساس [[اهل سنت]] در [[انتظار]] روزی به سر می‌برند که [[حضرت عیسی]] {{ع}} از [[آسمان]] فرود آید و در [[مبارزه]] با [[دجال]]، [[حضرت مهدی]] {{ع}} را [[یاری]] کند. ابن‌قیم در این مورد می‌نویسد: ملت‌های سه‌گانه [[یهودیت]]، [[مسیحیت]] و [[مسلمانان]] در [[انتظار]] منتظری ([[حضرت عیسی]]) به سر می‌برند که بدان [[وعده]] داده شده‌اند و [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[حضرت عیسی]] {{ع}} به سر می‌برند که با آمدنش به شکستن [[صلیب]] و کشتن خوک و به از بین بردن [[یهودیت]] و [[مسیحیت]] مبادرت می‌ورزد. وی در ادامه می‌نویسد: همچنین [[مسلمانان]] در [[انتظار ظهور امام مهدی]] {{ع}} به سر می‌برند که از [[اهل بیت]] [[نبوت]] است و [[جهان]] را پر از [[عدل و داد]] می‌کند<ref>{{عربی|اَلْأُمَمُ الثَّلاَثُ تَنتظِرُ مُنْتَظِراً يَخْرُجُ في آخِرِ الزَّمَانِ فَإِنَّهُمْ وُعِدُوا بِهِ فِي كُلِّ مِلَّةٍ وَ الْمُسْلِمُونَ يَنْتَظِرُونَ نُزُولَ الْمَسِيحِ عيسَی بْنِ مَرْيَمَ مِنَ السَّمَاءِ لِكَسْرِ الصَّلِيبِ وَ قَتْلِ الْخِنْزِيرِ وَ قَتْلِ اَعْدَائِهِ مِنَ الْيَهُودِ وَ عِبَادِهِ مِن النَّصاری وَ يَنْتَظِرُونَ خُرُوجَ الْمَهْدِيِّ مِنْ أَهلِ بَيتِ النُّبُوَّةِ يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً كَما مُلِئَتْ جَوْراً}} (ابن‌قیم الجوزی؛ اغاثة اللهفان من مصائد الشیطان، ج ۲، ص ۳۳۸).</ref>.


المقدسی در کتاب التحفة‌المقدسیه می‌نویسد: همه امت‌های سه‌گانه [[یهودیت]] و [[مسیحیت]] و [[مسلمانان]] در [[انتظار]] آمدن [[حضرت عیسی]]{{ع}} به سر می‌برند؛ اما تفاوت ما با [[مسیحیت]] در این است که آنها در [[انتظار]] [[حضرت]] عیسایی به سر می‌برند که در مورد ایشان ادعای [[الوهیت]] دارند؛ ولی ما [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[حضرت]] عیسایی به سر می‌بریم که [[بنده]] و [[رسول]] خداست<ref>{{عربی|النَّصَاری وَ كَذَا اليَهُودُ يَنْتَظِرُونَ نُزُولَ الْمَسِيحِ قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ نَحْنُ المُسلِمونُ مُنتَظِرُ ذَلِكَ أَيْضاً و الْفَرْقُ بَيْنَنَا وبَيْنَهُمْ أنَّنَا نَنْتَظِرُ الْمَسِيحَ بْنَ مرْيَمَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ أَمَّا النَّصَاری فَإِنَّهُمْ يَنْتَظِرُونَ الْمَسِيحَ الَّذِي يَدَّعِي الْأُلُوهِيَّةَ وَ يَدَعُونَهَا هُمْ لَهُ}} (محمد عاصم المقدسی؛ التحفة المقدسیة، ج ۱، ص ۱۲۴).</ref>.
المقدسی در کتاب التحفة‌المقدسیه می‌نویسد: همه امت‌های سه‌گانه [[یهودیت]] و [[مسیحیت]] و [[مسلمانان]] در [[انتظار]] آمدن [[حضرت عیسی]] {{ع}} به سر می‌برند؛ اما تفاوت ما با [[مسیحیت]] در این است که آنها در [[انتظار]] [[حضرت]] عیسایی به سر می‌برند که در مورد ایشان ادعای [[الوهیت]] دارند؛ ولی ما [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[حضرت]] عیسایی به سر می‌بریم که [[بنده]] و [[رسول]] خداست<ref>{{عربی|النَّصَاری وَ كَذَا اليَهُودُ يَنْتَظِرُونَ نُزُولَ الْمَسِيحِ قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ نَحْنُ المُسلِمونُ مُنتَظِرُ ذَلِكَ أَيْضاً و الْفَرْقُ بَيْنَنَا وبَيْنَهُمْ أنَّنَا نَنْتَظِرُ الْمَسِيحَ بْنَ مرْيَمَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ أَمَّا النَّصَاری فَإِنَّهُمْ يَنْتَظِرُونَ الْمَسِيحَ الَّذِي يَدَّعِي الْأُلُوهِيَّةَ وَ يَدَعُونَهَا هُمْ لَهُ}} (محمد عاصم المقدسی؛ التحفة المقدسیة، ج ۱، ص ۱۲۴).</ref>.


الشحود در کتاب [[المفصل فی الرد علی شبهات اعداء الاسلام]] در این خصوص می‌نویسد: [[یهودیان]] در [[انتظار]] [[مسیح دجال]] هستند؛ ولی [[مسیحیان]] و [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[مسیح]] واقعی و راستین‌اند که مرتبط با [[دجال]] و [[مبارزه]] با اوست<ref>{{عربی|هُنا بِذَلِكَ الْوَاقِعِ فَالْيَهُودُ يَنْتَظِرُونَ مَسِيحَهُمْ وَ هُوَ المَسيحُ الدَّجَّالُ لَعَلَّكَ لاَ يُخْفی عَلَيْكَ حِرْصُهُم علَی بِناءِ الهَيكَلِ المَزعُومِ لِيُظْهَرَ لَهُم مَسِيحُهُمُ الْكَذَّابُ الَّذِي يَطْمَعُوا أَنْ يحكَمُوا الْأَرْضَ تَحْتَ قِيَادَتِهِ الَّذِي وَ هُوَ الذِّي حَذَرَ مِنْهُ الرَّسُولُ{{صل}} وَ النَّصاری وَ الْمُسْلِمُونَ يَنْتَظِرُونَ الْمَسِيحَ الْحَقِّ وَ هُوَ عيسَی بْنِ مَرْيَمِ{{ع}} وَ نُزُولُ عِيسی{{ع}} مُرْتَبِطٌ بِخُرُوجِ الدَّجَّالِ}} (علی‌بن‌نایف الشحود المفصل فی الرد علی شبهات اعداء الاسلام؛ ج ۲، ص ۱۲۷).</ref>.
الشحود در کتاب [[المفصل فی الرد علی شبهات اعداء الاسلام]] در این خصوص می‌نویسد: [[یهودیان]] در [[انتظار]] [[مسیح دجال]] هستند؛ ولی [[مسیحیان]] و [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[مسیح]] واقعی و راستین‌اند که مرتبط با [[دجال]] و [[مبارزه]] با اوست<ref>{{عربی|هُنا بِذَلِكَ الْوَاقِعِ فَالْيَهُودُ يَنْتَظِرُونَ مَسِيحَهُمْ وَ هُوَ المَسيحُ الدَّجَّالُ لَعَلَّكَ لاَ يُخْفی عَلَيْكَ حِرْصُهُم علَی بِناءِ الهَيكَلِ المَزعُومِ لِيُظْهَرَ لَهُم مَسِيحُهُمُ الْكَذَّابُ الَّذِي يَطْمَعُوا أَنْ يحكَمُوا الْأَرْضَ تَحْتَ قِيَادَتِهِ الَّذِي وَ هُوَ الذِّي حَذَرَ مِنْهُ الرَّسُولُ {{صل}} وَ النَّصاری وَ الْمُسْلِمُونَ يَنْتَظِرُونَ الْمَسِيحَ الْحَقِّ وَ هُوَ عيسَی بْنِ مَرْيَمِ {{ع}} وَ نُزُولُ عِيسی {{ع}} مُرْتَبِطٌ بِخُرُوجِ الدَّجَّالِ}} (علی‌بن‌نایف الشحود المفصل فی الرد علی شبهات اعداء الاسلام؛ ج ۲، ص ۱۲۷).</ref>.


[[ابن‌قیم]] در کتاب هدایة‌الحیاری [[انتظار]] امت‌های سه‌گانه را این‌گونه تشریح می‌کند: [[یهودیان]] در [[انتظار]] [[مسیح دجال]] هستند و [[مسیحیان]] در [[انتظار]] [[مسیح]] ضلالت‌اند؛ ولی [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[مسیحی]] هستند که به [[شریعت]] [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} عمل می‌کند و به کشتن خنزیر و [[دجال]] می‌پردازد<ref>{{عربی|إِنَّ الْيَهُودَ يَنْتَظِرُونَ الْمَسِيحَ الدَّجَّالَ وَ يَزعُمُونَ أنَّهُ مِن سُلالَةِ دَاوُدِ{{ع}} وَ قَدْ وَرَدَ فِي الحَدِيثِ الصَّحِيحِ أَنَّ الدَّجَّالَ يَتْبَعُهُ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنْ يَهُودِ إصْبَهَانَ أَمَّا النَّصَاری فَإِنَّهُمْ يَنْتَظِرون مَسِيحَ الضَّلالَةِ وَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُ الْمَسِيحُ الَّذِي قَتَلَهُ وَ صَلَبَهُ الْيَهُودُ وَ أَنَّهُ اِبْنُ اللَّهِ وَ سَيَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ لِمُحَاسَبَةِ الْخَلاَئِقِ وَ أَمَّا الْمُسْلِمُونَ فَإِنَّهُمْ يَنْتَظِرُونَ تَصْدِيقاً لِلصَّادِقِ الْأَمِينِ{{صل}} مَسِيحَ الْهُدی عِيسَی بْنِ مَرْيَمَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ فَيَكْسِرُ الصَّلِيبَ و يَقْتُلُ الْمَسِيحَ الدَّجَّالَ وَ الْخِنْزِيرَ وَ يَحْكُمُ بِشَرِيعَةِ مُحَمَّدٍ{{صل}}}} (ابن‌قیم الجوزی؛ هدایة الحیاری؛ ج ۱، ص ۴۸۷).</ref>.
[[ابن‌قیم]] در کتاب هدایة‌الحیاری [[انتظار]] امت‌های سه‌گانه را این‌گونه تشریح می‌کند: [[یهودیان]] در [[انتظار]] [[مسیح دجال]] هستند و [[مسیحیان]] در [[انتظار]] [[مسیح]] ضلالت‌اند؛ ولی [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[مسیحی]] هستند که به [[شریعت]] [[پیامبر گرامی اسلام]] {{صل}} عمل می‌کند و به کشتن خنزیر و [[دجال]] می‌پردازد<ref>{{عربی|إِنَّ الْيَهُودَ يَنْتَظِرُونَ الْمَسِيحَ الدَّجَّالَ وَ يَزعُمُونَ أنَّهُ مِن سُلالَةِ دَاوُدِ {{ع}} وَ قَدْ وَرَدَ فِي الحَدِيثِ الصَّحِيحِ أَنَّ الدَّجَّالَ يَتْبَعُهُ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنْ يَهُودِ إصْبَهَانَ أَمَّا النَّصَاری فَإِنَّهُمْ يَنْتَظِرون مَسِيحَ الضَّلالَةِ وَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُ الْمَسِيحُ الَّذِي قَتَلَهُ وَ صَلَبَهُ الْيَهُودُ وَ أَنَّهُ اِبْنُ اللَّهِ وَ سَيَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ لِمُحَاسَبَةِ الْخَلاَئِقِ وَ أَمَّا الْمُسْلِمُونَ فَإِنَّهُمْ يَنْتَظِرُونَ تَصْدِيقاً لِلصَّادِقِ الْأَمِينِ {{صل}} مَسِيحَ الْهُدی عِيسَی بْنِ مَرْيَمَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ فَيَكْسِرُ الصَّلِيبَ و يَقْتُلُ الْمَسِيحَ الدَّجَّالَ وَ الْخِنْزِيرَ وَ يَحْكُمُ بِشَرِيعَةِ مُحَمَّدٍ {{صل}}}} (ابن‌قیم الجوزی؛ هدایة الحیاری؛ ج ۱، ص ۴۸۷).</ref>.


التویجری در کتاب موسوعة فقه‌القلوب این ادعا را مطرح می‌کند که همه [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[نزول حضرت عیسی]]{{ع}} به سر می‌برند تا [[حضرت]] بیاید و کار [[یهودیان]]، [[مسیحیان]] و بت‌پرستان را یک‌سره کند و [[صلیب]] و [[بت]] آنها را از بین ببرد<ref>محمدبن عبدالله التویجری؛ موسوعة فقه القلوب، ج ۴، ص ۳۲۲۸.</ref>.
التویجری در کتاب موسوعة فقه‌القلوب این ادعا را مطرح می‌کند که همه [[مسلمانان]] در [[انتظار]] [[نزول حضرت عیسی]] {{ع}} به سر می‌برند تا [[حضرت]] بیاید و کار [[یهودیان]]، [[مسیحیان]] و بت‌پرستان را یک‌سره کند و [[صلیب]] و [[بت]] آنها را از بین ببرد<ref>محمد بن عبدالله التویجری؛ موسوعة فقه القلوب، ج ۴، ص ۳۲۲۸.</ref>.


مطالب فوق که به نوعی بیانگر دیدگاه [[علما]] و [[اندیشمندان]] [[اهل سنت]] است و نیز [[منابع حدیثی]] [[اهل سنت]] که به نحوی دربردارنده روایاتی درباره [[حضرت عیسی]]{{ع}} است، [[اعتقاد]] فراگیر و قطعی [[اهل سنت]] به [[حضرت عیسی]]{{ع}} و [[نزول]] او هنگام [[ظهور امام مهدی]]{{ع}} را ثابت می‌کند. بی‌تردید در مباحث [[آخرالزمانی]] و منجی‌گرایی همیشه باورداشت [[امام مهدی]] و [[حضرت عیسی]] مکمل یکدیگر و در کنار هم قابل تعریف و توجیه‌اند و به نوعی آن دو ابرمرد آسمانی در رخداد و حوادث مختلف [[آخرالزمانی]] در کنار یکدیگر قرار دارند و با هماهنگی به دنبال اجرای [[نهضت]] جهانی و تحقق اهداف آن به پیش می‌روند<ref>پیامبر گرامی اسلام{{صل}} می‌فرماید: {{متن حدیث|"كَيفَ تَهلِكُ اُمَةٌ أنَا أَوَّلُها وَ عيسَی بنُ مَريمَ فِي آخرِها، وَ المَهدِيُّ مِن أهلِ بَيتِي فِي وَسَطِها"}} (جلال الدین السیوطی؛ جامع الاحادیث، ج ۱۵، ص ۴۳۹).</ref>. این هماهنگی که منجر به تحول و [[تکامل]] جهانی است، می‌تواند در قالب‌های مختلفی همپوشانی داشته باشد؛ مثلاً [[هدف]] هر دو یکی است، هر دو در مقطع آخرزمان ظاهر می‌شوند<ref>پیامبر گرامی اسلام{{صل}} می‌فرماید: {{متن حدیث|"كَيْفَ بِكُمْ إِذَا نَزَلَ فِيكُمْ عِيسی بْنَ مَرْيَمَ وَ إِمَامُكُمْ مِنْكُمْ}} (ابن‌حنبل، مسند احمد، ص ۱۵۲).</ref>، هر دو در [[مبارزه]] با [[ستمگران]] از جمله سرآمد آنها [[دجال]] مشارکت می‌کنند<ref>{{متن حدیث|"فَإِذَا نَظَرَ إِلَيْهِ الدَّجَّالُ ذَابَ كَمَا يَذُوبُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ وَ يَنْطَلِقُ هَارِباً وَ يَقُولُ عِيسی{{ع}} إِنَّ لِي فِيكَ ضَرْبَةً لَنْ تَسْبِقَنِي بِها. فَيُدْرِكُهُ عِندَ بابِ اللُّدِّ الشَّرقيِّ فَيَقتُلُهُ"}} (ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ج ۲، ص ۱۳۵۹).</ref>، هر دو به دنبال اجرایی کردن [[دین اسلام]] حرکت می‌کنند<ref>{{متن حدیث|"قَالَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} يُوشِكُ الْمَسِيحُ عِيسَي بْنَ مَرْيَمَ أَنْ يَنْزِلَ حُكماً قِسْطاً وَ إِمَاماً عَدْلاً فَيَقْتُلُ الخِنزيرَ وَ يَكسِرُ الصَّلِيبَ وَ تَكُونُ الدَّعْوَةُ وَاحِدَةً فَأقْرِئُوهُ أو أَقْرِئْهُ السَّلاَمَ مِنْ رَسُولِ اللِّهِ {{صل}} وَ أُحَدِّثُهُ فَيُصَدِّقُنِي فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ قَالَ أَقْرِئُوهُ مِنِّي السَّلامَ"}} (ابن‌حنبل، مسند احمد، ص ۳۰۰).</ref> و هر دو دارای [[وصف]] [[منتظر]] هستند و مورد [[انتظار]] مسلمانان‌اند.
مطالب فوق که به نوعی بیانگر دیدگاه [[علما]] و [[اندیشمندان]] [[اهل سنت]] است و نیز [[منابع حدیثی]] [[اهل سنت]] که به نحوی دربردارنده روایاتی درباره [[حضرت عیسی]] {{ع}} است، [[اعتقاد]] فراگیر و قطعی [[اهل سنت]] به [[حضرت عیسی]] {{ع}} و [[نزول]] او هنگام [[ظهور امام مهدی]] {{ع}} را ثابت می‌کند. بی‌تردید در مباحث [[آخرالزمانی]] و منجی‌گرایی همیشه باورداشت [[امام مهدی]] و [[حضرت عیسی]] مکمل یکدیگر و در کنار هم قابل تعریف و توجیه‌اند و به نوعی آن دو ابرمرد آسمانی در رخداد و حوادث مختلف [[آخرالزمانی]] در کنار یکدیگر قرار دارند و با هماهنگی به دنبال اجرای [[نهضت]] جهانی و تحقق اهداف آن به پیش می‌روند<ref>پیامبر گرامی اسلام {{صل}} می‌فرماید: {{متن حدیث|"كَيفَ تَهلِكُ اُمَةٌ أنَا أَوَّلُها وَ عيسَی بنُ مَريمَ فِي آخرِها، وَ المَهدِيُّ مِن أهلِ بَيتِي فِي وَسَطِها"}} (جلال الدین السیوطی؛ جامع الاحادیث، ج ۱۵، ص ۴۳۹).</ref>. این هماهنگی که منجر به تحول و [[تکامل]] جهانی است، می‌تواند در قالب‌های مختلفی همپوشانی داشته باشد؛ مثلاً [[هدف]] هر دو یکی است، هر دو در مقطع آخرزمان ظاهر می‌شوند<ref>پیامبر گرامی اسلام {{صل}} می‌فرماید: {{متن حدیث|"كَيْفَ بِكُمْ إِذَا نَزَلَ فِيكُمْ عِيسی بْنَ مَرْيَمَ وَ إِمَامُكُمْ مِنْكُمْ}} (ابن‌حنبل، مسند احمد، ص ۱۵۲).</ref>، هر دو در [[مبارزه]] با [[ستمگران]] از جمله سرآمد آنها [[دجال]] مشارکت می‌کنند<ref>{{متن حدیث|"فَإِذَا نَظَرَ إِلَيْهِ الدَّجَّالُ ذَابَ كَمَا يَذُوبُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ وَ يَنْطَلِقُ هَارِباً وَ يَقُولُ عِيسی {{ع}} إِنَّ لِي فِيكَ ضَرْبَةً لَنْ تَسْبِقَنِي بِها. فَيُدْرِكُهُ عِندَ بابِ اللُّدِّ الشَّرقيِّ فَيَقتُلُهُ"}} (ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ج ۲، ص ۱۳۵۹).</ref>، هر دو به دنبال اجرایی کردن [[دین اسلام]] حرکت می‌کنند<ref>{{متن حدیث|"قَالَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} يُوشِكُ الْمَسِيحُ عِيسَي بْنَ مَرْيَمَ أَنْ يَنْزِلَ حُكماً قِسْطاً وَ إِمَاماً عَدْلاً فَيَقْتُلُ الخِنزيرَ وَ يَكسِرُ الصَّلِيبَ وَ تَكُونُ الدَّعْوَةُ وَاحِدَةً فَأقْرِئُوهُ أو أَقْرِئْهُ السَّلاَمَ مِنْ رَسُولِ اللِّهِ {{صل}} وَ أُحَدِّثُهُ فَيُصَدِّقُنِي فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ قَالَ أَقْرِئُوهُ مِنِّي السَّلامَ"}} (ابن‌حنبل، مسند احمد، ص ۳۰۰).</ref> و هر دو دارای وصف [[منتظر]] هستند و مورد [[انتظار]] مسلمانان‌اند.


آری، از این همبستگی و هماهنگی [[امام مهدی]]{{ع}} و [[حضرت عیسی]]{{ع}} در اجرای برنامه‌های [[آخرالزمانی]] که مورد قبول همه [[اهل سنت]] است، می‌توان به همسانی و مشابهت شاخصه‌ای آن دو نیز پی برد؛ یعنی چنانچه [[اهل سنت]] در مورد [[حضرت عیسی]]{{ع}} به باورمندی [[انتظار]] رسیده است، در مورد [[حضرت مهدی]]{{ع}} نیز همین [[اذعان]] و [[باور]] اجرایی می‌شود؛ پس در نتیجه از باورمندی به [[انتظار]] [[حضرت عیسی]]{{ع}} در [[اهل سنت]] می‌توان به باورمندی [[انتظار حضرت مهدی]]{{ع}} در [[اهل سنت]] نیز پی برد»<ref>[[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت (کتاب)|بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت]]، ص 68-71.</ref>.
آری، از این همبستگی و هماهنگی [[امام مهدی]] {{ع}} و [[حضرت عیسی]] {{ع}} در اجرای برنامه‌های [[آخرالزمانی]] که مورد قبول همه [[اهل سنت]] است، می‌توان به همسانی و مشابهت شاخصه‌ای آن دو نیز پی برد؛ یعنی چنانچه [[اهل سنت]] در مورد [[حضرت عیسی]] {{ع}} به باورمندی [[انتظار]] رسیده است، در مورد [[حضرت مهدی]] {{ع}} نیز همین [[اذعان]] و [[باور]] اجرایی می‌شود؛ پس در نتیجه از باورمندی به [[انتظار]] [[حضرت عیسی]] {{ع}} در [[اهل سنت]] می‌توان به باورمندی [[انتظار حضرت مهدی]] {{ع}} در [[اهل سنت]] نیز پی برد»<ref>[[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت (کتاب)|بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت]]، ص 68-71.</ref>.
}}
}}
{{پاسخ پرسش  
{{پاسخ پرسش  
خط ۱۰۷: خط ۹۲:
| پاسخ = حجت الاسلام و المسلمین دکتر '''[[ناصر فروهی]]'''، در مقاله ''«[[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]»'' در این‌باره گفته است:
| پاسخ = حجت الاسلام و المسلمین دکتر '''[[ناصر فروهی]]'''، در مقاله ''«[[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]]»'' در این‌باره گفته است:


«از دیدگاه [[اهل سنت]]، اصل این مسئله که زمانی خواهد آمد که شخصی از تبار [[قریش]] و از سلاله [[نبی گرامی اسلام]]{{صل}} [[ظهور]] خواهد کرد و [[حضرت مسیح]] پشت سر او [[نماز]] خواهد خواند و [[خلافت]] و [[حکومت]] را به‌دست خواهد گرفت، امری است مسلّم<ref>الإمام المهدی عند أهل السنة، ص ۳۹۷ و موسوعة الإمام المهدی، ص ۱۲.</ref>.
«از دیدگاه [[اهل سنت]]، اصل این مسئله که زمانی خواهد آمد که شخصی از تبار [[قریش]] و از سلاله [[نبی گرامی اسلام]] {{صل}} [[ظهور]] خواهد کرد و [[حضرت مسیح]] پشت سر او [[نماز]] خواهد خواند و [[خلافت]] و [[حکومت]] را به‌دست خواهد گرفت، امری است مسلّم<ref>الإمام المهدی عند أهل السنة، ص ۳۹۷ و موسوعة الإمام المهدی، ص ۱۲.</ref>.


[[ابن خلدون]] با وجود این که در اصل [[احادیث]] [[مهدی]]{{ع}} تشکیک نموده است، در عین حال در مقدمه [[تاریخ]] خود می‌نویسد: "مشهور در بین اهل [[اسلام]] در تمامی عصرها این است که لابد در [[آخرالزمان]] مردی از [[اهل بیت]] [[ظهور]] خواهد کرد که مؤکد [[دین]] و اظهار کننده [[عدالت]] خواهد بود و [[مسلمین]] از او [[تبعیت]] خواهند کرد و او بر تمامی ممالک [[استیلا]] پیدا خواهد کرد و او به نام [[مهدی]] نامیده می‌‌شود و از نشانه‌های او [[خروج دجال]] است که [[حضرت]] عیسی‌{{ع}} از [[آسمان]] نازل می‌‌شود و [[دجال]] را به [[قتل]] می‌رساند و پشت سر [[مهدی]] [[نماز]] خواهد خواند<ref>تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص ۵۵۵.</ref>. همچنین [[ابن عربی]] در کتاب خود [[فتوحات]] مکیه در این باره می‌نویسد: "[[خداوند]] را خلیفه‌ای است که روزی ظاهر می‌‌شود و ظهورش زمانی اتفاق می‌افتد که [[دنیا]] پر از [[جور]] و [[ستم]] باشد و او [[دنیا]] را پر از [[عدل و قسط]] می‌‌کند و اگر از [[عمر]] [[دنیا]] یک روز بیشتر نماند، [[خداوند]] آن روز را طولانی می‌گرداند تا این [[خلیفه]] که از [[عترت]] [[رسول الله]]{{صل}} و از [[اولاد فاطمه]] زهرا{{س}} است، و نامش با نام [[رسول خدا]] یکی می‌باشد، [[حکومت]] روی [[زمین]] را به دست گیرد"<ref>الفتوحات المکیه، ج۳، ص ۳۲۷.</ref>.
[[ابن خلدون]] با وجود این که در اصل [[احادیث]] [[مهدی]] {{ع}} تشکیک نموده است، در عین حال در مقدمه [[تاریخ]] خود می‌نویسد: "مشهور در بین اهل [[اسلام]] در تمامی عصرها این است که لابد در [[آخرالزمان]] مردی از [[اهل بیت]] [[ظهور]] خواهد کرد که مؤکد [[دین]] و اظهار کننده [[عدالت]] خواهد بود و [[مسلمین]] از او [[تبعیت]] خواهند کرد و او بر تمامی ممالک [[استیلا]] پیدا خواهد کرد و او به نام [[مهدی]] نامیده می‌‌شود و از نشانه‌های او [[خروج دجال]] است که [[حضرت]] عیسی‌{{ع}} از [[آسمان]] نازل می‌‌شود و [[دجال]] را به [[قتل]] می‌رساند و پشت سر [[مهدی]] [[نماز]] خواهد خواند<ref>تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص ۵۵۵.</ref>. همچنین [[ابن عربی]] در کتاب خود [[فتوحات]] مکیه در این باره می‌نویسد: "[[خداوند]] را خلیفه‌ای است که روزی ظاهر می‌‌شود و ظهورش زمانی اتفاق می‌افتد که [[دنیا]] پر از [[جور]] و [[ستم]] باشد و او [[دنیا]] را پر از [[عدل و قسط]] می‌‌کند و اگر از [[عمر]] [[دنیا]] یک روز بیشتر نماند، [[خداوند]] آن روز را طولانی می‌گرداند تا این [[خلیفه]] که از [[عترت]] [[رسول الله]] {{صل}} و از [[اولاد فاطمه]] زهرا {{س}} است، و نامش با نام [[رسول خدا]] یکی می‌باشد، [[حکومت]] روی [[زمین]] را به دست گیرد"<ref>الفتوحات المکیه، ج۳، ص ۳۲۷.</ref>.


درباره [[حضرت مهدی]]{{ع}} و این که او از [[اهل بیت پیامبر]] [[اسلام]]{{صل}} است و در [[آخرالزمان]] [[ظهور]] خواهد کرد، [[روایات]] زیادی که ادعای [[تواتر]] شده در کتاب‌های [[روایی]] اهل [[سنّت]] [[نقل]] شده است. یکی از علمای [[اهل سنت]] به نام [[ابوالحسن]] سجستانی که در قرن چهارم می‌زیست، می‌نویسد: "[[اخبار]] [[متواتر]] و [[مستفیض]] از [[پیامبر اسلام]]{{صل}} درباره [[مهدی]] رسیده که او از [[اهل بیت]] [[حضرت]] بود و هفتاد سال [[حکومت]] خواهد کرد و در [[زمین]] [[عدالت]] را گسترانده..."<ref>برای مطالعه بیشتر رجوع شود به کتاب امامان ما از دیدگاه اهل سنت، ص ۴۷۹.</ref>.
درباره [[حضرت مهدی]] {{ع}} و این که او از [[اهل بیت پیامبر]] [[اسلام]] {{صل}} است و در [[آخرالزمان]] [[ظهور]] خواهد کرد، [[روایات]] زیادی که ادعای [[تواتر]] شده در کتاب‌های [[روایی]] اهل [[سنّت]] [[نقل]] شده است. یکی از علمای [[اهل سنت]] به نام [[ابوالحسن]] سجستانی که در قرن چهارم می‌زیست، می‌نویسد: "[[اخبار]] [[متواتر]] و [[مستفیض]] از [[پیامبر اسلام]] {{صل}} درباره [[مهدی]] رسیده که او از [[اهل بیت]] [[حضرت]] بود و هفتاد سال [[حکومت]] خواهد کرد و در [[زمین]] [[عدالت]] را گسترانده..."<ref>برای مطالعه بیشتر رجوع شود به کتاب امامان ما از دیدگاه اهل سنت، ص ۴۷۹.</ref>.


[[شیخ]] [[محمد سفارینی]] هم می‌نویسد: "[[حق]] این است که [[مهدی]] غیر از [[عیسی]] است و او قبل از [[عیسی]] [[خروج]] خواهد کرد و در این زمینه [[روایات]] به [[حد]] [[تواتر]] رسیده به نحوی که [[عقیده]] به [[مهدی]] یکی از معتقدات علمای [[اهل سنت]] شمرده می‌‌شود... بنابراین [[ایمان]] به [[خروج مهدی]] [[واجب]] است همان طوری که در نظر اهل [[علم]] مقدر شده و در [[عقاید]] [[اهل سنت و جماعت]] تدوین یافته است<ref>لوائح الأنوار البهیئة، ج۲، ص ۸۰ به نقل از المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۴.</ref>. شبیه این مطلب از ابن [[قیم]] الجوزی، [[جلال الدین سیوطی]] و عبدالعزیز بن [[عبدالله]] بن باز و بسیاری دیگر از [[علماء]] [[اهل سنت]] در قرون مختلف [[نقل]] شده است<ref>المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۰.</ref>.
[[شیخ]] [[محمد سفارینی]] هم می‌نویسد: "[[حق]] این است که [[مهدی]] غیر از [[عیسی]] است و او قبل از [[عیسی]] [[خروج]] خواهد کرد و در این زمینه [[روایات]] به [[حد]] [[تواتر]] رسیده به نحوی که [[عقیده]] به [[مهدی]] یکی از معتقدات علمای [[اهل سنت]] شمرده می‌‌شود... بنابراین [[ایمان]] به [[خروج مهدی]] [[واجب]] است همان طوری که در نظر اهل [[علم]] مقدر شده و در [[عقاید]] [[اهل سنت و جماعت]] تدوین یافته است<ref>لوائح الأنوار البهیئة، ج۲، ص ۸۰ به نقل از المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۴.</ref>. شبیه این مطلب از ابن [[قیم]] الجوزی، [[جلال الدین سیوطی]] و عبدالعزیز بن [[عبدالله]] بن باز و بسیاری دیگر از [[علماء]] [[اهل سنت]] در قرون مختلف [[نقل]] شده است<ref>المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۰.</ref>.


بنابراین اصل [[اعتقاد]] به مسئله [[مهدی منتظر]] در بین اهل [[سنّت]] امری است مسلّم منتها آنها [[معتقد]] هستند که اوّلاً چنین شخصی هنوز متولد نشده، هر وقت [[خداوند]] [[اراده]] کند متولد خواهد شد، و ثانیا او از [[فرزندان]] [[امام]] حسن‌{{ع}} است نه از [[فرزندان]] [[امام]] حسین‌{{ع}}<ref>ر.ک: المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۰ الی ۴۶.</ref>. بنابراین [[اعتقاد]] [[اهل سنت]] درباره انتظاراین است که بعد از این که [[زمین]] را [[ظلم و جور]] فرا گرفت در [[آخرالزمان]] مردی از [[اهل بیت]] وعترت [[پیامبر اسلام]]{{صل}} [[ظهور]] خواهد کرد و [[زمین]] را پر از [[عدل و داد]] خواهد کرد و [[حضرت عیسی]] بعد از او از [[آسمان]] نازل شده و پشت سر او [[نماز]] خواهد خواند»<ref>[[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]].</ref>.
بنابراین اصل [[اعتقاد]] به مسئله [[مهدی منتظر]] در بین اهل [[سنّت]] امری است مسلّم منتها آنها [[معتقد]] هستند که اوّلاً چنین شخصی هنوز متولد نشده، هر وقت [[خداوند]] [[اراده]] کند متولد خواهد شد، و ثانیا او از [[فرزندان]] [[امام]] حسن‌{{ع}} است نه از [[فرزندان]] [[امام]] حسین‌{{ع}}<ref>ر.ک: المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۰ الی ۴۶.</ref>. بنابراین [[اعتقاد]] [[اهل سنت]] درباره انتظاراین است که بعد از این که [[زمین]] را [[ظلم و جور]] فرا گرفت در [[آخرالزمان]] مردی از [[اهل بیت]] وعترت [[پیامبر اسلام]] {{صل}} [[ظهور]] خواهد کرد و [[زمین]] را پر از [[عدل و داد]] خواهد کرد و [[حضرت عیسی]] بعد از او از [[آسمان]] نازل شده و پشت سر او [[نماز]] خواهد خواند»<ref>[[ناصر فروهی|فروهی، ناصر]]، [[انتظار فرج ۶ (مقاله)|انتظار فرج]].</ref>.
}}
}}
{{پاسخ پرسش  
{{پاسخ پرسش  
خط ۱۲۵: خط ۱۱۰:
«[[انتظار امام مهدی]] هم مفهومی [[شیعی]] نیست، چرا که وقتی [[پیامبر بزرگوار اسلام]] [[وعده]] می‌‌دهد که در [[آینده]] مردی از تبار من [[زمین]] را پر از [[عدل و داد]] خواهد کرد، [[انتظار]] خود به خود شکل می‌‌گیرد و دیگر نیازی به [[حدیث]] دیگر نیست که [[دستور]] به [[انتظار]] دهد<ref>مناوی، محمد عبد الرؤوف، التیسیر بشرح الجامع الصغیر، ج ۵، ۲۶۲؛ تویجری، حمود بن عبدالله، الاحتجاج بالأثر علی من أنکر المهدی المنتظر، ص۲۴۳.</ref><ref>{{متن قرآن|يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ}} [ای فرزندان من! بروید و از یوسف و برادرش خبر گیرید و از رحمت  خداوند نومید نگردید که جز گروه کافران (کسی) از رحمت خداوند نومید نمی‌گردد. (سوره یوسف، آیه ۸۷)]. علامه مناوی در شرح حدیثی از پیامبر در مورد قیام امام مهدی می‌نویسد: {{عربی|و هذا هو المهدي المنتظر خروجه آخرالزمان}}؛ تویجری پس از بیان حدیثی از حضرت علی در مورد امام مهدی می‌نویسد: {{عربی| و من كان بهذه الصفة فهو المهدي المنتظر}}.</ref>.
«[[انتظار امام مهدی]] هم مفهومی [[شیعی]] نیست، چرا که وقتی [[پیامبر بزرگوار اسلام]] [[وعده]] می‌‌دهد که در [[آینده]] مردی از تبار من [[زمین]] را پر از [[عدل و داد]] خواهد کرد، [[انتظار]] خود به خود شکل می‌‌گیرد و دیگر نیازی به [[حدیث]] دیگر نیست که [[دستور]] به [[انتظار]] دهد<ref>مناوی، محمد عبد الرؤوف، التیسیر بشرح الجامع الصغیر، ج ۵، ۲۶۲؛ تویجری، حمود بن عبدالله، الاحتجاج بالأثر علی من أنکر المهدی المنتظر، ص۲۴۳.</ref><ref>{{متن قرآن|يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ}} [ای فرزندان من! بروید و از یوسف و برادرش خبر گیرید و از رحمت  خداوند نومید نگردید که جز گروه کافران (کسی) از رحمت خداوند نومید نمی‌گردد. (سوره یوسف، آیه ۸۷)]. علامه مناوی در شرح حدیثی از پیامبر در مورد قیام امام مهدی می‌نویسد: {{عربی|و هذا هو المهدي المنتظر خروجه آخرالزمان}}؛ تویجری پس از بیان حدیثی از حضرت علی در مورد امام مهدی می‌نویسد: {{عربی| و من كان بهذه الصفة فهو المهدي المنتظر}}.</ref>.


[[برادران]] [[اهل تسنن]] نیز طبق [[احادیث نبوی]] بر این باورند که [[مهدی]] [[آل محمد]]  در [[آخرالزمان]] خواهد آمد و [[جهان]] آکنده از [[ظلم و ستم]] را از [[عدل و داد]] سرشار خواهد کرد. بنابراین، آنان نیز [[منتظر]] [[امام مهدی]] هستند. [[ابن‌ قیم‌ جوزیه]] می‌‌نویسد: [[مسلمانان]] [[خروج مهدی]] از [[اهل بیت]] [[نبوت]] را [[انتظار]] می‌‌کشند که [[زمین]] را از [[عدالت]] لبریز می‌‌کند چنان‌که از [[ستم]] پرشده است<ref>ابن قیم الجوزیه، محمد بن أبی بکر، إغاثة اللهفان، ج ۲، ص۳۳۸.</ref>.  
[[برادران]] [[اهل تسنن]] نیز طبق [[احادیث نبوی]] بر این باورند که [[مهدی]] [[آل محمد]]  در [[آخرالزمان]] خواهد آمد و [[جهان]] آکنده از [[ظلم و ستم]] را از [[عدل و داد]] سرشار خواهد کرد. بنابراین، آنان نیز [[منتظر]] [[امام مهدی]] هستند. [[ابن‌ قیم‌ جوزیه]] می‌‌نویسد: [[مسلمانان]] [[خروج مهدی]] از [[اهل بیت]] [[نبوت]] را [[انتظار]] می‌‌کشند که [[زمین]] را از [[عدالت]] لبریز می‌‌کند چنان‌که از [[ستم]] پرشده است<ref>ابن قیم الجوزیه، محمد بن أبی بکر، إغاثة اللهفان، ج ۲، ص۳۳۸.</ref>.
::::::سخن وی دلیلی روشن بر وجود [[انتظار]] در میان [[مسلمانان]] غیر شیعی است. علاوه بر تصریح وی، آن‌چه [[انتظار مهدی]] [[موعود]] را در میان [[اهل تسنن]] اثبات می‌‌کند وجود ده‌ها کتاب در مورد [[مهدویت]] است که با عنوان "المهدی المنتظر" نوشته شده است. (بدیهی است که اگر [[انتظار]] ساخته [[دانشمندان شیعه]] بود، [[اهل تسنن]] از به‌کارگیری آن پرهیز می‌‌کردند.) حذف
 
::::::کتاب‌هایی مانند: "[[عقد الدرر فی أخبار المهدی المنتظر (کتاب)|عقد الدرر فی أخبار المهدی المنتظر]]"، سلمی، متوفای ۶۵۸ ق؛ "[[القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر (کتاب)|القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر]]"، [[ابن حجر هیتمی]]، متوفای ۹۷۴ ق؛ "[[فرائد فوائد الفکر فی الإمام المهدی المنتظر (کتاب)|فرائد فوائد الفکر فی الإمام المهدی المنتظر]]"، مری کرمی، متوفای ۱۰۳۳ قی؛ "[[عقیدة أهل السنة والأثر فی المهدی المنتظر (کتاب)|عقیدة أهل السنة والأثر فی المهدی المنتظر]]"، عباد، متوفای ۱۳۵۲ ق؛ "[[تحدید النظر فی أخبار الإمام المنتظر (کتاب)|تحدید النظر فی أخبار الإمام المنتظر]]"، [[ابن مانع]]، متوفای ۱۳۸۵ ق، "[[الإحتجاج بالأثر علی من أنکر المهدی المنتظر (کتاب)|الإحتجاج بالأثر علی من أنکر المهدی المنتظر]]"، تویجری، متوفای ۱۴۱۳ ق؛ "[[المهدی المنتظر فی ضوء الأحادیث والآثار الصحیحة (کتاب)|المهدی المنتظر فی ضوء الأحادیث والآثار الصحیحة]]"، بستوی، (معاصر). چنان‌که ملاحظه می‌‌شود نویسندگان معاصر حتی وهابی که سر ناسازگاری با [[شیعه]] دارند در عنوان کتاب‌شان از واژه "[[منتظر]]" استفاده کرده‌اند»<ref>[[جواد جعفری|جعفری، جواد]]، [[معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین (مقاله)|معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین]].</ref>.
سخن وی دلیلی روشن بر وجود [[انتظار]] در میان [[مسلمانان]] غیر شیعی است. علاوه بر تصریح وی، آن‌چه [[انتظار مهدی]] [[موعود]] را در میان [[اهل تسنن]] اثبات می‌‌کند وجود ده‌ها کتاب در مورد [[مهدویت]] است که با عنوان "المهدی المنتظر" نوشته شده است. (بدیهی است که اگر [[انتظار]] ساخته [[دانشمندان شیعه]] بود، [[اهل تسنن]] از به‌کارگیری آن پرهیز می‌‌کردند.) حذف
کتاب‌هایی مانند: "[[عقد الدرر فی أخبار المهدی المنتظر (کتاب)|عقد الدرر فی أخبار المهدی المنتظر]]"، سلمی، متوفای ۶۵۸ ق؛ "[[القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر (کتاب)|القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر]]"، [[ابن حجر هیتمی]]، متوفای ۹۷۴ ق؛ "[[فرائد فوائد الفکر فی الإمام المهدی المنتظر (کتاب)|فرائد فوائد الفکر فی الإمام المهدی المنتظر]]"، مری کرمی، متوفای ۱۰۳۳ قی؛ "[[عقیدة أهل السنة والأثر فی المهدی المنتظر (کتاب)|عقیدة أهل السنة والأثر فی المهدی المنتظر]]"، عباد، متوفای ۱۳۵۲ ق؛ "[[تحدید النظر فی أخبار الإمام المنتظر (کتاب)|تحدید النظر فی أخبار الإمام المنتظر]]"، [[ابن مانع]]، متوفای ۱۳۸۵ ق، "[[الإحتجاج بالأثر علی من أنکر المهدی المنتظر (کتاب)|الإحتجاج بالأثر علی من أنکر المهدی المنتظر]]"، تویجری، متوفای ۱۴۱۳ ق؛ "[[المهدی المنتظر فی ضوء الأحادیث والآثار الصحیحة (کتاب)|المهدی المنتظر فی ضوء الأحادیث والآثار الصحیحة]]"، بستوی، (معاصر). چنان‌که ملاحظه می‌‌شود نویسندگان معاصر حتی وهابی که سر ناسازگاری با [[شیعه]] دارند در عنوان کتاب‌شان از واژه "[[منتظر]]" استفاده کرده‌اند»<ref>[[جواد جعفری|جعفری، جواد]]، [[معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین (مقاله)|معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین]].</ref>.
}}
}}
{{پاسخ پرسش  
{{پاسخ پرسش  
خط ۱۳۵: خط ۱۲۱:
| پاسخ = آقای '''[[ابراهیم ابراهیمی]]'''، در کتاب ''«[[انتظار و امید (کتاب)|انتظار و امید]]»'' در این‌باره گفته است:
| پاسخ = آقای '''[[ابراهیم ابراهیمی]]'''، در کتاب ''«[[انتظار و امید (کتاب)|انتظار و امید]]»'' در این‌باره گفته است:


«[[اعتقاد]] به [[وجود مهدی]]{{ع}} و [[ظهور]] او، اختصاص به [[مذهب شیعه]] ندارد، بلکه [[محدثان]] بزرگ [[اهل سنت]] لازم به ذکر است که، [[احادیث]] مربوط به آن [[حضرت]] را از طریق گروه بسیاری از [[صحابه]] و [[تابعین]] در کتاب‌های خویش [[نقل]] کرده‌اند: از جمله کتب مشهور [[اهل سنت]]، [[مسند احمد]] و [[صحیح بخاری]]  است که قبل از [[تولد]] [[حضرت قائم]]{{ع}} نوشته شده و [[احادیث]] مربوط به آن [[حضرت]]، در آنها [[نقل]] شده است.
«[[اعتقاد]] به [[وجود مهدی]] {{ع}} و [[ظهور]] او، اختصاص به [[مذهب شیعه]] ندارد، بلکه [[محدثان]] بزرگ [[اهل سنت]] لازم به ذکر است که، [[احادیث]] مربوط به آن [[حضرت]] را از طریق گروه بسیاری از [[صحابه]] و [[تابعین]] در کتاب‌های خویش [[نقل]] کرده‌اند: از جمله کتب مشهور [[اهل سنت]]، [[مسند احمد]] و [[صحیح بخاری]]  است که قبل از [[تولد]] [[حضرت قائم]] {{ع}} نوشته شده و [[احادیث]] مربوط به آن [[حضرت]]، در آنها [[نقل]] شده است.
 
از جمله احادیثی که [[احمد بن حنبل]] [[نقل]] کرده، [[حدیث]] مشهور [[پیامبر اسلام]] {{صل}} است که فرمود:اگر از [[عمر]] [[جهان]] جز یک روز باقی نماند، [[خداوند]] حتماً در آن روز شخصی از [[خاندان]] ما بر می‌انگیزد و او [[جهان]] را پر از [[عدل و داد]] می‌کند؛ هم چنان که پر از [[ظلم]] شده باشد<ref>{{متن حدیث|"لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً"}}.</ref>


از جمله احادیثی که [[احمد بن حنبل]] [[نقل]] کرده، [[حدیث]] مشهور [[پیامبر اسلام]]{{صل}} است که فرمود:اگر از [[عمر]] [[جهان]] جز یک روز باقی نماند، [[خداوند]] حتماً در آن روز شخصی از [[خاندان]] ما بر می‌انگیزد و او [[جهان]] را پر از [[عدل و داد]] می‌کند؛ هم چنان که پر از [[ظلم]] شده باشد<ref>{{متن حدیث|"لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً"}}.</ref>
[[احادیث نبوی]] پیرامون [[حضرت مهدی]] {{ع}} و صفات و [[علائم]] او در منابع قدیم [[اهل سنت]] در [[حد]] [[تواتر]] است.
::::::[[احادیث نبوی]] پیرامون [[حضرت مهدی]]{{ع}} و صفات و [[علائم]] او در منابع قدیم [[اهل سنت]] در [[حد]] [[تواتر]] است.


[[شیخ]] [[منصور علی ناصف]] در کتاب "التاج الجامع للاصول" می‌نویسد: "در میان [[دانشمندان]] گذشته و امروز مشهور است که در [[آخر الزمان]]، به [[یقین]] مردی از [[اهل بیت پیامبر]] - که نام او [[مهدی]] است - [[ظهور]] خواهد کرد. او بر همه [[کشورهای اسلامی]] تسلط خواهد یافت. [[مسلمانان]]، همه پیرو او خواهند شد و او در میان آنان به [[عدالت]] [[رفتار]] می‌کند و [[دین حق]] را قوت می‌بخشد"<ref>سیره پیشوایان، ص ۷۰۰.</ref>.
[[شیخ]] [[منصور علی ناصف]] در کتاب "التاج الجامع للاصول" می‌نویسد: "در میان [[دانشمندان]] گذشته و امروز مشهور است که در [[آخر الزمان]]، به [[یقین]] مردی از [[اهل بیت پیامبر]] - که نام او [[مهدی]] است - [[ظهور]] خواهد کرد. او بر همه [[کشورهای اسلامی]] تسلط خواهد یافت. [[مسلمانان]]، همه پیرو او خواهند شد و او در میان آنان به [[عدالت]] [[رفتار]] می‌کند و [[دین حق]] را قوت می‌بخشد"<ref>سیره پیشوایان، ص ۷۰۰.</ref>.
خط ۱۴۴: خط ۱۳۱:
[[ابن ابی الحدید]] در [[شرح نهج البلاغه]]<ref>ج ۱۰، ص ۹۶.</ref> می‌نویسد: تمامی گروه‌های [[اسلامی]]، [[اتفاق نظر]] دارند که [[عمر]] [[دنیا]] پایان نمی‌پذیرد، مگر [[پس از ظهور]] [[مهدی]]»<ref>[[ابراهیم ابراهیمی|ابراهیمی، ابراهیم]]، [[انتظار و امید (کتاب)|انتظار و امید]]، ص 43-44.</ref>.
[[ابن ابی الحدید]] در [[شرح نهج البلاغه]]<ref>ج ۱۰، ص ۹۶.</ref> می‌نویسد: تمامی گروه‌های [[اسلامی]]، [[اتفاق نظر]] دارند که [[عمر]] [[دنیا]] پایان نمی‌پذیرد، مگر [[پس از ظهور]] [[مهدی]]»<ref>[[ابراهیم ابراهیمی|ابراهیمی، ابراهیم]]، [[انتظار و امید (کتاب)|انتظار و امید]]، ص 43-44.</ref>.
}}
}}
== پرسش‌های وابسته ==
{{پرسمان انتظار فرج}}
{{پرسمان انتظار فرج}}
== منبع‌شناسی جامع مهدویت ==
{{منبع‌شناسی جامع}}
* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های مهدویت|کتاب‌شناسی مهدویت]]؛
* [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های مهدویت|مقاله‌شناسی مهدویت]]؛
* [[:رده:پایان‌نامه‌شناسی پایان‌نامه‌های مهدویت|پایان‌نامه‌شناسی مهدویت]].
{{پایان}}
{{پایان}}


== پانویس ==
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


{{انتظار افقی}}
[[رده:پرسش]]
[[رده:پرسمان مهدویت]]


[[رده:پرسش‌]]
[[رده:پرسمان مهدویت]]
[[رده:(اا): پرسش‌هایی با ۱ پاسخ]]
[[رده:(اا): پرسش‌های مهدویت با ۱ پاسخ]]
[[رده:(اا): پرسش‌های مهدویت با ۱ پاسخ]]
[[رده:پرسش‌های مربوط به انتظار فرج]]
[[رده:پرسش‌های مربوط به انتظار فرج]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۲ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۳۴

دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟
موضوع اصلیبانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاترمهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلیدیدگاه اهل سنت درباره انتظار
تعداد پاسخ۱ پاسخ

دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

انتظار و اعتقاد به امام مهدی (ع) از دیدگاه اهل سنت

شواهد اعتقاد به انتظار در میان اهل سنت

  1. روایات انتظار در منابع اهل سنت: قندوزی از پیامبر (ص) نقل می‌کند که فرموده است: «أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ» سپس در توضیح آن اضافه می‌کند: أَی انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِظُهُورِ الْمَهْدِیِّ (ع)[۵].[۶] اخبار متواتر و مستفیض از پیامبر اسلام (ص) دربارۀ مهدی (ع) رسیده که او از اهل بیت حضرت بود و هفتاد سال حکومت خواهد کرد و در زمین عدالت را می‌‌گستراند[۷]. در حدیثی مشهور پیامبر اسلام (ص) فرمود: «اگر از عمر جهان جز یک روز باقی نماند، خداوند حتماً در آن روز شخصی از خاندان ما را بر می‌انگیزد و او جهان را پر از عدل و داد می‌کند؛ هم چنانکه پر از ظلم شده باشد»[۸][۹]
  2. تأکید علمای اهل سنت بر مسألۀ انتظار: عدّه‌ای از علمای اهل سنت تصریح به وجود انتظار در میان مسلمانان نموده و حتی فتوا بر وجوب عقیده به انتظار داده‌اند: شیخ محمد سفارینی می‌نویسد: "حق این است که مهدی غیر از عیسی است و قبل از او خروج خواهد کرد و در این زمینه روایات به حد تواتر رسیده به نحوی که عقیده به مهدی یکی از معتقدات علمای اهل سنت شمرده می‌‌شود (...) بنابراین ایمان به خروج مهدی واجب است همان طوری که در نظر اهل علم مقدر شده و در عقاید اهل سنت و جماعت تدوین یافته است"[۱۰][۱۱] شبیه این مطلب از ابن قیم الجوزی، جلال الدین سیوطی و عبدالعزیز بن عبدالله بن باز و بسیاری دیگر از علماء اهل سنت در قرون مختلف نقل شده است[۱۲]. علی بن نایف شحود می‌گوید: "انتظار ما به معنای در خانه نشستن و اکتفا کردن به انتظار لسانی نیست. انتظار علاوه بر اینکه مورد تأیید و تأکید شرع است، مورد توصیه و سفارش عقل نیز هست"[۱۳][۱۴]
  3. انتظار در ادعیۀ اهل سنت: بعضی از علمای اهل سنت اندیشۀ انتظار را در قالب دعا بیان داشته‌اند، چنانکه محمد بدرالدین چنین اظهار می‌دارد: "خداوند این همه پریشانی و گرفتاری را از این امت به برکت ظهور و حضور او (حضرت ولی عصر) برطرف فرما «إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً» کسانی ظهور او را بعید و ناشدنی می‌پندارند، اما ما آن را شدنی و نزدیک می‌دانیم"[۱۵].
  4. انتظار در اشعار اهل سنت: بعضی از بزرگان اهل تسنن در ضمن اشعار و ابیاتی انتظار خود نسبت به ظهور حضرت حجت (ع) را بیان داشته‌اند، سید جمال‌الدین حسینی چنین می‌سراید: بیا ‌ای امام هدایت شعار *** که بگذشت از حد غم انتظار[۱۶].

نتیجه گیری

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین مهدوی‌فرد؛
حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است:

«اهل سنت نیز منتظر ظهور حضرت مهدی (ع) در آخرالزمان هستند و به این نکته ایمان دارند که پس از پرشدن زمین از ظلم و جور، آن حضرت خواهد آمد و زمین را از عدل و داد آکنده می‌سازد. اندیشه انتظار و اعتقاد به ظهور دولت حق در میان اهل سنت آن‌گونه که در جهان‌بینی شیعه مطرح است (یعنی اینکه مانند شیعه علاوه بر کوشش در راه تحقق عدل، مبارزه با ظلم و ظالم، و دست رد زدن به سینه حکومت‌های ستمگر، توجهات و توسلاتی نیز با ساحت اقدس و اعلای حضرت حجة (ع) داشته باشند) مطرح نیست. لکن مستندات و فعالیت‌های علمی‌ای در میان آثار مکتب اهل سنت به چشم می‌خورد که از وجود فکر انتظار و آرزوی ایجاد آرمان شهر عدالت در میان اهل سنت یا حداقل در میان اقشاری از آنان حکایت می‌نماید. که در ذیل به این شواهد اشاره می‌شود:

  1. روایات انتظار در منابع اهل سنت: در راستای حفظ روحیه انتظار، بعضی از علمای اهل سنت روایاتی که فضیلت انتظار را بیان داشته در کتب خود ثبت و نقل نموده‌اند به عنوان نمونه علامه قندوزی این کلام نورانی را از وجود مقدس پیامبر (ص) نقل می‌کند که فرموده است: «"أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ"» بعد در توضیح آن اضافه می‌کند: «"أَي انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِظُهُورِ الْمَهْدِيِّ (ع)"»[۱۹].
  2. تأکید علمای اهل سنت بر مسأله انتظار: عدّه‌ای از علمای اهل سنت تصریح به وجود انتظار در میان مسلمانان نموده و یا دیگران را به صبر و انتظار توصیه کرده و حتی فتوی بر وجود عقیده به انتظار داده‌اند، در اینجا به مواردی از سخنان این بزرگان اشاره می‌کنیم:
    1. مالک بن انس (امام مالکی‌ها) در جواب شخصی به نام محمد بن جعفر که شرح گرفتاری‌های خود را برای وی نقل کرد گفت: صبر کنید تا تأویل آیه: ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾[۲۰] آشکار گردد[۲۱]. در این گفتار؛ مالک بن انس شخص یاد شده را به صبر و انتظار ظهور دولت حق توصیه می‌نماید.
    2. ابن القیم در کتاب "اغاثة اللهفان من مصائد الشیطان" می‌نویسد: "یهودیان منتظر قائمی از اولاد داوود هستند که وقتی ظهور کند دعایی می‌خواند که همه مردم جهان می‌میرند ولی این قائم موعود ظاهراً همان دجال موعود است که یهودیان در انتظار ظهور آن هستند وگرنه مسیح بن مریم مسیح هدایت است که مسلمانان در انتظار نزول وی در کنار مهدی منتظر هستند که از اهل بیت نبوت است و پس از قیام زمین را پر از عدل و داد می‌سازد پس از آن که پر از ظلم و بیداد شده باشد"[۲۲]. چنانکه ملاحظه می‌شود در کلام ابن قیّم، دو نکته به چشم می‌خورد که بر وجود مسأله "انتظار" در میان اهل سنت دلالت می‌کند، نخست آنکه انتظار مسیح (ع) در کنار حضرت مهدی (ع) را به همه مسلمانان نسبت می‌دهد و دیگر آنکه حضرت مهدی (ع) را با لقب "منتظر" یاد می‌کند و لازمه "منتظر" وجود "منتظِر" است.
    3. شیخ محمد سفارینی در کتاب "لوامع الانوار البهیة" می‌نویسد: "با بررسی مجموع احادیث منقول علم قطعی درباره ظهور مهدی (ع) به دست می‌آید و روی همین اصل اعتقاد به ظهور مهدی (ع) همانطور که در کتاب‌های اعتقادی اهل سنت و جماعت آمده یکی از واجبات است"[۲۳]. سفارینی در این جملات حکم به وجوب اعتقاد به ظهور حضرت مهدی (ع) نموده و این وجوب اعتقاد به ظهور را رأی و نظر دیگر علمای اهل سنت در کتب اعتقادی آنان اعلام نموده است، و اعتقاد به ظهور اگر نگوئیم همان "انتظار" است لااقل اثر و نتیجه آن، انتظار خواهد بود.
    4. دکتر طه حسین می‌گوید: "مردم منتظر مسیح‌اند"[۲۴]. او این انتظار را به عامه مردم نسبت می‌دهد. اما در مورد انتظار حضرت عیسی (ع)، ذکر دو نکته ضروری است:
      1. در جامعه مصری به ویژه در ایام طه حسین، عقیده به ظهور و انتظار وجود داشته است.
      2. عقیده انتظار در بین آن مردم از مهدی (ع) و مسیح (ع) تحریف شده است منشأ این تحریف روایاتی است که آمدن حضرت مسیح (ع) را پس از ظهور حضرت مهدی (ع) می‌دانند.
  3. انتظار در ادعیه اهل سنت: بعضی از علمای اهل سنت اندیشه انتظار را در قالب دعا بیان داشته‌اند چنانکه محمد بدرالدین چنین اظهار می‌دارد: "خداوند این همه پریشانی و گرفتاری را از این امت به برکت ظهور و حضور او (حضرت ولی عصر) برطرف فرما «"إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً وَ نَراهُ قَرِيباً"» کسانی ظهور او را بعید و ناشدنی می‌پندارند، اما ما آن را شدنی و نزدیک می‌دانیم"[۲۵].
  4. انتظار در اشعار اهل سنت: بعضی از بزرگان اهل تسنن در ضمن اشعار و ابیاتی انتظار خود نسبت به ظهور حضرت حجت (ع) را بیان داشته‌اند، سید جمال‌الدین حسینی محدث و مؤلف اهل سنت در کتاب روضة‌الاحباب که از کتب متداوله معروفه در نزد اهل سنت است چنین می‌سراید:
بیا‌ای امام هدایت شعار *** که بگذشت از حد غم انتظار
ز روی همایون بیفکن نقاب *** عیان ساز رخسار چون آفتاب

برون آی از منزل اختفاء *** نمایان کن آثار مهر و وفاء[۲۶]

و نیز شیخ عامر بن بصری در قصیده‌ای بنام ذات‌الانوار خطاب به حضرت ولی عصر (ع) چنین بیان می‌دارد: "به علّت طولانی شدن انتظار خسته و دلتنگ شدیم، پس‌ ای قطب وجود! تو را به پروردگارت قسم، با ظهورت ما را خوشبخت نما[۲۷]. پس به گونه‌ای باش (ظهور کن) تا ما تو را ببینیم که لذت و خوشی محب در این است که بعد از دوری و غیبت محبوبش را ملاقات کند.

و نیز شیخ فریدالدین عطار نیشابوری بعد از ذکر نام ائمه (ع) می‌گوید:

صد هزاران اولیا روی زمین *** از خدا خواهند مهدی را یقین یا الهی مهدیه از غیبت آر *** تا جهان عدل گردد آشکار[۲۸]

حاصل آنکه موضوع مهدی (ع) و انتظار در نزد عالمان دینی و محدثان اهل سنت نیز مطرح است. البته جا داشت که آنان این مسأله اعتقادی و اسلامی و سیاسی اجتماعی را در میان توده‌های اهل سنت رواج بیشتری می‌دادند و تلاش می‌کردند تا دست رد گذاشتن به سینه حکومت‌های جابر و طاغوتی و اندیشیدن به حکومت عدل و قسط الهی و آمادگی برای ظهور "مصلح فاطمی" در توده‌های وسیع جهان تسنّن نیز حضور فعال داشته باشد تا این اعتقاد چونان خونی زنده و هیجانی برای مقابله با ستم و ستمگری در همه سرزمین‌های اسلامی جاری باشد و همچنین توسل و توجه به حقیقت اعلای "ولایت الاهیه مهدویة" همواره مددکار روح و جان و روشن کننده عقل و روان و پشتیبان دل و ایمان آنان گردد.

البته از این نکته نباید غافل شد که ایده انتظار در فرهنگ شیعی، به صورت عینی و زنده، تعریف شده و با هویتی تاریخمند و بسیار دقیق ثبت گردیده است، به همین علت توان‌بخشی و شورآفرینی و سازندگی اکسیری این امید مقدس و انتظار آرمانی، به مراتب جلوه‌گر‌تر و محسوس‌تر از پیامدهای آن در میان اهل سنت است، به گونه‌ای که توجه ناظران خارجی را به خود معطوف داشته است.

ماربین محقق آلمانی در این خصوص می‌گوید: از جمله مسائل اجتماعی بسیار مهمی که همیشه می‌تواند موجب امیدواری و رستگاری شیعه باشد، اعتقاد به وجود حجت عصر و انتظار ظهور اوست. زیرا عقیده شیعه این است هنگامی که انسان در بستر رود، به این امید باید بخوابد که چون صبح از خواب برخیزد، حجت عصر ظهور کرده، و برای تأییدش آماده باشد[۲۹].

همان‌طور که ملاحظه فرمودید، اندیشه انتظار، و اعتقاد به روشن بودن پایان تاریخ زندگی بشریت اعتقادی همگانی است. تحقق چنین اتفاق نظری میان پیروان ادیان گذشته و اکثر ملت‌ها و اقوام و نیز نوابغ و فلاسفه غرب ـ با وجود تعدد ادیان و فاصله بسیار میان باورها و اختلاف افکار آنان ـ بر اصل ایده منجی‌باوری و انتظار منجی هیچگاه ممکن نیست بدون مدرک و پشتوانه‌ای استوار و اصیل باشد. زیرا نظایر چنین وحدت نظر جهان شمولی عادة بدون وجود سند و دلیل عقل‌پسند و معتبر صورت نمی‌پذیرد»[۳۰].
۲. حجت الاسلام و المسلمین الهی‌نژاد؛
حجت الاسلام و المسلمین حسین الهی‌نژاد، در کتاب «بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت» در این‌باره گفته است:

«متأسفانه در منابع حدیثی اهل سنت که دربردارنده روایات‌الانتظارند، هیچ اثری از واژه انتظار که دلالت بر انتظار خاص یعنی انتظار ظهور امام مهدی (ع) کند، نیست؛ ولی به عکس در اقوال و نوشتار علمای معاصر اهل سنت این واژه به کار رفته و در معنای انتظار خاص نیز استعمال شده است؛ مثلاً در کتاب اغاثة‌اللهفان من مصائد الشیطان از ابن‌قیم آمده است: مسلمون (یعنی همۀ گروه‌های اسلامی) در انتظار فردی به سر می‌برند به نام مهدیان که از اهل بیت پیامبر گرامی اسلام (ص) بوده است و زمین را پر از عدل و داد می‌کند[۳۱].

دربارۀ مفهوم و جایگاه انتظار در کتاب موسوعة فقه‌الابتلاء به تألیف علی بن نایف شحود مطالب دقیق و ظریفی بیان شده است و ایشان در این کتاب بابی گشوده است تحت عنوان "الاعداد سبیل الاستقامه" که به بیان اعداد و آمادگی پرداخته و گفته است انجام دادن هر کار مهمی بدون مقدمه و تهیؤ ممکن نیست و این بحث از جمله مباحث مهمی است که علمای علم اصول و فقه در علم اصول و علم فقه بدان توجه ویژه کرده‌اند و خداوند در قرآن نیز با بیان آیات مختلفی به این موضوع اشاره کرده است: مِنْ قَبيلِ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی: ﴿وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى * وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى﴾[۳۲]، إِذِ السَّعْيُ وَ الْحَرَكَةُ مِنْ شَأْنِهِ إِيصالُ الْمُكَلَّفِ الَی تَحْقِيقِ مَا يَصْبُو إِلَيْهِ دُونَ الْجُمُودِ وَ الْخُنُوعِ وَقَولُهُ سُبْحَانَهُ: ﴿وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً﴾[۳۳]، [۳۴]. همو در ادامه می‌نویسد: همیشه میان حادثه مهم و فرایندی که به آن منتهی می‌شود، فترت و فاصله‌ای است که این فاصله را اعداد و استعداد پر کرده و در واقع این فاصله و این اعداد نیز به نوعی تداعی انتظار است. وی سپس به بیان مفهوم انتظار و جایگاه مهم آن می‌پردازد[۳۵] او سپس می‌گوید: ما نیز منتظر ظهور امام مهدی (ع) هستیم و انتظار ما به معنای در خانه نشستن و اکتفا کردن به انتظار لسانی نیست. وی در ادامه می‌نویسد: اصلاً انتظار مقوله‌ای است که علاوه بر اینکه مورد تأیید و تأکید شرع است، مورد توصیه و سفارش عقل نیز هست[۳۶]»[۳۷].

نزول حضرت عیسی (ع) از جمله باورهای مهم اهل سنت است[۳۸]. بر این اساس اهل سنت در انتظار روزی به سر می‌برند که حضرت عیسی (ع) از آسمان فرود آید و در مبارزه با دجال، حضرت مهدی (ع) را یاری کند. ابن‌قیم در این مورد می‌نویسد: ملت‌های سه‌گانه یهودیت، مسیحیت و مسلمانان در انتظار منتظری (حضرت عیسی) به سر می‌برند که بدان وعده داده شده‌اند و مسلمانان در انتظار حضرت عیسی (ع) به سر می‌برند که با آمدنش به شکستن صلیب و کشتن خوک و به از بین بردن یهودیت و مسیحیت مبادرت می‌ورزد. وی در ادامه می‌نویسد: همچنین مسلمانان در انتظار ظهور امام مهدی (ع) به سر می‌برند که از اهل بیت نبوت است و جهان را پر از عدل و داد می‌کند[۳۹].

المقدسی در کتاب التحفة‌المقدسیه می‌نویسد: همه امت‌های سه‌گانه یهودیت و مسیحیت و مسلمانان در انتظار آمدن حضرت عیسی (ع) به سر می‌برند؛ اما تفاوت ما با مسیحیت در این است که آنها در انتظار حضرت عیسایی به سر می‌برند که در مورد ایشان ادعای الوهیت دارند؛ ولی ما مسلمانان در انتظار حضرت عیسایی به سر می‌بریم که بنده و رسول خداست[۴۰].

الشحود در کتاب المفصل فی الرد علی شبهات اعداء الاسلام در این خصوص می‌نویسد: یهودیان در انتظار مسیح دجال هستند؛ ولی مسیحیان و مسلمانان در انتظار مسیح واقعی و راستین‌اند که مرتبط با دجال و مبارزه با اوست[۴۱].

ابن‌قیم در کتاب هدایة‌الحیاری انتظار امت‌های سه‌گانه را این‌گونه تشریح می‌کند: یهودیان در انتظار مسیح دجال هستند و مسیحیان در انتظار مسیح ضلالت‌اند؛ ولی مسلمانان در انتظار مسیحی هستند که به شریعت پیامبر گرامی اسلام (ص) عمل می‌کند و به کشتن خنزیر و دجال می‌پردازد[۴۲].

التویجری در کتاب موسوعة فقه‌القلوب این ادعا را مطرح می‌کند که همه مسلمانان در انتظار نزول حضرت عیسی (ع) به سر می‌برند تا حضرت بیاید و کار یهودیان، مسیحیان و بت‌پرستان را یک‌سره کند و صلیب و بت آنها را از بین ببرد[۴۳].

مطالب فوق که به نوعی بیانگر دیدگاه علما و اندیشمندان اهل سنت است و نیز منابع حدیثی اهل سنت که به نحوی دربردارنده روایاتی درباره حضرت عیسی (ع) است، اعتقاد فراگیر و قطعی اهل سنت به حضرت عیسی (ع) و نزول او هنگام ظهور امام مهدی (ع) را ثابت می‌کند. بی‌تردید در مباحث آخرالزمانی و منجی‌گرایی همیشه باورداشت امام مهدی و حضرت عیسی مکمل یکدیگر و در کنار هم قابل تعریف و توجیه‌اند و به نوعی آن دو ابرمرد آسمانی در رخداد و حوادث مختلف آخرالزمانی در کنار یکدیگر قرار دارند و با هماهنگی به دنبال اجرای نهضت جهانی و تحقق اهداف آن به پیش می‌روند[۴۴]. این هماهنگی که منجر به تحول و تکامل جهانی است، می‌تواند در قالب‌های مختلفی همپوشانی داشته باشد؛ مثلاً هدف هر دو یکی است، هر دو در مقطع آخرزمان ظاهر می‌شوند[۴۵]، هر دو در مبارزه با ستمگران از جمله سرآمد آنها دجال مشارکت می‌کنند[۴۶]، هر دو به دنبال اجرایی کردن دین اسلام حرکت می‌کنند[۴۷] و هر دو دارای وصف منتظر هستند و مورد انتظار مسلمانان‌اند.

آری، از این همبستگی و هماهنگی امام مهدی (ع) و حضرت عیسی (ع) در اجرای برنامه‌های آخرالزمانی که مورد قبول همه اهل سنت است، می‌توان به همسانی و مشابهت شاخصه‌ای آن دو نیز پی برد؛ یعنی چنانچه اهل سنت در مورد حضرت عیسی (ع) به باورمندی انتظار رسیده است، در مورد حضرت مهدی (ع) نیز همین اذعان و باور اجرایی می‌شود؛ پس در نتیجه از باورمندی به انتظار حضرت عیسی (ع) در اهل سنت می‌توان به باورمندی انتظار حضرت مهدی (ع) در اهل سنت نیز پی برد»[۴۸].
۳. حجت الاسلام و المسلمین فروهی؛
حجت الاسلام و المسلمین دکتر ناصر فروهی، در مقاله «انتظار فرج» در این‌باره گفته است:

«از دیدگاه اهل سنت، اصل این مسئله که زمانی خواهد آمد که شخصی از تبار قریش و از سلاله نبی گرامی اسلام (ص) ظهور خواهد کرد و حضرت مسیح پشت سر او نماز خواهد خواند و خلافت و حکومت را به‌دست خواهد گرفت، امری است مسلّم[۴۹].

ابن خلدون با وجود این که در اصل احادیث مهدی (ع) تشکیک نموده است، در عین حال در مقدمه تاریخ خود می‌نویسد: "مشهور در بین اهل اسلام در تمامی عصرها این است که لابد در آخرالزمان مردی از اهل بیت ظهور خواهد کرد که مؤکد دین و اظهار کننده عدالت خواهد بود و مسلمین از او تبعیت خواهند کرد و او بر تمامی ممالک استیلا پیدا خواهد کرد و او به نام مهدی نامیده می‌‌شود و از نشانه‌های او خروج دجال است که حضرت عیسی‌(ع) از آسمان نازل می‌‌شود و دجال را به قتل می‌رساند و پشت سر مهدی نماز خواهد خواند[۵۰]. همچنین ابن عربی در کتاب خود فتوحات مکیه در این باره می‌نویسد: "خداوند را خلیفه‌ای است که روزی ظاهر می‌‌شود و ظهورش زمانی اتفاق می‌افتد که دنیا پر از جور و ستم باشد و او دنیا را پر از عدل و قسط می‌‌کند و اگر از عمر دنیا یک روز بیشتر نماند، خداوند آن روز را طولانی می‌گرداند تا این خلیفه که از عترت رسول الله (ص) و از اولاد فاطمه زهرا (س) است، و نامش با نام رسول خدا یکی می‌باشد، حکومت روی زمین را به دست گیرد"[۵۱].

درباره حضرت مهدی (ع) و این که او از اهل بیت پیامبر اسلام (ص) است و در آخرالزمان ظهور خواهد کرد، روایات زیادی که ادعای تواتر شده در کتاب‌های روایی اهل سنّت نقل شده است. یکی از علمای اهل سنت به نام ابوالحسن سجستانی که در قرن چهارم می‌زیست، می‌نویسد: "اخبار متواتر و مستفیض از پیامبر اسلام (ص) درباره مهدی رسیده که او از اهل بیت حضرت بود و هفتاد سال حکومت خواهد کرد و در زمین عدالت را گسترانده..."[۵۲].

شیخ محمد سفارینی هم می‌نویسد: "حق این است که مهدی غیر از عیسی است و او قبل از عیسی خروج خواهد کرد و در این زمینه روایات به حد تواتر رسیده به نحوی که عقیده به مهدی یکی از معتقدات علمای اهل سنت شمرده می‌‌شود... بنابراین ایمان به خروج مهدی واجب است همان طوری که در نظر اهل علم مقدر شده و در عقاید اهل سنت و جماعت تدوین یافته است[۵۳]. شبیه این مطلب از ابن قیم الجوزی، جلال الدین سیوطی و عبدالعزیز بن عبدالله بن باز و بسیاری دیگر از علماء اهل سنت در قرون مختلف نقل شده است[۵۴].

بنابراین اصل اعتقاد به مسئله مهدی منتظر در بین اهل سنّت امری است مسلّم منتها آنها معتقد هستند که اوّلاً چنین شخصی هنوز متولد نشده، هر وقت خداوند اراده کند متولد خواهد شد، و ثانیا او از فرزندان امام حسن‌(ع) است نه از فرزندان امام حسین‌(ع)[۵۵]. بنابراین اعتقاد اهل سنت درباره انتظاراین است که بعد از این که زمین را ظلم و جور فرا گرفت در آخرالزمان مردی از اهل بیت وعترت پیامبر اسلام (ص) ظهور خواهد کرد و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد و حضرت عیسی بعد از او از آسمان نازل شده و پشت سر او نماز خواهد خواند»[۵۶].
۴. حجت الاسلام و المسلمین جعفری؛
حجت الاسلام و المسلمین جواد جعفری در مقاله «معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین» در این‌باره گفته است:

«انتظار امام مهدی هم مفهومی شیعی نیست، چرا که وقتی پیامبر بزرگوار اسلام وعده می‌‌دهد که در آینده مردی از تبار من زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، انتظار خود به خود شکل می‌‌گیرد و دیگر نیازی به حدیث دیگر نیست که دستور به انتظار دهد[۵۷][۵۸].

برادران اهل تسنن نیز طبق احادیث نبوی بر این باورند که مهدی آل محمد در آخرالزمان خواهد آمد و جهان آکنده از ظلم و ستم را از عدل و داد سرشار خواهد کرد. بنابراین، آنان نیز منتظر امام مهدی هستند. ابن‌ قیم‌ جوزیه می‌‌نویسد: مسلمانان خروج مهدی از اهل بیت نبوت را انتظار می‌‌کشند که زمین را از عدالت لبریز می‌‌کند چنان‌که از ستم پرشده است[۵۹].

سخن وی دلیلی روشن بر وجود انتظار در میان مسلمانان غیر شیعی است. علاوه بر تصریح وی، آن‌چه انتظار مهدی موعود را در میان اهل تسنن اثبات می‌‌کند وجود ده‌ها کتاب در مورد مهدویت است که با عنوان "المهدی المنتظر" نوشته شده است. (بدیهی است که اگر انتظار ساخته دانشمندان شیعه بود، اهل تسنن از به‌کارگیری آن پرهیز می‌‌کردند.) حذف

کتاب‌هایی مانند: "عقد الدرر فی أخبار المهدی المنتظر"، سلمی، متوفای ۶۵۸ ق؛ "القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر"، ابن حجر هیتمی، متوفای ۹۷۴ ق؛ "فرائد فوائد الفکر فی الإمام المهدی المنتظر"، مری کرمی، متوفای ۱۰۳۳ قی؛ "عقیدة أهل السنة والأثر فی المهدی المنتظر"، عباد، متوفای ۱۳۵۲ ق؛ "تحدید النظر فی أخبار الإمام المنتظر"، ابن مانع، متوفای ۱۳۸۵ ق، "الإحتجاج بالأثر علی من أنکر المهدی المنتظر"، تویجری، متوفای ۱۴۱۳ ق؛ "المهدی المنتظر فی ضوء الأحادیث والآثار الصحیحة"، بستوی، (معاصر). چنان‌که ملاحظه می‌‌شود نویسندگان معاصر حتی وهابی که سر ناسازگاری با شیعه دارند در عنوان کتاب‌شان از واژه "منتظر" استفاده کرده‌اند»[۶۰].
۵. آقای ابراهیمی؛
آقای ابراهیم ابراهیمی، در کتاب «انتظار و امید» در این‌باره گفته است:

«اعتقاد به وجود مهدی (ع) و ظهور او، اختصاص به مذهب شیعه ندارد، بلکه محدثان بزرگ اهل سنت لازم به ذکر است که، احادیث مربوط به آن حضرت را از طریق گروه بسیاری از صحابه و تابعین در کتاب‌های خویش نقل کرده‌اند: از جمله کتب مشهور اهل سنت، مسند احمد و صحیح بخاری است که قبل از تولد حضرت قائم (ع) نوشته شده و احادیث مربوط به آن حضرت، در آنها نقل شده است.

از جمله احادیثی که احمد بن حنبل نقل کرده، حدیث مشهور پیامبر اسلام (ص) است که فرمود:اگر از عمر جهان جز یک روز باقی نماند، خداوند حتماً در آن روز شخصی از خاندان ما بر می‌انگیزد و او جهان را پر از عدل و داد می‌کند؛ هم چنان که پر از ظلم شده باشد[۶۱]

احادیث نبوی پیرامون حضرت مهدی (ع) و صفات و علائم او در منابع قدیم اهل سنت در حد تواتر است.

شیخ منصور علی ناصف در کتاب "التاج الجامع للاصول" می‌نویسد: "در میان دانشمندان گذشته و امروز مشهور است که در آخر الزمان، به یقین مردی از اهل بیت پیامبر - که نام او مهدی است - ظهور خواهد کرد. او بر همه کشورهای اسلامی تسلط خواهد یافت. مسلمانان، همه پیرو او خواهند شد و او در میان آنان به عدالت رفتار می‌کند و دین حق را قوت می‌بخشد"[۶۲].

ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه[۶۳] می‌نویسد: تمامی گروه‌های اسلامی، اتفاق نظر دارند که عمر دنیا پایان نمی‌پذیرد، مگر پس از ظهور مهدی»[۶۴].

پرسش‌های وابسته

  1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
  2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
  3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
  4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
  5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
  6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
    1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
    2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
  8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
  9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
  10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
  11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
  12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
  13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
  14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
  17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
  18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
  19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
  20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
  21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
  22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
  23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
  24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
  25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
  26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
  27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
  28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
  29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
  30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
  32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
  33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
  34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
  35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
  36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
  37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
  38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
  39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
  40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
  41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
  42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
  43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
  46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
  47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
  48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
  49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
  50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
  51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
  52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
  59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
  60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
  61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
  62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
  64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
  65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
  66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
  70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
  71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
  72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
  73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
  74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
  75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
  77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
  78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
  80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
  81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
  82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
  83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
  84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
  85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
  86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
  87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
  88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
  89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
  90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
  91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
  92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
  93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
  94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
  95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
  96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
  97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
  98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
  99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
  100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
  101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
  102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
  103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
  104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
  105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
  106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
  107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
  109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
  110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
  111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
  112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
  113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
  114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
  115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
  116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
  117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
  118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
  119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
  121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
  122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
  123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
  126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
  127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
  128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
  129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
  130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
  131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

پانویس

  1. ↑ ر.ک: ابراهیمی، ابراهیم، انتظار و امید، ص ۴۳-۴۴.
  2. ↑ ر.ک: مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۳۹-۴۶؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج، ص؟؟؟؛ جعفری، جواد، معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین، ص؟؟؟
  3. ↑ ر.ک: مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۳۹-۴۶؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج، ص؟؟؟.
  4. ↑ ر.ک: مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۳۹-۴۶؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج، ص؟؟؟.
  5. ↑ قندوزی حنفی، سلیمان‌بن‌ابراهیم، ینابیع المودة، ج۳، ص۳۷۹؛ ابن جوزی، فرائد السمطین، ج ۲، ص ۳۳۵.
  6. ↑ ر.ک: مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۳۹-۴۶؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج، ص؟؟؟.
  7. ↑ ر.ک: فروهی، ناصر، انتظار فرج، ص؟؟؟.
  8. ↑ «لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً»؛ الفتوحات المکیه، ج۳، ص ۳۲۷.
  9. ↑ ر.ک: ابراهیمی، ابراهیم، انتظار و امید، ص ۴۳-۴۴.
  10. ↑ المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۰ الی ۴۶.
  11. ↑ ر.ک: مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۳۹-۴۶؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج، ص؟؟؟.
  12. ↑ ر.ک: فروهی، ناصر، انتظار فرج، ص؟؟؟؛ جعفری، جواد، معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین، ص؟؟؟
  13. ↑ الشحود، علی بن نایف، موسوعة فقه الابتلاء، ج ۴، ص ۳۰۸.
  14. ↑ ر.ک: الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۵۹-۶۱؛ جعفری، جواد، معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین، ص؟؟؟
  15. ↑ ر.ک: مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۳۹-۴۶؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج، ص؟؟؟.
  16. ↑ ر.ک: مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۳۹-۴۶؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج، ص؟؟؟.
  17. ↑ ر.ک: مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۳۹-۴۶؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج، ص؟؟؟.
  18. ↑ ر.ک: مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۳۹-۴۶؛ فروهی، ناصر، انتظار فرج، ص؟؟؟.
  19. ↑ قندوزی حنفی، سلیمان‌بن‌ابراهیم، ینابیع المودة، ج ۳، باب ۹۴، ص ۳۷۹، در این زمینه می‌توانید به فرائد السمطین ابن جوزی، ج ۲، ص ۳۳۵ رجوع کنید.
  20. ↑ «و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.
  21. ↑ امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، ص ۴۳، به نقل از مقاتل الطالبین، ص ۳۵۹.
  22. ↑ خسروشاهی، سید هادی، مصلح جهانی، ص ۱۳.
  23. ↑ خسروشاهی، سید هادی، مصلح جهانی، ص ۱۴۶ - ۱۴۷.
  24. ↑ خورشید مغرب، ص ۸۶، به نقل از کتاب الایام نوشته طه حسین.
  25. ↑ خورشید مغرب، ص ۷۰، به نقل از کتاب الامام الثانی عشر، ص ۷۷.
  26. ↑ بهشتی، محمد، ادیان و مهدویت، پیشین، ص ۱۰۷.
  27. ↑ مللنا و طال الانتظار مجد لنا *** بربک یا قطب الوجود بلقیة /// فجعل لنا حتی نراک فلذة *** المحب لقا محبوبه بعد غیبة (بهشتی، محمد، ص ۱۱۳، به نقل از ینابیع المودة، ص ۴۷۳).
  28. ↑ بهشتی، محمد، ص ۱۱۴
  29. ↑ در انتظار ققنوس، صص ۲۹۹ ـ ۳۰۰، ر.ک: سیاست اسلامی، ماربین، صص ۴۹ ـ ۵۰.
  30. ↑ مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص39-46.
  31. ↑ وَ يَنْتَظِرُونَ خُرُوجَ الْمَهْدِيِّ مِنْ أَهْلِ بَيتِ النُّبُوَّةِ يَملَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً (ابن قیم الجوزی؛ اغاثة اللهفان من مصائد الشیطان؛ ج ۲، ص ۳۳۸).
  32. ↑ «و اینکه آدمی را چیزی جز آنچه (برای آن) کوشیده است نخواهد بود * و اینکه (بهره) کوشش وی زودا که دیده شود» سوره نجم، آیه ۳۹-۴۰.
  33. ↑ «اگر (به راستی) می‌خواستند رهسپار گردند ساز و برگی برای آن فراهم می‌آوردند» سوره توبه، آیه ۴۶.
  34. ↑ نَظَراً إلی أَنَّ الإِعْدادَ أَهَمُّ بِدَرَجاتٍ مِنَ الْمُوَاجَهَةِ ذَاتِهَا لِأَنَّ سَاعَةَ الْمُوَاجَهَةِ هِيَ سَاعَةُ الصِّرَاعِ وَ أَيُّ عَاقِلٍ وَ رَشِيدٍ لاَ يَدْخُلُ الصِّرَاعَ دُونَ أَنْ يُهَيِّءَ نَفْسَهُ لِتِلْكَ السَّاعَة
  35. ↑ وَ الْفَتْرَةُ الَّتِي تَسْتَغْرِقُهَا عَمَلِيَّةُ الإِعْدَادِ وَ الْإِيتَاءِ بِمُقَدِّمَةِ الْوَاجِبِ، هَذِهِ الْفَتْرَةُ بِالذَّاتِ مَا تَدَّعِي بِالِانْتِظَارِ، إِذِ الِانْتِظَارُ لَا يعْنِي جُلُوسَ المَرءِ في بَيتِهِ مُتَوَقِّعاً أَنْ يُحَقِّقَ اللَّهُ لَهُ تَطلِعَاتِهِ وَ آمَالَهُ وَ أَهْدَافَهُ، إِنَّمَا الاِنْتِظَارُ يعْني سَعْيُ الإِنْسَانِ وَ تَحَرُّكُهُ بِاتِّجَاهِ إِعْدَادِ مَا يَنْتَظِرُهُ وَ مَا يُرِيدُ تَحْقِيقَهُ وَ إِنطِلاقاً مِن هَذِهِ القَنَاعَةِ، نَقُولُ إِنَّ قَوْلَ اللَّهِ تَعالیمِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلا يُشيرُ وَ يُؤَكَّدُ أَنَّ المُنتَظِرَ هُوَ السَّاعَتي وَ الْمُتَحَرِّكُ وَ الْمُعِدُّ نَفْسَهُ وَ مُهَيّؤُها لِيَوْمِ المُواجَهَةِ وَ لَحْظَةِ الاِنْطِلاَقِ".
  36. ↑ علی بن نایف الشحود؛ موسوعة فقه الابتلاء، ج ۴، ص ۳۰۸.
  37. ↑ الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۵۹-۶۱.
  38. ↑ محمد شمس‌الحق العظیم آبادی؛ عون المعبود شرح سنن أبی‌داود، ج ۱۱، ص ۴۵۷. عبدالله‌بن‌سلیمان الغفیلی؛ أشراط الساعة: ص ۲۰۸.
  39. ↑ اَلْأُمَمُ الثَّلاَثُ تَنتظِرُ مُنْتَظِراً يَخْرُجُ في آخِرِ الزَّمَانِ فَإِنَّهُمْ وُعِدُوا بِهِ فِي كُلِّ مِلَّةٍ وَ الْمُسْلِمُونَ يَنْتَظِرُونَ نُزُولَ الْمَسِيحِ عيسَی بْنِ مَرْيَمَ مِنَ السَّمَاءِ لِكَسْرِ الصَّلِيبِ وَ قَتْلِ الْخِنْزِيرِ وَ قَتْلِ اَعْدَائِهِ مِنَ الْيَهُودِ وَ عِبَادِهِ مِن النَّصاری وَ يَنْتَظِرُونَ خُرُوجَ الْمَهْدِيِّ مِنْ أَهلِ بَيتِ النُّبُوَّةِ يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً كَما مُلِئَتْ جَوْراً (ابن‌قیم الجوزی؛ اغاثة اللهفان من مصائد الشیطان، ج ۲، ص ۳۳۸).
  40. ↑ النَّصَاری وَ كَذَا اليَهُودُ يَنْتَظِرُونَ نُزُولَ الْمَسِيحِ قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ نَحْنُ المُسلِمونُ مُنتَظِرُ ذَلِكَ أَيْضاً و الْفَرْقُ بَيْنَنَا وبَيْنَهُمْ أنَّنَا نَنْتَظِرُ الْمَسِيحَ بْنَ مرْيَمَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ أَمَّا النَّصَاری فَإِنَّهُمْ يَنْتَظِرُونَ الْمَسِيحَ الَّذِي يَدَّعِي الْأُلُوهِيَّةَ وَ يَدَعُونَهَا هُمْ لَهُ (محمد عاصم المقدسی؛ التحفة المقدسیة، ج ۱، ص ۱۲۴).
  41. ↑ هُنا بِذَلِكَ الْوَاقِعِ فَالْيَهُودُ يَنْتَظِرُونَ مَسِيحَهُمْ وَ هُوَ المَسيحُ الدَّجَّالُ لَعَلَّكَ لاَ يُخْفی عَلَيْكَ حِرْصُهُم علَی بِناءِ الهَيكَلِ المَزعُومِ لِيُظْهَرَ لَهُم مَسِيحُهُمُ الْكَذَّابُ الَّذِي يَطْمَعُوا أَنْ يحكَمُوا الْأَرْضَ تَحْتَ قِيَادَتِهِ الَّذِي وَ هُوَ الذِّي حَذَرَ مِنْهُ الرَّسُولُ (ص) وَ النَّصاری وَ الْمُسْلِمُونَ يَنْتَظِرُونَ الْمَسِيحَ الْحَقِّ وَ هُوَ عيسَی بْنِ مَرْيَمِ (ع) وَ نُزُولُ عِيسی (ع) مُرْتَبِطٌ بِخُرُوجِ الدَّجَّالِ (علی‌بن‌نایف الشحود المفصل فی الرد علی شبهات اعداء الاسلام؛ ج ۲، ص ۱۲۷).
  42. ↑ إِنَّ الْيَهُودَ يَنْتَظِرُونَ الْمَسِيحَ الدَّجَّالَ وَ يَزعُمُونَ أنَّهُ مِن سُلالَةِ دَاوُدِ (ع) وَ قَدْ وَرَدَ فِي الحَدِيثِ الصَّحِيحِ أَنَّ الدَّجَّالَ يَتْبَعُهُ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنْ يَهُودِ إصْبَهَانَ أَمَّا النَّصَاری فَإِنَّهُمْ يَنْتَظِرون مَسِيحَ الضَّلالَةِ وَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُ الْمَسِيحُ الَّذِي قَتَلَهُ وَ صَلَبَهُ الْيَهُودُ وَ أَنَّهُ اِبْنُ اللَّهِ وَ سَيَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ لِمُحَاسَبَةِ الْخَلاَئِقِ وَ أَمَّا الْمُسْلِمُونَ فَإِنَّهُمْ يَنْتَظِرُونَ تَصْدِيقاً لِلصَّادِقِ الْأَمِينِ (ص) مَسِيحَ الْهُدی عِيسَی بْنِ مَرْيَمَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ فَيَكْسِرُ الصَّلِيبَ و يَقْتُلُ الْمَسِيحَ الدَّجَّالَ وَ الْخِنْزِيرَ وَ يَحْكُمُ بِشَرِيعَةِ مُحَمَّدٍ (ص) (ابن‌قیم الجوزی؛ هدایة الحیاری؛ ج ۱، ص ۴۸۷).
  43. ↑ محمد بن عبدالله التویجری؛ موسوعة فقه القلوب، ج ۴، ص ۳۲۲۸.
  44. ↑ پیامبر گرامی اسلام (ص) می‌فرماید: «"كَيفَ تَهلِكُ اُمَةٌ أنَا أَوَّلُها وَ عيسَی بنُ مَريمَ فِي آخرِها، وَ المَهدِيُّ مِن أهلِ بَيتِي فِي وَسَطِها"» (جلال الدین السیوطی؛ جامع الاحادیث، ج ۱۵، ص ۴۳۹).
  45. ↑ پیامبر گرامی اسلام (ص) می‌فرماید: «"كَيْفَ بِكُمْ إِذَا نَزَلَ فِيكُمْ عِيسی بْنَ مَرْيَمَ وَ إِمَامُكُمْ مِنْكُمْ» (ابن‌حنبل، مسند احمد، ص ۱۵۲).
  46. ↑ «"فَإِذَا نَظَرَ إِلَيْهِ الدَّجَّالُ ذَابَ كَمَا يَذُوبُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ وَ يَنْطَلِقُ هَارِباً وَ يَقُولُ عِيسی (ع) إِنَّ لِي فِيكَ ضَرْبَةً لَنْ تَسْبِقَنِي بِها. فَيُدْرِكُهُ عِندَ بابِ اللُّدِّ الشَّرقيِّ فَيَقتُلُهُ"» (ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ج ۲، ص ۱۳۵۹).
  47. ↑ «"قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يُوشِكُ الْمَسِيحُ عِيسَي بْنَ مَرْيَمَ أَنْ يَنْزِلَ حُكماً قِسْطاً وَ إِمَاماً عَدْلاً فَيَقْتُلُ الخِنزيرَ وَ يَكسِرُ الصَّلِيبَ وَ تَكُونُ الدَّعْوَةُ وَاحِدَةً فَأقْرِئُوهُ أو أَقْرِئْهُ السَّلاَمَ مِنْ رَسُولِ اللِّهِ (ص) وَ أُحَدِّثُهُ فَيُصَدِّقُنِي فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ قَالَ أَقْرِئُوهُ مِنِّي السَّلامَ"» (ابن‌حنبل، مسند احمد، ص ۳۰۰).
  48. ↑ الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص 68-71.
  49. ↑ الإمام المهدی عند أهل السنة، ص ۳۹۷ و موسوعة الإمام المهدی، ص ۱۲.
  50. ↑ تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص ۵۵۵.
  51. ↑ الفتوحات المکیه، ج۳، ص ۳۲۷.
  52. ↑ برای مطالعه بیشتر رجوع شود به کتاب امامان ما از دیدگاه اهل سنت، ص ۴۷۹.
  53. ↑ لوائح الأنوار البهیئة، ج۲، ص ۸۰ به نقل از المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۴.
  54. ↑ المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۰.
  55. ↑ ر.ک: المهدی المنتظر، ج۱، ص ۴۰ الی ۴۶.
  56. ↑ فروهی، ناصر، انتظار فرج.
  57. ↑ مناوی، محمد عبد الرؤوف، التیسیر بشرح الجامع الصغیر، ج ۵، ۲۶۲؛ تویجری، حمود بن عبدالله، الاحتجاج بالأثر علی من أنکر المهدی المنتظر، ص۲۴۳.
  58. ↑ ﴿يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾ [ای فرزندان من! بروید و از یوسف و برادرش خبر گیرید و از رحمت خداوند نومید نگردید که جز گروه کافران (کسی) از رحمت خداوند نومید نمی‌گردد. (سوره یوسف، آیه ۸۷)]. علامه مناوی در شرح حدیثی از پیامبر در مورد قیام امام مهدی می‌نویسد: و هذا هو المهدي المنتظر خروجه آخرالزمان؛ تویجری پس از بیان حدیثی از حضرت علی در مورد امام مهدی می‌نویسد: و من كان بهذه الصفة فهو المهدي المنتظر.
  59. ↑ ابن قیم الجوزیه، محمد بن أبی بکر، إغاثة اللهفان، ج ۲، ص۳۳۸.
  60. ↑ جعفری، جواد، معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین.
  61. ↑ «"لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً"».
  62. ↑ سیره پیشوایان، ص ۷۰۰.
  63. ↑ ج ۱۰، ص ۹۶.
  64. ↑ ابراهیمی، ابراهیم، انتظار و امید، ص 43-44.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=دیدگاه_اهل_سنت_درباره_انتظار_چیست؟_(پرسش)&oldid=1238962»