نسخهای که میبینید نسخهای قدیمی از صفحهاست که توسط Amini(بحث | مشارکتها) در تاریخ ۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۸:۱۷ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوتهای عمدهای با نسخهٔ فعلی بدارد.
نسخهٔ ویرایششده در تاریخ ۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۸:۱۷ توسط Amini(بحث | مشارکتها)
دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ یکی از پرسشهای مرتبط به بحث مهدویت است که میتوان با عبارتهای متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤالهای مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.
عبارتهای دیگری از این پرسش
آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟
پاسخ جامع اجمالی
* پاسخ جامع به این پرسش، برگرفته از تمامی پاسخها ودیدگاههای متفرقه اندیشمندان و نویسندگانی است که تصویر و متن سخنان آنان در ذیل دیده میشود:
چشم به راهی و انتظار شخصی فوقالعاده در بحرانیترین ایام روزگار و دادرسی او نسبت به بندگان خدا؛ در منابع کنونی یهود با همۀ تحریفاتی که طی قرون متمادی در آنها رخ داده، قابل توجه و عنایت است[۷]. هم اکنون هرساله در مراسم سالگرد بنیانگذاری اسرائیل مراسم باشکوهی برپا میکنند و در آن مراسم ادعیهای خوانده میشود، از جمله این دعا: "ارادۀ خدای ما چنین باد که به لطف او شاهد سپیدهدم آزادی باشیم و نفخ صور مسیحا گوش ما را نوازش دهد"[۸].
در مزمور ۳۷ آمده است: "خداوندداودنبی را به وسیلۀ انتظار تسلّی میدهد و او را به انتظاردعوت مینماید... با این بیان که ای داودا ذهنت را مشوش نساز که البته منتظران را خداوندوارث زمین قرار خواهد داد و آنان که لعنت شدهاند پراکنده خواهند شد و صالحان همان کسانی هستند که زمین را به میراث برند و تا فرجام حیات جهان درآن زیست کنند"[۹].[۱۰]
بنابراین مقولۀ انتظار یکی از مسائل مورد ابتلای یهود بوده، هست و خواهد بود و در عصر کنونی نیز، جامعۀ یهودیّت همانند گذشتگان به انتظار نشسته و به ظهورمنجی موعود معتقدند و کاملترین و اصیلترین بیان در انتظار مسیحایی در منابع یهود موج میزند[۱۳].
پاسخها و دیدگاههای متفرقه
با کلیک بر «ادامه مطلب» پاسخ باز و با کلیک بر «نهفتن» بسته میشود:
کتاب تورات دارای بخشهای مختلف و هر بخش آن سِفر نامیده میشود و هر سِفر دارای چند باب و آیه است. شور و التهاب انتظارموعودآخرالزمان مقولهای است که در تاریخ پرفراز و نشیب یهودیّت موج میزند و چشم به راهی و آمدن یک منجی، از جمله اعتقادات ضروری یهودیّت میباشد. این اعتقاد، ریشه در منابع مقدس آنان دارد که در ادامه به برخی از بشارتها که درباره این امر مهم بیان شدهاند، اشاره خواهیم کرد.
در ابتدا به مسأله انتظار از دیدگاه یهود در عصر عتیق و با استفاده از منابع آنان در عهد عتیق میپردازیم.
در مزمور ۳۷ از مزامیر داودنبی: "خداوندداودنبی را به وسیله انتظار تسلّی میدهد. و او را به انتظاردعوت مینماید و به او وعده داده میشود که از کثرت شروران واهمه نداشته باشد. با این بیان که "ای داودا ذهنت را مشوش نساز که البته منتظران را خداوندوارث زمین قرار خواهد داد. و آنان که لعنت شدهاند پراکنده خواهند شد. و صالحان از مردم همان کسانی هستند که زمین را به میراث برند و تا فرجام حیات جهان در آن زیست کنند"[۱۵]. این توصیه به انتظاروعدهغلبهبندگانشایستهخدا، در قرآن کریم نیز مورد تأیید قرار گرفته است چنانکه در سوره انبیاء میفرماید: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾[۱۶].
در کتاب مقدس حیقوق نبی نیز به مسأله انتظار اشاره شده است و خداوند میفرماید: "اگر چه تأخیر نماید برایش منتظر باش، زیرا که خواهد آمد و درنگ نخواهد نمود، بلکه جمیع امتها را نزد خود جمع مینماید و تمام قومها را برای خویش فراهم میآورد"[۱۷]. قرآن کریم نیز در دو مورد به این موضوع پرداخته است:
در کتاب مقدس صفینای نبی میفرماید: "منتظر باشید زیرا هدف من این است که امتها را جمع نمایم و ممالک را فراهم آورم، در آن زمان زبان پاک به امتها باز خواهم داد تا جمع آنان اسم خدا را بخوانند و یک دل او را عبادت نمایند"[۲۰].
در کتاب مقدسدانیالنبی نیز از انتظار سخن به میان آمده است: "زمان به سرعت در حال گذر است و علم در حال پیشرفت، در این رهگذر خوشا به حال کسی که جزء منتظران باشد"[۲۱]. از آنچه که بیان شد قطع پیدا میکنیم که انتظار جزء اعتقادات مسلّم یهودیت در اعصار قدیم بوده است.
چشم به راهی و انتظار آمدن شخصی فوقالعاده در بحرانیترین ایام روزگار و دادرسی او نسبت به بندگان خدا؛ در منابع کنونی یهود با همه تحریفاتی که طی قرون متمادی در آنها رخ داده است قابل توجه و عنایت است. به طوری که در عصر حاضر مشاهده میکنیم که ادعیه و عباداتجامعهیهود خالی از انتظار نیست و کاملاً این عقیده در آنها ملموس است که ذیلاً به چند نمونه، اشاره میکنیم.
در کلمات قدوشا[۲۲] از انتظار سخن به میان آمده است، و این نمونه بارزی است بر این که معاصرین یهود از جمله منتظرین میباشند و امید و چشمبراهی آنان را در اذهان متبلور میسازد، در آنجا که به منجی و موعود خود اشاره میکند و میگوید: "ای پادشاه ما! از مقامت ظاهر شو و بر ما حکم فرمائی کن چون مادرانتظار تو هستیم"[۲۳].
یهودیان هماکنون هرساله در مراسم سالگرد بنیانگذاری اسرائیل[۲۴] مراسم باشکوهی برپا میکنند و در آن مراسم ادعیهای خوانده میشود و از جمله آن ادعیه این دعا است: "اراده خدای ما چنین باد که به لطف او شاهد سپیدهدم آزادی باشیم و نفخ صور مسیحا گوش ما را نوازش دهد"[۲۵]. در این فراز از دعا مشاهده میکنیم که چشم به راهی و امید به آمدن مسیحا و به ارمغان آوردن آزادی و رهایی برای ملتیهود، که مصداق بارز انتظار میباشد به وضوح بیان گردیده است.
نماز نامههای یهود[۲۶]: در بند هفتم نماز نامههای یهود به این صورت به انتظار اشاره شده است: "چشمان ما ببیند که تو از در رحمت به صهیون[۲۷] باز میگردی". و در فراز دیگری از آن نمازنامه آمده است که: "این اسیران بیچاره در سرزمینهای بیگانه همچون غلامان و کنیزان از روزی که آنان را ترک کردهای منتظر تو هستند"[۲۸].
همانگونه که مشاهده گردید میبینیم در عصر کنونی جامعه یهودیّت همانند گذشتگان به انتظار نشسته و به ظهورمنجی موعود معتقدند و در مجموع کاملترین و اصیلترین بیان در انتظار مسیحایی در منابع یهود موج میزند»[۲۹].
۲. حجت الاسلام و المسلمین شفائی؛
حجت الاسلام و المسلمین محبوب شفائی، در کتاب «موعود حق» در اینباره گفته است:
کلمه عبری (شمعتیخا) به معنی (استمعتک) در عربی است. یعنی شنوانیدم و اجابت کردم (مادماد) یعنی محمد(ص) و از نظر عدد - در اعداد یهود - مثل هم و معادل عدد ۹۲ هستند، (سنیم عاشار) به معنی (اثنی عشر) یعنی دوازده امام میباشد[۳۰].
این بشارت - کاملاً - مطابق آیهقرآن است از آن جا میفرماید: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾[۳۲]. و مراد از صدیق که در بشارت ۳۰ آمده و صفات او بیان شده بود حضرت مهدی(ع) است. در کتاب حقوقنبی فصل ۷ آمده است: و اگر چه تاخیر نماید برایش، منتظر باش زیرا که البته خواهد آمد و درنگ نخواهد نمود بلکه جمیع امتها را نزد خویش جمع میکند[۳۳]..
در کتاب اشعیای نبی، فصل ۱۱، آمده است: و نهالی از تنه یسی (پدرداود) بر آمده؛ شاخهای از ریشههایش خواند شکفت و روح خدا بر او قرار خواهد گرفت... برای ذلیلان به عدالتحکم میکند و برای مسکینانزمین - به راستی - مایه بیداری خواهد بود... کمربند کمرش عدالت است و کمربند میانش امانت (دنیا به صورتی در میآید) که گرگ و بره در کنار هم سکونت کنند و پلنگ با بزغاله خواهد خوابید، و گوساله و شیر و پرواری با هم، و طفل کوچک آنها را خواهد راند، و گاو با خرس خواهد چرید و بچههای آنها با هم خاهند خوابید، و شیر مثل گاو کاه خواهد خورد، و طفل شیرخواره با سوراخ مار بازی خواهد کرد، و طفل از شیر باز داشته شده دست خود را بر خانه افعی خواهد گذاشت. و در تمامی کوه مقدس من، هیچ ضرر و فساد نخواهد بود؛ زیرا که زمین، از دانش خداوند، مثل آبهایی که دریا را فرا میگیرد، پر خواهد شد[۳۴]»[۳۵].
۳. حجت الاسلام و المسلمین فروهی؛
حجت الاسلام و المسلمین دکتر ناصر فروهی، در مقاله «انتظار فرج» در اینباره گفته است:
تب و تاب انتظار دخالت اعجازآمیزخداوند در دوران سیطره والیان رومی بر فلسطین به اوج خود رسید، و به همین علّت هنگامی که یحیای تعمید دهنده ندا داد: توبه کنید، زیرا ملکوتآسمان نزدیک است[۴۰]. تودههای مردمپیام او را با جان و دل شنیدند، کلمات هیجانآور او دلهای شنوندگان را تکان میداد و الهام بخش گروههای ستمدیده و بینوایی بود که همواره آتششوقانتظار برای قیام "مسح شده خدا" در قلوبشان زبانه میکشید.»[۴۱].
«قوم بنی اسرائیل نیز از سدههای آغازین ظلم و ستم تا به حال با بشارتهای انبیاء، منتظر ظهور شکوهمند منجی موعود به سر برده تا با ظهور خود آنها را به برتری در جهان برساند[۴۵]. مسائل محوری و شکلگیری این تفکر در مستندات دینی آنها مذکور است.
کلمه مسیح در دین یهود مبتنی بر عقایدی است که محور آن ظهور فردی است به نام مسیح (که گرفته شده از واژه (Mashiah) یعنی تدعین (مسح) شده است. کلمه عبری (Mashiah) یعنی مسح اشیاء یا افراد با روغن مقدس در زمان مناسب برای رسیدن به اهداف مقدس. علاوه بر اینها این کلمه در مورد افرادی نیز به کار میرود که رسالت از طرف خدا را به عهده میگیرند[۴۶]. (یعنی فقط شامل پادشاهان یا کشیشهای والامقام نیست) این واژه در مورد نجاتدهندهای که در آخر الزمان ظهور خواهد کرد نیز به کار رفته و حکومت آرمانی منجی موعود را دربر گرفته است[۴۷]. این طرز تلقی خاص برگرفته از اعتقادیهود بوده است که، نجات نهایی بنی اسرائیل به عهده فردی از خاندان سلطنتی داوود خواهد بود و به وسیله او این نجات محقق خواهد شد و بنابر اعتقاد یهودیان، او پسری از نسل داوود که بهترین فرد تدهین شده پروردگار است خواهد بود[۴۸]. و این کلمه به معنای اخیر، یعنی آرزوی نجاتجامعه و امید به رهایی انسان و منجی موعود تغییر یافت.
ماشیح (Mashiah) اندیشهمدینه فاضله را در ذهن میپروراند[۴۹] و بهشت از دست رفته را متذکر میشود که با ظهور او انسان میتواند آن عصر از دست رفته را بازسازی کند. علاوه بر آن این واژه، جامعهای تکاملیافته را در ذهن مجسم میکند که حتی در آن بهشت گمشده نیز هرگز وجود نداشته است، یعنی در واقع دنیای جدیدی توسط او شکل میگیرد که بر پایه احقاق حقوق از دست رفته کسانی است که مورد ظلم و ستم واقع شدهاند.
انتظارمسیح اساسا برگرفته از تفکریهودی است. یهودیان در زمانهای گذشته به دلیل نگرانی از وضع موجود، گذشته خود را مورد توجه قرار میدادند و در واقع آنها پس از اولین ویرانی شهربیت المقدسمنتظر ظهوررهبری قدرتمند و فاتح بودهاند که قدرت و عظمت این قوم را که به اعتقاد خودشان در تورات قوم خداوند نامیده شدند به عصر درخشان داوود و سلیمان برگرداند. ماشیح (Mashiah) همان طور که گذشت لقبپادشاهان بنی اسرائیل بود و بر اساس اعتقادات پیشینیان یهود، هرگاه فردی در حضور جمع توسط پیامبران با روغن مقدسی مسح میشد در واقع با این روش آن فرد به عنوان فرد مقدس برای قوم محسوب میگردید که این کلمه بعدها برای شخصیت آرمانی یهود به کار رفت و بعد از این اطلاق، بنی اسرائیلمنتظرپادشاه آرمانی خود بودند و به آن، عشق میورزیدند.
در تلمود به مأموریتماشیح اشاره شده و آمده است: "انبیای بنی اسرائیل به کرات به "روزهای آخر" (که هنوز فرانرسیده است) به عنوان دورانی که در آن عظمت ملی یهود به آخرین حد اعتلای خود خواهد رسید، اشاره کردهاند، این امید به یک آیندهنورانی و مشحون از سعادت در دلعامهمردم سخت جایگزین شد، و با گذشت زمان نه فقط شدت پیدا کرد، بلکه رؤیاهای شگفتانگیزی را نیز که در جهانآینده، تحقق خواهد یافت، دربرگرفت. این آینده درخشان و با شکوه، در اطراف شخصیت ماشیح (تدهین شده، با روغن مسح مقدس) که از جانب خداوندمأموریت خواهد داشت تا این دوران تازه و پر از شگفتیها را آغاز کند، تمرکز خواهد یافت"[۵۰].
مهمترین مژده ظهور مسیح در کتاب اشعیای نبی آمده است: "نهالی از تنه یسا (پدرداوود) بیرون آمده، شاخهای از ریشههایش خواهد شکفت و روحخداوند بر او قرار خواهد گرفت، یعنی روح حکمت و فهم و روح مشورت و قوت و روحمعرفت و ترس از خداوند. خوشی او در ترسخداوند خواهد بود و موافق رؤیت چشم خود داوری نخواهد کرد و بر وفق سمع گوشهای خویش تنبیه نخواهد نمود. بلکه مسکینان را به عدالتداوری خواهد کرد و به جهت مظلومان زمین، به راستیحکم خواهد نمود. جهان را به عصای دهان خویش زده، شریران را به نفخه لبهای خود خواهد کشت، کمربند کمرش عدالت خواهد بود و کمربند میانش امانت، گرگ با بره سکونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابید و گوساله و شیر و پرواری با هم و طفل کوچک آنها را خواهد راند. گاو با خرس خواهد چرید و بچههای آنها با هم خواهند خوابید و شیر مثل گاو کاه خواهد خورد و طفل شیرخواره، بر سوراخ مار بازی خواهد کرد و طفل از شیر بازداشته شده، دست خود را بر خانه افعی خواهد گذاشت و در تمامی کوه مقدس من ضرر و فسادی نخواهند کرد؛ زیرا که جهان از معرفت خداوند پر خواهد بود، مثل آبهایی که دریا را میپوشاند"[۵۱].
شور و هیجانانتظارپادشاه آرمانی در تاریخ پر از التهاب یهودیت فراوان به چشم میخورد یهودیان در طول اعصار گذشته تمام مصائب و سختیها و آوارگیها را با امید آمدن منجی موعود متحمل شدهاند و باور شخصیت آرمانی به زمانهای سخت و محنتبار برمیگردد و در همین دورهها شکوفا میشود و باور مسیح به عنوان یکی از پاسخهای ممکن برای نجات مطرح میشود.
در این خصوص آمده است: "این نکته که ماشیح دورانی از صلح پایدار و بیزوال و شادمانی و خرسندی را در سراسر جهان پدید خواهد آورد، بالطبع تأکید شده است...". در جهان کنونی، انسان بنایی را میسازد و دیگری آن را فرسوده میکند. کسی نهالی را مینشاند، و دیگری میوه آن را میخورد". اما درباره جهان آینده مکتوب است: "آنها بنا نخواهند کرد تا دیگری در آن ساکن شود، و (درخت) غرس نخواهند کرد تا دیگری (میوه آن را) بخورد... زحمت بیهوده نخواهند کشید...". (صفنیا، ۳:۹ تنحو ما نوح، ۹۱) بیش از همه ملتها، ملتاسرائیل با ظهورماشیح خوشبخت خواهد شد و ظلم و جوری که از جهانیان متعدی تحمل کرده است پایان خواهد یافت و به مقامعالی که خداوند برایش مقدر کرده است خواهد رسید"[۵۲].
به نظر میرسد که با اولین ویرانی معبد سلیمان و تبعید و بازگشت به سرزمین خود توسط کوروش در واقع علاقمندی به آیندهای کامیاب شدت یافت، اما این گرایش به خاط نجات در همان زمان نیز منجر به یأس گردید زیرا که آزار و شکنجه شدید فرمانروای سلوکیه در سوریه از موارد ناامیدی آنها بود و نیز پیروزی مکابیان در طول زمان از موجبات یأس محسوب گردید. دلیل دیگری که این نگرانی و یأس را تشدید نمود به سال ۰۷-۵۶ میلادی برمیگردد. دورانی که یهودیان علیه حکومت ظالمانه روم شورش کردند و باعث ویرانی مجدد معبد دوم سلیمان گردید و شورش بعدی آنها هم عامل دیگری در این زمینه به شمار آمد تا آنها امید به ظهور منجی را مربوط به آخرت تلقی نمایند به هرحال تمام این شورشها برگرفته از امید به رستگاری نهایی توسط مسیح موعود شکل میگرفت. اندیشهانتظارمسیح که به سالهای ۲۲۰ پیش از میلاد تا سال ۷۰ میلادی برمیگردد دارای اشکال مختلفی بود و از مشغولیات ذهنی و معنوی مجالس حاکی بود. این اندیشه از امیدهای دنیوی به آیندهسیاسی مطلوب همانند شکستحکومت بیگانه و رهایی از یوغ آنها، تجدید حکومتخاندانداوود و ایجاد همبستگی پس از تبعید، بازگشت و بازسازی معبد ویران شده سلیمان و از طرح مکاشفهپیامبران بنی اسرائیل از جمله: به وجود آمدن عصر جدید، ظهورحکومت آسمانی و احیای اموات را در بر میگیرند. ایجاد تغییرات اساسی که نقش اصلی این تغییرات میتوانست بر عهده یک رهبر یا فردی از نسل سلطنتی داوود یا موجودی مافوق بشر باشد.
مسیح در یهودیت به دو شکل ترسیم شده بود. یکی مسیحی که فردی تدهین شده بود از کاهنان و دیگری مسیحی از نسلداوود. بنا به اعتقادیهودیانقبل از ظهورمسیح، اتفاقات زیادی صورت میپذیرد از جمله بلایای کیهانی و آشوبهای اجتماعی که بیانگر آن است که ظلم و ستم همه جا را فراخواهد گرفت و ظالمان بر جهان مسلط خواهند شد که بنابراین، هرزمان مصیبتها و نابسامانیها در بین مردمیهود شدت مییافت شاید به نوعی نشانگر علائم ظهورمسیح تلقی میگردید و خبر از ظهور قریب الوقوع مسیح میداد. در تأیید این موضوع آمده است "زمان ظهورماشیح به واسطه بروز ناراحتیهای سیاسی که به جنگهای سخت منجر خواهد گردید، مشخص خواهد شد. هروقت ببینی که دولتها با هم به جنگ میپردازند، منتظر قدوم ماشیح باش"[۵۳].
اما بعد از ظهورماشیح وضع دنیا کاملا تغییر کرده و به صلح جاویدان میرسد. در کتابهای اشعیای نبی بابهای ۲ و ۱۱ آیات (۲-۴) دنیایی آرام و آرمانی زیر نظر حاکمی از نسلداوود را ترسیم میکند در کتاب میکاه نبی باب ۴ آیه ۴ از آرامش و سکون در زمین در عصر مسیح سخن به زبان میآورد و بیان میدارد که در آن زمان، هرکسی در زیر درخت انجیر خود زندگی میکند. ارمیای نبی نیز در کتاب خود، آیندهقوم را ترسیم کرده و اشاره به فردی از نسلداوود مینماید که خواهد آمد و عدالت را برقرار مینماید و قوم به صلح و آرامش میرسد و به مباحث اخلاقی نیز در این زمینه اشاره مینماید.
اشعیای نبی در باب ۲۵ (آیات ۳۱-۵۱) منجی را تعبیر به خدمتگزار رنجدیده خداوند مینماید که انسانها را از گناهانش پاک میسازد.
در کتاب مزامیر در مزمور ۲۷ (آیات ۶-۴۱) مشخصات پادشاه و منجی موعود را بیان نموده و برقراری آرامش و صلح در آن زمان را شرح داده است و متذکر شده است که با آمدن چنین فردی عدالت برقرار خواهد شد و طغیانگری و زورمداری و ظلم و ستم دیگر، مصداق نمییابد. از نشانههای آرامش در زمان ماشیح آمده است: "صلح جاویدان در سراسر طبیعت حکمفرما خواهد شد. گرگ با بره سکونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابید و...". (اشعیاء ۱۱:۶، ۷ و ۸) [۵۴] و در مزمورهای ۲ (آیات ۶ و ۷) و مزمور ۵۴ اعمال و رفتار خود نموده و عقوبت اعمالشان را یادآوری مینماید. به طور کلی مطالبی که در این مزمورها بیان گردیده است حاوی مضامین ذیل است:
در بعضی از کتب، مطرح شده است که این بهشت جاودان، نخست در روی زمین برقرار میشود و بعد از گذشت هزار سال قیامت برپا شده و آنگاه انسان را به آن خلد برین منتقلخواهند کرد[۵۵]. و قوم بنی اسرائیل در آرزوی تحقق استقلال سیاسی و چشم به راه یک رهانندهای، بنام برگزیده خدا که آزادی را برای آنها محقق سازد خواهند بود[۵۶].
این انتظار بزرگ در آغاز به صورت احیای سیاسی حکومت واژگون شده بنی اسرائیل بود. بعدها وجود یک منجیاحیاگر در کنار انتظار، مورد تأکید قرار گرفت. شواهد زیادی نشانگر آن است که در متن کتاب مقدسدین یهود، تفکر آینده با شکوه، در قالب یک انتظام اجتماعی آرمانی و جهانی صورت معنوی به خود گرفته است اما توجه و شاخص نمودن این تفکر بزرگ در دین دیگری که همان مسیحیت است به ظهور رسیده است. در تاریخدین یهود عده زیادی از این قوم به عنوان مسیح موعودقیام نمودهاند که از نظر یهودیان به عنوان ناجیان کاذب و آلام ماشیح نامیده میشدند[۵۷]. که اکثر آنها انگیزههای سیاسی داشتهاند. در این دین نیز ظهورمصلح کل از وعدههای محتوم الهی است که موجبات آرامش و امید به آینده را فراروی آنان قرار میدهد»[۵۸].
↑تلمود به زبان (آرامی) به معنای تعلیم و آموزش است و آن مجموعه کاملی از اصول و فروع و احکام و فتاوی علمای یهود است که در ۳۶ مجلّد تدوین شده است، (خلاصه ادیان، جواد مشکور، ص ۱۴۲).
↑کتاب مقدس، سفر مزامیر داود، مزمور ۳۷ ر.ک: موعودی که جهان در انتظار اوست، علی دوانی، ص ۹.
↑«و در زبور پس از تورات نگاشتهایم که بیگمان زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.
↑کتاب مقدس، حیقوق نبی، عهد قدیم، باب دوم، ر.ک: موعودی که جهان در انتظار اوست، علی دوانی، ص ۱۲.
↑«بگو که غیب، تنها از آن خداوند است پس چشم به راه دارید که من (نیز) با شما از چشم به راه دارندگانم» سوره یونس، آیه ۲۰.
↑«بگو: چشم به راه دارید که من (نیز) با شما از چشم به راه دارندگانم» سوره یونس، آیه ۱۰۲.
↑کتاب مقدس، صفینای نبی، باب سوم، سطر ۸ و ۹، ر.ک: مهدی موعود، علی دوانی، ص ۱۱.
↑نماز نامههای یهود، بیانی است از آرمانهای بلند انبیاء و تأملات دانایان و فیلسوفان و تخیلات عارفان که عالمان دینی یهود آن را تنظیم نمودهاند و صورت اولی آن بر میگردد به قرن اول میلادی و شکل فعلی آن ۶ یا ۷ قرن بعد تهیه شده است. (انتظار مسیحا، جولیوس کرینستون ترجمه حسین توفیقی، ص ۱۷۳).
↑مراجعه شود به تاریخ جامع ادیان، تألیف جان بیناس، ترجمه علی اصغر حکمت، چاپ پنجم، ۰۷۳۱، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، (چاپ دوم از ویراسته جدید)، ص ۱۵۵
↑مراجعه شود به قاموس کتاب مقدس، ترجمه و تألیف مسترهاکس، چاپ اول، اساطیر، ۷۷۳۱، ص ۳۰۸-۲۰۸
↑مراجعه شود به واژههای فرهنگ یهود، مترجمین:نصرت نصرتآبادی، منشه امیر، ابینوعم شبتای، اوراهام شماس، ساسون بلوم، ناشر انجمن جوامع یهودی، تل آویو، اسرائیل، چاپ اورشلیم، ۷۷۹۱ ص ۶۱۲.
↑مراجعه شود به تاریخ جامع ادیان، تألیف جان بی ناس، ترجمه علی اصغر حکمت، چاپ پنجم، ۰۷۳۱، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، ص ۲۵۵
↑مراجعه شود به واژهای فرهنگ یهود، مترجمین: نصرت نصرتآبادی، منشه امیر، ابینوعم شبتای، اورهام شماس، ساسون بلوم، ناشر انجمن جوامع یهودی، تلآویو، اسرائیل، چاپ اورشلیم، ۷۷۹۱ ص ۸۳