امام حسین در معارف و سیره فاطمی

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث اهل بیت پیامبر خاتم است. "امام حسین" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام حسین در قرآن - امام حسین در معارف دعا و زیارات - امام حسین در کلام اسلامی - امام حسین در تاریخ اسلامی - امام حسین در معارف و سیره فاطمی - امام حسین در معارف و سیره حسینی - امام حسین در معارف و سیره رضوی - امام حسین در معارف و سیره نبوی

امام حسین(ع) در سوم شعبان سال چهارم هجری در مدینه به دنیا آمد. آن حضرت با مادرش حدود شش سال زندگی کرد و منابع تاریخی و روایی از برخی رویدادهای زندگی حضرت فاطمه(س) که حسین(ع) در آنها حضور داشته است، خبر داده‌اند. ایشان بعد از شهادت پدر و برادر خود در سال پنجاه هجری، امامت شیعیان را به مدت ده سال بر عهده گرفت و بعد از فوت معاویه و در زمان یزید به دست او و سپاهیانش به شهادت رسید.

مقدمه

حسین بن علی(ع) در سوم شعبان و به روایتی در پنجم شعبان سال چهارم هجری در مدینه به دنیا آمد. پس از تولد، رسول خدا(ص) در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت. طبق گزارش‌های بسیاری، پیامبر(ص) او را همنام شَبیر، فرزند دوم هارون، حسین نامید.

کنیه آن حضرت(ع) ابوعبداللهو القابش، الطیب، الرشید، الوفی، السید و السبط بود.

سخنانی که در خصوص امام حسین(ع) از رسول خدا(ص) نقل شده است در بسیاری از موارد، امام حسن(ع) را نیز شامل می‌شود. رسول خدا(ص) حسن و حسین(ع) را دو گل خوشبوی دنیا و سرور جوانان بهشت خوانده، به دوست داشتن آنان توصیه نموده و در مورد امام حسین(ع) فرموده است: «پروردگارا او را دوست دارم، تو نیز او را دوست بدار». همچنین از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که حسین از من است و من از حسینم. در متون روایی اهل سنت نقل شده است که رسول خدا(ص) خبر شهادت امام حسین(ع) را در کنار شط فرات، از جبرئیل شنید و به علی(ع) نیز اطلاع داد. بنا بر گزارش‌های منابع شیعه و اهل سنت، حسین بن علی(ع) در کودکی صدای جبرئیل را می‌شنیده است. او همراه پیامبر(ص) در مباهله با مسیحیان نجران حضور داشت.

امام حسین(ع) و حضرت فاطمه(س)

حسین(ع) با مادرش حدود شش سال زندگی کرد. در بسیاری از گزارش‌هایی که درباره او و مادرش رسیده است، برادرش حسن(ع) نیز حضور دارد. بنا بر گزارش‌های متعدد، مدت بارداری فاطمه(س) به حسین(ع)، شش ماه بود. حضرت زهرا(س) از حالات خود در هنگام بارداری حسین(ع) سخنانی گفته که در برخی متون آمده است. بر اساس برخی روایات، فاطمه(س) در زمان بارداری، از شهادت حسین(ع) آگاه بود. از امام صادق(ع) روایت شده است که رسول خدا(ص) شهادت حسین(ع) را به فاطمه(س) خبر داده بود. امام حسین(ع) و حضرت زینب(س) از مادر خود روایتی نقل کرده‌اند که طبق آن، رسول خدا(ص) هنگام ولادت حسین(ع) به فاطمه(س) فرمود که او امام و فرزند امام و پدر نُه امام است که آخرینشان قائم(ع) است. در منابع اهل سنت آمده که حسین(ع) روایتی را از پیامبر(ص) نقل کرده که در آن پیامبر(ص) به فاطمه(س) بشارت داده مهدی(ع) از نسل اوست.

پس از تولد حسین(ع)، فاطمه(س) به فرموده پیامبر(ص) برای او عقیقه کرد و موی سر او را تراشید و هم‌وزن مویش صدقه داد. محمد بن حنفیه از برادرش، حسن بن علی(ع) روایت کرده است که برادرش حسین(ع) شبیه‌ترین مردم به حضرت فاطمه(س) بود. از محتوای برخی روایات بر می‌آید که فاطمه(س) در هنگام نماز جماعت، به حسن و حسین(ع) لباس می‌پوشاند و آنان را همراه رسول خدا(ص) به نماز می‌فرستاد.

منابع تاریخی و روایی از برخی رویدادهای زندگی حضرت فاطمه(س) که حسین(ع) در آنها حضور داشته است، خبر داده‌اند. امام صادق(ع) از حضور حضرت زهرا(س) و امام حسن و امام حسین(ع) در کنار بستر بیماری رسول خدا(ص) خبر داده و گفت‌وگوهای آنان را نقل کرده است. بنابر بعضی گزارش‌ها، حسین(ع) بر صداقت مادرش در ماجرای فدک و اینکه رسول خدا(ص) فدک را به مادرش بخشیده، شهادت داده است. اسماء بنت عمیس از چگونگی حضور حسین(ع) بر پیکر مادر و سخنان او با بدن بی‌روح مادر خبر داده است. از اسماء نقل شده است که حسین(ع) و برادرش، خبر شهادت مادر را به پدر دادند. از امام حسین(ع) روایت شده است که فاطمه(س) شبانه و مخفیانه دفن شد و وقتی علی(ع) قبر فاطمه(س) را با خاک پوشاند، رو به سوی قبر رسول خدا(ص) کرد و جملاتی گفت که امام حسین(ع) محتوای آنها را گزارش کرده است.

حضرت زهرا(س) در قیامت، از خداوند تقاضای دادگری و انتقام گرفتن از قاتلان امام حسین(ع) را می‌کند و خدا حاجت او را برآورده می‌سازد.

محدثان شیعه و اهل سنت حسین(ع) را جزو راویان مادرش دانسته و از اهتمام آن حضرت(ع) به نقل روایات حضرت فاطمه(س) خبر داده‌اند. سیره عبادی حضرت زهرا(س) مورد توجه و اهتمام آن حضرت(ع) بوده است. امام حسین(ع) روایت معروفی را از امام حسن(ع) نقل کرده که در آن از عبادت مادرش فاطمه(س) سخن گفته و اینکه دعا کردن برای دیگران را بر دعا برای خویشتن مقدم می‌داشته است.

فاطمه، دختر امام حسین(ع)، از طریق پدرش از حضرت فاطمه(س) نقل کرده است که فرد اگر بخوابد و دستش بوی چربی بدهد، کسی جز خودش را ملامت نکند. این روایت کنایه از آن است که اگر کسی هنگام خواب، نظافت را رعایت نکند، درخور ملامت است.

در منابع اهل سنت، به نقل از امام حسین(ع)، آمده است که حضرت فاطمه(س) از رسول خدا(ص) درخواست خدمتکار کرد و پیامبر(ص)، به جای آن، ذکری به ایشان تعلیم داد که قبل از خواب آن را تکرار کنند و علی(ع) فرمود که پس از آن هرگز این ذکر را ترک نکردم، حتی در شب صفین.

در منابع اهل سنت، به واسطه امام حسین(ع) از امام علی(ع)، روایت شده است که بنابر فرمایش رسول اکرم(ص)، خداوند با غضب فاطمه(س) غضبناک و با رضایت او راضی می‌شود. در منابع شیعی، از امام صادق(ع) به واسطه پدرش، از امام حسین(ع) همین روایت نقل شده است.

بنابر روایتی از امام حسین(ع) که به واسطه پدرش از رسول خدا(ص) نقل کرده، وجه تسمیه فاطمه(س) آن است که آن حضرت(س) بین آتش جهنم و شیعیان و ذریه‌اش جدایی می‌اندازد و درباره چگونگی حضور حضرت زهرا(س) در محشر نیز از امام حسین(ع)، حدیثی نقل شده است.

بیان ارزش رابطه نسبی با حضرت فاطمه(س) مورد توجه امام حسین(ع) بوده است. به همین سبب از فاطمه(س) نقل کرده است که پیامبر(ص) فرمود: "هر پیامبری خاندان پدری‌ای دارد که نسبش بدو باز می‌گردد، مگر فاطمه که نسب فرزندانش به من باز می‌گردد". علاوه بر این، پاس‌داشتن جایگاه و فضایل فاطمه(س) از اموری بود که، طبق شواهد تاریخی، امام حسین(ع) بدان توجه داشت و به شکلی متذکر آن می‌شد، چنان که در یکی از خطبه‌هایش در نکوهش ابن زیاد، که امام حسین(ع) را به ذلت تسلیم و بیعت فراخوانده بود، با یادآوری ضمنی از مادرش، فاطمه(س) گفت: «دامن‌های پاکی که مرا پرورده‌اند، هرگز اجازه چنین ذلتی را به من نمی‌دهند».

امام حسین(ع) در دوران خلفا

درباره آن حضرت(ع)، در دوره دو خلیفه اول، گزارش‌های اندکی وجود دارد. در برخی از منابع آمده است وقتی او ابوبکر را بر منبر رسول خدا(ص) دید، به اعتراض، از او خواست از منبر پدرش پایین بیاید. وقتی عمر را نیز در حال خطابه بر منبر رسول خدا(ص) دید، همین رفتار را کرد.

در دوره خلافت عثمان، منابع تاریخی از مشایعت ابوذر به هنگام تبعید توسط جمعی شاخص حکایت دارد که امام حسین(ع) از آن جمله بوده و در تأیید او سخنانی گفته است. بر اساس برخی گزارش‌ها، آن حضرت(ع) در بعضی از جنگ‌ها و فتوحات شرکت کرده و هنگام هجوم معترضان به خانه عثمان، امام حسین(ع) از مدافعان عثمان بوده است. در خصوص درستی این دو گزارش، تردیدهای جدی وجود دارد.

همسران

در منابع، درباره نام سه تن از همسران امام حسین(ع) اتفاق نظر وجود دارد: رباب، دختر امرؤالقیس، مادر عبدالله و سکینه؛ لیلی بنت ابی مرة ثقفی، مادر علی بن حسین(ع) و ام اسحاق، دختر طلحة بن عبیدالله تیمی، مادر فاطمه. درباره نام مادر امام سجاد(ع) اختلاف نظر هست. علمای شیعی او را جهان‌شاه، شاه زنان یا شهر بانویه، دختر یزدگرد ساسانی، معرفی کرده‌اند. برخی علمای اهل سنت او را کنیزی به نام سلافه دانسته‌اند.

فرزندان

در کتاب‌های الارشاد و اعلام الوری شش فرزند به نام‌های علی‌اکبر، علی‌اصغر، جعفر، عبدالله، سکینه و فاطمه، برای حضرت(ع) ثبت شده است. علی‌اکبر و عبدالله در کربلا شهید شدند. جعفر نیز در زمان حیات امام حسین(ع)درگذشت. نسل امام حسین(ع) از طریق فرزندش، امام زین العابدین(ع) ادامه یافت. برخلاف این دو گزارش، در کتاب‌های انساب الاشراف، مقاتل الطالبیین؛ مطالب السؤول و الفصول المهمه، امام زین‌العابدین(ع) فرزند دوم امام حسین(ع) است. ابن ادریس حلی این دو قول را نقل و سخن شیخ مفید در الارشاد را رد کرده است.

در مجموع، نُه تن از امامان(ع) و از آن جمله امام زمان(ع) از فرزندان امام حسین(ع) هستند. در روایات، به امامت این بزرگواران تصریح شده است. راوی برخی از این روایات، حضرت فاطمه(س) است.

امام حسین(ع) و خلافت پدر و برادرش

آن حضرت(ع) در زمان خلافت پدرش، در عرصه‌های سرنوشت‌ساز، نظیر جنگ‌های امام علی(ع) با مخالفانش، حضور داشت. حسین(ع) در جنگ جمل فرمانده جناح چپ سپاه و در جنگ صفین، همراه حسن(ع)، فرمانده سواران بود در جنگ نهروان نیز حضور داشت. پس از شهادت پدر و دوران امامت برادرش، در کنار او بود و در جریان صلح برادرش با معاویه، با برادرش هم‌گرایی داشت.

امام حسین(ع) در شیوایی گفتار، جود، کرم و شجاعت سرآمد بود. وی در بین صحابه پیامبر(ص) عزت و احترامی بی‌بدیل داشت. راوی می‌گوید در تشییع جنازه‌ای دیدم که ابوهریره با لباسش خاک را از روی پای حسین بن علی(ع) می‌زدود. به گفته مصعب زبیری، امام حسین(ع) ۲۵ بار، پیاده به حج رفت. او از جدش رسول خدا(ص) و پدرش علی(ع) و مادرش فاطمه(س) روایت نقل کرده است؛ دسته‌ای از صحابه و تابعین نیز از او روایت نقل کرده‌اند، از جمله علی بن حسین(ع)، فاطمه و سکینه، دختران امام حسین(ع)، طلحة بن عبیدالله، بشر بن غالب، عبیدالله بن حارث، ابوسعید تیمی، سنان بن ابی سنان و ابوحازم اشجعی.

دوران امامت

پس از شهادت امام حسن(ع) در سال پنجاه هجری، امام حسین(ع) امامت شیعیان را به مدت ده سال بر عهده گرفت. او در این دوره به مُفاد صلح‌نامه امام حسن(ع) با معاویه پای‌بند بود. آن حضرت(ع) با خواست معاویه مبنی بر جانشینی یزید به شدت مخالفت کرد. پس از مرگ معاویه در رجب سال شصت هجری، یزید بن معاویه که خود را خلیفه می‌خواند، در نامه‌ای به والی مدینه، خواهان بیعت امام حسین(ع) گردید. حضرت(ع) برای اجتناب از بیعت، دو روز مانده به پایان رجب، مدینه را به سوی مکه ترک کرد و جمعه سوم شعبان به مکه رسید. در مدت حضور امام حسین(ع) در مکه، بزرگان شیعه کوفه (مانند سلیمان بن صرد، مسیب بن نجبه، رفاعة بن شداد، و حبیب بن مظاهر) و اشراف کوفه (نظیر شبث بن ربعی، محمد بن عمیر، حجار بن ابجر، و عمرو بن حجاج) برای حضرت(ع) نامه نوشتند و خواستار حضور او در کوفه شدند تا با او به عنوان خلیفه بیعت کنند. امام حسین(ع) نیز پسرعموی، خود مسلم بن عقیل، را برای بیعت گرفتن از مردم به کوفه فرستاد و خود نیز پس از چهار ماه اقامت در مکه، در روز سه‌شنبه هشتم ذی‌حجه و بنا بر گزارشی در روز چهارشنبه مصادف با روز عرفه، از این شهر خارج شد و دوم محرم سال ۶۱ هجری به کربلا رسید.

شهادت امام حسین(ع)

آن حضرت(ع) پس از رویارویی با سپاه عبیدالله بن زیاد، والی کوفه، در دهم محرم سال ۶۱ هجری، در مصافی نابرابر و پس از فداکاری بسیار، به همراه ۷۲ تن از یارانش به شهادت رسید. قاتل او سنان بن انس نخعی و به اعتقاد برخی شمربن‌ذی‌الجوشن بود.

به نقل ابن حنفیه، هفده تن از فرزندان فاطمه(س) با آن حضرت(ع) شهید شدند. اما بنا بر آنچه مورخان ثبت کرده‌اند، تعداد فرزندان فاطمه(س) در کربلا کمتر از این تعداد بود و نظر دقیق‌تر آن است که هفده تن از اهل بیت امام حسین(ع) یا بنی‌هاشم، با آن حضرت(ع) به شهادت رسیدند. از حسن بصری نیز نقل شده است که با حسین بن علی(ع)، شانزده تن از اهل بیتش شهید شدند که بر روی زمین همانندی برای آنان نبود. برخی از مورخان، اسامی آنان را ثبت کرده و یادآور شده‌اند که حسین بن علی(ع) با لب تشنه به شهادت رسید. سر مبارک آن حضرت(ع)، به همراه اهل بیت(ع) که اسیر شده بودند، به کوفه و سپس به شام انتقال یافت.

درباره محل دفن سر مبارک امام حسین(ع)، برخی گفته‌اند که در دمشق به خاک سپرده شد و برخی بر آن‌اند که به مدینه انتقال یافت و در بقیع دفن شد. در قاهره نیز زیارت‌گاهی به نام رأس الحسین(ع) وجود دارد.

علمای شیعه بیشتر گزارش کرده‌اند که سر حضرت(ع)را در کربلا، کنار بدنش، به خاک سپردند.

مقتل نویسی درباره امام حسین (ع)

مورخان از دیرباز به نوشتن درباره امام حسین(ع) توجه نشان داده‌اند که در قرون اولیه، بیشتر در قالب مقتل‌نگاری بوده است. ابن ندیم چهار کتاب مقتل را ثبت کرده که نوشته ابومخنف، نصر بن مزاحم، واقدی و محمد بن زکریای غلابی بوده است. نجاشی، رجالی قرن پنجم، از دوازده مقتل نام برده است که برخی از آنها عبارت‌انداز: مقتل جابر بن یزید جعفی، عبدالعزیز بن یحیی جلودی، ابراهیم بن سعید ثقفی کوفی، محمد بن زکریا بن دینار، ابن اسحاق نهاوندی، محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی، ابوجعفر محمد بن یحیی عطار قمی، نصر بن مزاحم منقری و هشام بن محمد بن سائب. شیخ طوسی نیز از دوازده مقتل نام برده است، از جمله از مقتل اصبغ بن نباته، ابومخنف لوط بن یحیی، شیخ صدوق، علی بن محمد مدائنی و ابن ابی دنیا. جلودی درباره امام حسن و امام حسین(ع) کتابی نوشته است.

در منابع کهن و عمومی نظیر الطبقات الکبری، ابن سعد؛ الامامة و السیاسیة، ابن قتیبه دینوری؛ تاریخ الامم و الملوک، طبری؛ انساب الاشراف، بلاذری و الفتوح، ابن اعثم کوفی؛ بخش مهمی از وقایع عاشورا گزارش شده است. در اعلام الوری، طبرسی؛ مقتل الحسین(ع)، خوارزمی تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر؛ کشف الغمه، اربلی و سیر اعلام النبلاء، ذهبی؛ نیز گزارش‌های مفصلی درباره زندگی امام حسین(ع) آمده است. در دوره معاصر، تک‌نگاری‌های فراوانی درباره زندگی اجتماعی و سیاسی آن حضرت‌(ع) نوشته شده است. از مهم‌ترین تألیف‌های جدید، دانشنامه امام حسین(ع) است در چهارده مجلد، به زبان عربی و فارسی که در آن از منظر حدیثی و تاریخی به زندگی آن حضرت(ع) پرداخته شده است.

جستارهای وابسته

• نام امام حسین
• کنیه امام حسین
• القاب امام حسین
• تبار امام حسین (نسب امام حسین)
• خاندان امام حسین
  • پدر امام حسین (امام علی)
  • مادر امام حسین (فاطمه زهرا)
  • برادران امام حسین
  • خواهران امام حسین
  • ازدواج امام حسین
  • همسران امام حسین
  • کنیزان امام حسین
  • فرزندان امام حسین
  • همسران فرزندان امام حسین
• سرگذشت تاریخی امام حسین (سرگذشت زندگی امام حسین)
• عصر امام حسین
• شرایط سیاسی و اجتماعی عصر امام حسین
• شرایط دینی و فرهنگی عصر امام حسین
• شمایل امام حسین
• صفات ظاهری امام حسین (سیمای امام حسین)
• امامت امام حسین (ولایت امام حسین)
  • امامت امام حسین در قرآن:
  • امامت امام حسین در حدیث:
    • حدیث ثقلین
    • حدیث سفینه نوح
  • خلافت امام حسین در حدیث:
    • حدیث دوازده جانشین
  • ولایت امام حسین در حدیث
  • امارت امام حسین در حدیث
  • وراثت امام حسین در حدیث
  • وصایت امام حسین در حدیث
  • هدایت امام حسین در حدیث
• نصب الهی امام حسین به امامت
• صفات امام حسین (ویژگی‌های امام حسین):
  • محبوبیت امام حسین
• صفات امامت در امام حسین
• علم لدنی امام حسین:
  • علم امام حسین در حدیث
  • جایگاه علمی امام حسین
  • انواع دانش‌های امام حسین
  • علم غیب امام حسین (پیشگویی امام حسین)
• عصمت امام حسین:
  • عصمت امام حسین در حدیث
• افضلیت امام حسین
• فضایل امام حسین:
  • امام حسین از زبان پیامبر
  • دعاهای پیامبر خاتم برای امام حسین
  • پذیرفته شدن دعاهای امام حسین
• مناقب امام حسین:
  • امام حسین در قرآن
  • امام حسین در حدیث
• کرامت‌های امام حسین:
• رخدادهای خارق‌العاده زندگی امام حسین
• دیدگاه‌هایی درباره شخصیت امام حسین (امام حسین در نگاه دیگران)
• سیره امام حسین:
  • ویژگی‌های عملی امام حسین
  • سیره عبادی امام حسین
  • سیره عرفانی امام حسین
  • سیره اخلاقی امام حسین:
    • ویژگی‌های اخلاقی امام حسین
  • سیره اعتقادی امام حسین:
    • مکتب فکری امام حسین
    • ویژگی‌های اعتقادی امام حسین
  • سیره علمی امام حسین
  • سیره تبلیغی امام حسین
  • سیره تربیتی امام حسین
  • سیره خانوادگی امام حسین
  • سیره اجتماعی امام حسین
  • سیره سیاسی امام حسین:
    • ویژگی‌های سیاسی امام حسین
  • سیره اقتصادی امام حسین
  • سیره قضایی امام حسین:
    • داوری‌های امام حسین
  • سیره نظامی و جنگی امام حسین:
    • ویژگی‌های جنگی امام حسین
• مأموریت امام حسین
• نقش‌های ویژه امام حسین
• یاران و شاگردان امام حسین
• مخالفان یا دشمنان امام حسین:
• دشمنی با امام حسین
  • نیرنگ‌های دشمنان امام حسین
  • زیان‌های دشمنی با امام حسین
  • انگیزه‌های دشمنی با امام حسین
• وظایف امت نسبت به امام حسین:
  • شناخت شخصیت و جایگاه امام حسین
  • شناخت حقوق امام حسین
  • شناخت سیره و معارف امام حسین
  • ایمان به امام حسین (کفر به دشمنان امام حسین)
  • پذیرش ولایت امام حسین (بیزاری از دشمنان او)
  • محبت به امام حسین (بغض به دشمنان او):
    • دوست داشتن امام حسین
    • برکات دوست داشتن امام حسین
    • ویژگی‌های دوستداران امام حسین
    • غلو در دوست داشتن امام حسین
  • مودت امام حسین (عداوت با دشمنان او)
  • تمسک به امام حسین
  • اعتصام به امام حسین
  • تبعیت از امام حسین
  • اطاعت از امام حسین
  • معیت با امام حسین
  • وفاداری در بیعت با امام حسین
  • اجابت دعوت امام حسین
  • تسلیم امر امام حسین (جنگ با دشمنان او)
• مظلومیت امام حسین
• شهادت امام حسین
  • پس از شهادت امام حسین
• پرسش و پاسخ دوران امام حسین

منابع

1. عالمی، سید علی رضا، مقاله «حسین بن علی»، دانشنامه فاطمی ج۱