آیا اعتراض به وضع موجود از ارکان انتظار و وظایف منتظران است؟ (پرسش)

آیا اعتراض به وضع موجود از ارکان انتظار و وظایف منتظران است؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / ارکان انتظار
مدخل اصلی	اعتراض به وضع موجود
تعداد پاسخ	۱۲ پاسخ

آیا اعتراض به وضع موجود از ارکان انتظار و وظایف منتظران است؟ یکی از سؤال‌های مصداقی پرسشی تحت عنوان «ارکان انتظار چیست؟» است. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

معناشناسی اعتراض به وضع موجود و اقسام آن

• منظور از اعتراض به وضع موجود این است که انسان هر مقدار خوب باشد، باید در طلب وضع بهتر بکوشد نه اینکه تنها به وضع فعلی راضی باشد. به بیانی می‌‌توان اعتراض به وضع موجود را نسبت به انسان‌های مختلف به چند بخش تقسیم کرد:

1. اعتراض به وضع موجود براساس عمومیت افراد: این قسم، معمولاً دامنگیر اغلب مردم در جامعه می‌‌شود، چراکه این نوع اعتراض از پایمال شدن حقوق انسان‌ها ناشی می‌شود. این نارضایتی و کراهت، چون بر اساس نابسامانی‌های زندگی بشری است چنین ایجاب می‌‌کند که فرد با اعتراض خودش به دنبال فرداهایی بهتر باشد.
2. اعتراض به وضع موجود بر اساس تکامل انسان ها: عده ای از کمال یافتگان بشری، در هر زمانی که زندگی کنند و در هر موقعیت از فرهنگ و تمدن بشری که قرار بگیرند، موقعیتی بالاتر از آن را می‌‌خواهند و به همین سبب همیشه نسبت به وضع موجود معترضند و این در حالی است که این نوع احساس مستند به یک جریان ریشه‌دار است که اگر موانعی برای خاموشی این احساس وجود نداشته باشد بشر با استناد به این جریان، همواره به وضع موجود معترض است و آینده را عالی‌تر از گذشته می‌‌بیند.
3. اعتراض به وضع موجود براساس فطرت انسان ها: انسان سرمایه‌های فراوان و خیره‌کننده‌ای دارد به طوری که هیچ وضع و موقعیتی، نمی‌تواند آنان اشباع کند یعنی در حقیقت انسان‌ها نسبت به هیچ زمانی رضایت ندارند و این عدم قناعت و رضایت، یک پدیده بی‌اساس نیست، بلکه ریشه‌های آن در گرایشِ جدیِ او به ماورای طبیعت که جزءِ ذاتِ ناب و فطرتِ سلیمِ اوست نهادینه شده است.

رابطه انتظار و اعتراض به وضع موجود

• اما ارتباط اعتراض به وضع موجود با مقولۀ انتظار چیست؟ می‌‌توان گفت رکن اصلی وجود انتظار، ناسازگاری و اعتراض به وضع موجود است؛ چراکه انتظار یعنی بهتر خواستن و به عبارت دیگر، انتظار هیچگاه آنچه هست را کافی نمی‌داند و به هیچ وجه از هست‌ها راضی نیست و همواره به دنبال بایدهاست و این یعنی اعتراض به وضع موجود.
• به بیانی دیگر اعتراض به وضع موجود در شکل‌گیری انتظار، نقش اساسی دارد، زیرا در عصر غیبت کاستی‌هایی وجود دارد که هر انسان کمال‌طلبی را ناراحت می‌‌کند و این امر موجب می‌‌شود شخص نسبت به این اوضاع اعتراض داشته باشد و منتظر روزی باشد که در آن روز خبری از کم و کاستی وجود ندارد. اما باید توجه داشت، اینکه گفته شده اعتراض به وضع موجود یکی از ارکان انتظار است به این معنی نیست که در مفهوم انتظار، اعتراض به وضع موجود لحاظ شده است، بلکه اعتراض به وضع موجود رکنی است خارج از مفهوم انتظار، اما به دلیل نقش حیاتی و مهمی که در شکل‌گیری انتظار دارد، می‌‌توان گفت اولین و اساسی ترین رکن انتظار است.

معیار اعتراض به وضع موجود

• هرگونه اعتراضی را نمی‌توان معیار انتظار واقعی دانست، به این دلیل که اگر شخصی با مقدار مختصری تغییر، وضعش بهبود یافت و به وضع موجود معترض نبود، به او منتظر گفته شود. در هر صورت اگر فردی شرایط موجود را بهترین شرایط بداند، انتظار برای آینده مطلوب برایش قابل تصور نیست. اما اگر ظلم‌ها و تباهی ها و تناقضی که در نظام اخلاقی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی که در دوران غیبت حاکم است، فرد را از حال فعلی ناامید کند انتظار به وضع مطلوب برای چنین شخصی قابل تصور است. حتی می‌‌توان گفت اگر عدلی هم در جامعه باشد یا تمام مردم جهان مقید به نماز روزه باشد، باز هم می‌‌توان گفت اعتراض به وضع موجود برای شخص منتظر قابل تصور است چراکه خود زندگی دینی بشر بی‌حضور امام وضع نامطلوبی است، یعنی نمازش نماز نیست، روزه اش روزه نیست، این ادعای است که با روایات معصومین تطابق کامل دارد، شاهدش روایتی از امیرالمؤمنین است که امام معصوم را عین نماز و روزه می‌‌داند.

اشکال مختلف اعتراض برای تشکیل ارکان انتظار

• اعتراض به وضع موجود به شکل‌های مختلف، می‌‌تواند جزء ارکان اصلی انتظار محسوب شود، مانند:

1. قانع نبودن از وضع موجود: به این نحو که وضع موجود در عصر غیبت، دارای کاستی‌های ناشی از نبود ظاهری امام است که هر انسان کمال طلب را ناخرسند می‌‌کند و باعث می‌‌شود فرد چشم به راه امام هدایتگرش باشد.
2. عدم قناعت به داشته‌ها و سرگردانی در نداشته‌ها: این سرگردانی و تلاش برای داشتن که معمولاً با امید به یافتن همراه است، درواقع، همان آغاز پیدایش انتظار ظهور در انسان است.
3. وجود ظلم و بی عدالتی حاکم در حکومت‌های دنیا: منتظر معترض، وضع ظالمانۀ حاکم را نمی‌پذیرد و به اهداف موجود حکومت‌ها تن در نمی‌دهد و منتظر به آمدن امام می‌‌نشیند.
4. ایجاد حکومت مشروع در زمان غیبت: منتظران راستین موظف هستند اگر جامعه اسلامی در سلطه غیر مشروع به سر می‌برد، به سمت تشکیل حکومت مشروع حرکت کنند و نایبان عام امام زمان را به قدرت سیاسی برسانند تا جامعه به وضع مطلوب نزدیک‌تر شود. البته این پایان کار نیست چراکه بعد از ایجاد این حکومت باید گام دوم برداشته شود به این نحو که منتظران باید همه نقایصهای قابل جبران در عرصه‌های زندگی را اصلاح کنندو همچنین نظام‌های سیاسی، اقتصادی، امنیتی، فرهنگی، تربیتی و غیره را از کاستی‌ها و خلل‌ها رهایی بخشند تا بیشتر و بیشتر به آن دولت کریمه موعود نزدیک‌تر شوند.

• اما می‌‌توان گفت تمامی این اشکال چهارگانه که در بالا از آن سخن گفته شد در این نوع از اعتراض به وضع موجود که در ساختن عنصر انتظار نقش اساسی دارد خلاصه می‌شود و آن نبودن امام معصوم در جامعه است، زیرا مدینۀ فاضله تنها در سایۀ حضور معصوم حاصل خواهد شد و بدون حضور معصوم و حکومت مستقیم او مدینۀ فاضله ای قابل تصور نیست.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌الله جعفری؛

محمد تقی جعفری آیت‌الله محمد تقی جعفری، در کتاب «امید و انتظار» در این‌باره گفته است: «چند عامل را می‌توان به عنوان انگیزه مزبور(انگیزه انتظار) در نظر گرفت: عدم رضایت به وضع موجود که معمولاً دامنگیر اغلب مردم و انسان‌های جوامع است که از مشاهده پایمال شدن حقوق انسان‌ها و تجاوز و تعدیل‌هایی ناشی می‌شود که گریبان اکثریت چشمگیر آنان را به شدت می‌فشارد. این نارضایتی و کراهت، چون بر احساس‌های ناگوار و نابسامانی‌های زندگی بشری مبتنی است که "فردا"‌هایی را می‌خواهد تا از ناملایمات رها شود، بدون این که "فردا"یی ‌واقعی را که بشر در آن زمان نجات پیدا خواهد کرد، بشناسد و بخواهد. به عبارت معمول‌تر: چنین اشخاصی، رهایی از وضعِ دردآورِ زمانِ خود را می‌خواهند و می‌طلبند، بدون اینکه از آن "فردا" و آن زمان خبری داشته باشند. عدم رضایت تکاملی. گروه‌های بسیار فراوانی از کمال‌یافتگان بشری، در هر زمانی که زندگی کنند و در هر موقعیت از فرهنگ و تمدن بشری که قرار بگیرند، موقعیتی بالاتر از آن را می‌جویند و هرگز به وضع موجود قناعت نمی‌کنند. این که نباید به هیچ موقعیتی از کیفیت‌های زندگی در روی زمین قانع شد، مستند به یک احساس ریشه‌دار است که اگر عوامل تخدیرآفرین، آن را خاموش نسازد، بشر با استناد به آن همواره به آینده عالی‌تر از گذشته می‌نگرد و آن را به صورت جدی می‌خواهد. اساسی‌ترین عامل گریز از وضع موجود، همان‌گونه که اشاره کردیم، همان احساسی است که از لزوم گسترش ذات (من) در همه جهان هستی ریشه می‌گیرد، زیرا این احساس وضع موجودی را که بشر به دست آورده و در آن به زندگی می‌پردازد، مانند زندانی می‌بیند که دیوارها و سقف آن را، خود وی ساخته و پرداخته است، اگرچه زندان تجسمی از بهترین فرهنگ‌ها و تمدن‌های ساخته‌شده انسانی باشد! در این دنیا که کمیت‌های محدودکننده و کیفیت‌های رنگ‌آمیزی کننده، زندگی انسان را محدود و مشخص می‌سازد، انسان نمی‌تواند ذات یا "منِ" خود را زندانی کند، زیرا هر آن‌چه که ذاتِ (من) آدمی آن را دریافت و بر آن مسلط شد، کوچک‌تر از "منِ" انسان خواهد نمود، اگرچه جهان هستی باشد. این اشخاص، اگرچه عالی‌تر از گروه 1 می‌اندیشند، با این حال، اینان نیز نمی‌توانند انگیزه اصلیِ گریز از وضع موجود و گرایش به آیین را، آن‌گونه که حقیقت در این مسئله ایجاب می‌کند، دریابند. عدمِ رضایتِ مقدس. این رضایت، عالی‌ترین انگیزه است. توضیح این نوع انگیزه چنین است: انسان دارای استعدادها، قوا و سرمایه‌های فراوان و خیره‌کننده‌ای است که با توجه به دو مطلب پیشین، هیچ وضع و موقعیتی، او را نمی‌تواند اشباع کند، اگرچه عالی‌ترین فرهنگ‌ها و تمدن‌ها و جوامع را برای خود سامان داده باشد، زیرا عظمتِ "منِ" او به حدی است که هیچ چیزی نمی‌تواند او را احاطه و اشباع نماید. به قول عده‌ای از صاحب‌نظرانِ فلسفیِ شرق، مانند مولوی و نیز برخی متفکران غرب، مانند پاسکال: انسان، موجودی است که مرکزش همه جا (در مرکزِ همه جاست) و محیطش هیچ کجا نیست. از طرف دیگر، هیچ پیشرفت و گسترش علمی و سلطه‌ای در این کیهان بزرگ نتوانسته است "منِ" انسان را به موقعیتی که خود برای خود ساخته است، قانع نماید. این عدم قناعت و رضایت، یک پدیده بی‌اساس نیست، بلکه ریشه‌های آن را باید از جنبه گرایشِ جدیِ او به ماورای طبیعت - که جزءِ ذاتِ ناب و فطرتِ سلیمِ اوست - جستجو کرد، نه از سطوح و ابعادِ طبیعیِ محضِ "من"، زیرا "من" با سطوح و ابعاد خود، هم تلقین‌پذیر است و هم تخدیرپذیر و قابل انحراف از اصل "صیانت ذات تکاملی" به خودخواهیِ تباه‌کننده خود و جامعه است. "منِ انسانی" با جنبه گرایش به ماورای طبیعت است که با عامل عدم رضایت مقدس، همواره در انتظار ایام الله (روزهای الهی) به سر می‌برد».

۲. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در دو کتاب «درسنامه مهدویت ج۲» و «فرهنگ‌نامه مهدویت» و نیز مقاله «انتظار و منتظران» در این‌باره گفته است: «قانع نبودن از وضع موجود در شکل‌گیری انتظار، نقش اساسی دارد: بدون تردید وضع موجود در عصر غیبت، دارای کاستی‌هایی است که هر انسان کمال طلب را ناخرسند خواهد کرد. این کاستی‌ها به طور عمده از نبود ظاهری امام ناشی شده است. در باور شیعه است که آخرین پیشوای معصوم به دلایلی که برخی از آنها پوشیده است، غایب شده است. این پنهان بودن سبب شده است تا جایی فواید ظاهری آن امام بی‌بهره باشد. یک منتظر راستین، کسی است که نه ن به سبب محروم بودن خود از حضور ظاهری امام وضع موجود را بر نمی‌تابد که محروم بودن جامعه بشری از نعمت حضور ظاهری امام نیز او را آزار می‌دهد. او خود بایسته می‌داند همه عواملی را که باعث غیبت آن حضرت شده است، به اندازه توان خود برطرف کند».

۳. حجت الاسلام و المسلمین پناهیان؛

علی رضا پناهیان حجت الاسلام و المسلمین علی رضا پناهیان، در کتاب «انتظار عامیانه عالمانه عارفانه» در این‌باره گفته است: «مقدمه پدید است آمدن احساس انتظار فرج، اعتراض به وضع موجود است. کسی که از وضع موجود راضی است، نمی‌تواند منتظر وضعیتی دیگر، که بهتر است، باشد. این اعتراض هرچند ممکن است مقدمه خارجی انتظار محسوب شود نه عضو درونی آن، اما به دلیل نقش حیاتی و مهمی که در شکل‌گیری انتظار دارد، آن را اولین عنصر انتظار برمی‌شماریم. انسان باید به وضع موجود اعتراض داشته باشد، و الا نمی‌تواند منتظر باشد. حتی کسی که وضع موجودش با مقدار مختصری تغییر، بهبود می‌یابد و به وضع موجود معترض نیست، نمی‌تواند به حد انتظار برسد و منتظر تحقق وضع مطلوب باشد. این اعتراض در هر درجه‌ای که باشد، از تنفر نسبت به آنچه هست، تا علاقه شدید به آنچه نیست و باید باشد، عنصر اول انتظار محسوب می‌شود. عدم قناعت به داشته‌ها، انسان را سرگردان رسیدن به نداشته‌ها می‌کند؛ و این سرگردانی و تلاش برای "داشتن" که معمولاً با امید به "یافتن" همراه است، یعنی آغاز پیدایش انتظار در روح سرکش انسان».

۴. حجت الاسلام و المسلمین نیلی‌پور؛

مهدی نیلی‌پور حجت الاسلام و المسلمین مهدی نیلی‌پور، در کتاب «انتظار و وظایف منتظران» در این‌باره گفته است: «در صورتی که فردی شرایط موجود را بهترین شرایط بداند انتظار امری جدید برای او تحقق نخواهد یافت. اما اگر با تحقیق در حوادث ایام و انواع ظلم‌ها تباهی‌ها و فسادها به مطلوب نبودن شرایط موجود اذعان نمود، حالت انتظار برای ایجاد شرایطی جدید و نو برای او فراهم می‌آید. امام رضا (ع): "همانا فرج و گشایش پس از ناامیدی می‌آید"».

۵. حجت الاسلام و المسلمین صالح‌نیا؛

یحیی صالح‌نیا حجت الاسلام و المسلمین دکتر یحیی صالح‌نیا، در کتاب «تنها بر فراز» در این‌باره گفته است: «اساساً منتظر به دلیل تناقضی که در نظام اخلاقی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه دوران غیبت می‌بیند و با تصوری که از جامعه مهدوی دارد، وضعیت موجود را بر نمی‌تابد و برای رسیدن به جامعه مهدوی در لوای حکمت و حکومت انسان کامل، لحظه‌شماری می‌کند. وی به این نتیجه رسیده است که حتی متن دین نیز بی‌حضور امام (ع)، آنچه که باید، نیست و نماز، روزه، حج و جهاد حقیقت خود را در نبود او از دست داده‌اند. شاهد این امر روایاتی است که امام معصوم (ع) را عین نماز و روزه می‌شناساند و یا شرط تمامیت و صحت حج را ملاقات امام (ع) می‌داند. واقعیت موجود در نمازها و همه اعمال عبادی متدینین در نبود امام معصوم (ع) همین امر را تأیید می‌کند. تاریخ‌نگاران از زبان یک صحابی (ابو موسی اشعری) نقل کرده‌اند که یکی از اصحاب، روز اول خلافت ظاهری امیرمؤمنان، علی (ع) در مدینه و در مسجد النبی پشت سر علی (ع) نماز را به جماعت خواند و بعدها در محافل مختلف می‌گفت: پشت سر علی (ع) نماز خواندیم و نماز او ما را به یاد نماز رسول خدا (ص) انداخت این سخن صحابی دلیل روشنی بر تفاوت نماز با حضور امام معصوم (علی (ع)) و نماز بی‌حضور اوست».

۶. حجت الاسلام و المسلمین کوثری؛

ابراهیم کوثری حجت الاسلام و المسلمین ابراهیم کوثری، در مقاله «انتظار و وظایف منتظران» در این‌باره گفته است: «بدون تردید، وضع موجود در عصر غیبت کبری‌، توأم با آشفتگی‌ها است که مؤمنان را رنج می‌‌دهند و این نارسایی‌ها دراثر غیبت وجود امام (ع) و نبود حکومت عادلانه اوست‌. انسان دیندار از عدم حضور امام در جامعه، رنج می‌برد؛ زیرا اگر رهبر جامعه، بر رفتار و عملکرد افراد آن، به طور مستقیم اشراف نداشته باشد‌، مسائل و مشکلات زیادی به وجود می‌آید که از جمله‌، ادعای دروغ مهدویت و پیدایش مهدویان دروغین و شیوع فساد و انحراف در جامعه است. وظیفه منتظران واقعی، مبارزه با خرافات و ظلم‌اند‌».

۷. حجت الاسلام و المسلمین محمدی منفرد؛

مرتضی مطهری حجت الاسلام و المسلمین بهروز محمدی منفرد در کتاب «مهدویت» (ج۱۰ «چلچراغ حکمت»؛ برگرفته از آثار شهید مطهری) در این‌باره گفته‌ است: «براساس آیات و روایات، ظهور مهدی (ع) حلقه‌ای است از حلقات مبارزۀ اهل حق و باطل که به پیروزی نهایی اهل حق می‌انجامد و سهیم بودن یک فرد، در این سعادت، موقوف به این است که آن فرد عملاً در گروه اهل حق باشد. انتظار شایسته و سازنده آن است که انسان نسبت به وضعیت ظلم و ستم موجود ناراضی و متعرض باشد و برای وضعیت مناسب و تحقق عدالت راستین گام بردارد. مشخصۀ اساسی انتظار سازنده و انتظار بزرگ، خوش‌بینی به آیندۀ بشریت است؛ آینده‌ای بس روشن و سعادت‌بخش و انسانی، که در آن شر و فساد از بیخ و بن برکنده خواهند شد، صلاح و تقوای الهی صلح و عدالت و آزادی و صداقت را بر زور و استکبار در سراسر گیتی می‌گستراند، حداکثر بهره‌گیری از مواهب زمین برده می‌شود، میان انسان‌ها در امر ثروت مساوات کامل برقرار می‌شود، مفاسد اخلاقی از قبیل زنا، ربا، شرب خمر به‌طور کامل منتفی می‌شوند و... . این‌گونه انتظار به معنای پویایی و حرکت بوده و پایداری و مقاومت را در برابر دشمنان، اصلاح و عدالت را تداوم بخشیده و در نتیجه در تحقق وعدۀ نهایی حضرت حق بسیار مؤثر است و در حقیقت قراری طرفینی است؛ مانند آنکه شخصی با دیگری قرار می‌گذارد که فلان روز و فلان ساعت در نقطۀ خاصی منتظر من باش و طرف دیگر ناچار است در آن نقطه برود و بایستد و اگر نرود، هرگز به ملاقات او موفق نمی‌شود و این گونه نیست که انتظار و عدم انتظار او در تحقق ملاقات بی‌تأثیر بوده و به هر حال ملاقات حاصل شود، بلکه در حقیقت انتظار نوعی آمادگی برای ملاقات است. پس انتظار واقعی زمانی محقق می‌شود که آدمی را به حرکت و پایداری و مقاومت در مقابل حق‌ستیزان و همچنین اصلاح خود و جامعه وادارد».

۸. آقای باقری‌زاده اشعری؛

محمد باقری‌زاده اشعری آقای محمد باقری‌زاده اشعری، در کتاب «از امام مهدی بیشتر بدانیم» در این‌باره گفته است: «انتظار فرج امام مهدی (ع)، سه رکن اساسی دارد: نارضایتی از وضعیت موجود. امید به گشایش و رهایی از سختی‌ در آینده. مسئولیت‌پذیری: منظور از مسئولیت‌پذیری در دوره انتظار، آمادگی یافتن روحی–روانی و تجربه‌اندوزی علمی و مهارتی و زمینه‌سازی برای ظهور و دوره پس از ظهور امام مهدی (ع) است. این رکن، هویت ویژه‌ای به انتظار می‌بخشد و آن را از خمودگی و بی‌تفاوتی به آینده، متمایز می‌کند».

۹. آقای دکتر قائمی؛

علی قائمی آقای دکتر علی قائمی، در کتاب «نگاهی به مسأله انتظار» در این‌باره گفته است: «اعتراض به نظامات موجود: انتظار از دیدی دیگر نوعی اعتراض است. نوعی دهن‌کجی، بی‌اعتنائی به نظامات موجود و عدم پذیرش آن است. اعتراض به ابراز قدرت زمامداران خودسر که با سختگیری‌های بی‌مورد خود زندگی را به کام مردم مستضعف تلخ و ناگوار کرده‌اند. اعتراض به آنها که با روش حیوانی و وحشیانه خود شخصیت و ارزش انسانی را به بازی گرفته و حیثیت آنان را نادیده می‌گیرند. انتظار نوعی اعتراض است، اعتراض به سازمان‌های بزرگ جهانی چون سازمان حقوق بشر که تنها به داشتن نام خود اکتفا کرده است، به شورای امنیت بین‌المللی که چون لولوی سر خرمن است، به دیوان عالی و بین‌المللی که حق را تنها از آن اقویا می‌داند، به سازمان بین‌المللی خوار و بار که اختیارش به دست عده‌ای از صهیونیست‌هاست و حتی به سازمان علمی و فرهنگی یونسکو که به جای بیدار کردن مستضعفان و آگاهاندن‌شان به دردی که دارند کار تخدیری می‌کند. انتظار نوعی اعتراض است، اعتراض به نظامی که در آن موازین حق و عدل جای پائی ندارند، پدید آمدن آنها تنها برای رعایت و حفظ مصالح گروهی خاص و معدود است. عده‌ای قلیل را سر و سامان می‌دهد و اکثریت انسان در آن خرد و فانی می‌شوند. آری منتظر معترض است، وضع ظالمانه حاکم را نمی‌پذیرد، به اهداف موجود حکومت‌ها تن در نمی‌دهد. جز به نظامی و دولتی که در آن مسئولان نقش خادمان را داشته باشند، اعلام وابستگی نمی‌کند، جز برادری، مساوات، صلح و محبت را خواهان نیست».

۱۰. آقای عبدالعلی محمدی؛

عبدالعلی محمدی آقای عبدالعلی محمدی، در مقاله «جهانی‌شدن و انتظار و موعود» در این‌باره گفته است: «شاخص اصلی انتظار، ناسازگاری با وضع موجود است؛ چون انتظار "بهتر خواستن" است، نه "بهتر دانستن"؛ یعنی انتظار هیچ گاه آنچه را که "هست" کافی نمی‌داند و به هیچ وجه از "هست"ها راضی نمی‌باشد و همواره به دنبال "بایدها" است؛ زیرا انتظار یک مسئله منفی نیست، بلکه یک مسئله مثبت است. البته نه فقط اعتقاد، که تلاش و مجاهدت در جهت رهایی از وضع موجود و نه تنها اعتقاد به آن، بلکه خواستار وضع مطلوب بودن است. "نباید پنداشت که انتظار و ظهور چشم به راه مهدی موعود بودن به گونه‌ای موجب از دست هشتن حرکت‌های اصلاحی و حماسه‌های دینی و اجتماعی است؛ هرگز چنین نیست. انتظار دعوت به "نپذیرفتن" است، نه "پذیرفتن"؛ نپذیرفتن باطل، ستم، بردگی و ذلّت. انتظار درفش بنیادگر مقاومت است در برابر هر ناحقی و هر ستمی و هر ستمگری". و این خود مستلزم دو استراتژی کلان عوت و جهاد است؛ دعوت به حق و حقیقت و جهاد در راستای تحقق آن دو و اثبات حقّانیت. حقیقتی که در نگاه حق بین و در اندیشه حقیقت خواه، ثابت، مطلق و جاودانه است و ریشه در حقیقت پاک مبدأ آفرینش دارد و به هیچ وجه نمی‌توان آن را متعدد، نسبی و مقطعی دانست و برای رسیدن به آن، باید به دنبال حقّانیت بود، نه تابع شکّاکیت. پس انتظار همواره اعتراض است و تا زمانی که آرمان منتظران تحقق نیابد، این اعتراض با قوّت و شدت ادامه خواهد داشت. انتظار گرچه افضل العبادات است، اما عبادت محض نیست؛ فقط زینت بخش تاقچه دیوار زندگی فردی نمی‌باشد، بلکه انتظار در حقیقت، کنشگری فعّال و پویایی اجتماعی است؛ چون انتظار اعتراض بر نابسامانی‌های جوامع موجود است، به امید عینیت یافتن جامعه سیاسی مطلوب. و در نگاه منتظران، موعود منتظر، رهبر جامعه سیاسی و ناظم نوین جهانی است که نخستین اقدام او برقراری عدل و تشکیل دهکده جهانی بر اساس آرمان‌های بشری و ارزش‌های متعالی است. از این رو، شکل‌گیری فرایند جهانی شدن با هدف ترویج لیبرالیسم، تسلّط بازار و اقتصاد آزاد بر جهان همراه با پارادوکس حاکمیت جهانی محلّی و غلبه دادن فرهنگ حاوی ضدارزش‌های غربی، نه تنها در قاموس انتظار مردود است، بلکه چالش مهمی فراروی منتظران است و رسالت انتظار ایجاب می‌‌کند تا در جهت مقابله با آن، ضمن پاسخ‌گویی، چالش متقابلی مطرح شود؛ زیرا "تحقق نظام تک قطبی [در وضع موجود، دست کم]مستلزم وجود دو شرط است: یکی تبعیّت و تمکین اعضای جامعه جهانی از این نظام؛ و دیگری صلاحیت و کفایت آمریکا که ادعای رهبری و فرمان دهی این نظام را دارد". همچنین "این ادعا که شکل‌دهی فرهنگ جهانی توسط دنیای غرب، به ویژه آمریکا، امکان‌پذیر است، مورد سؤال و چالش است و این اندیشه را بر ذهن انسان غالب می‌‌کند که چنین برداشتی از فرهنگ جهانی بیشتر به یک آرزو شباهت دارد تا حقیقت. این برداشت نه تنها، به دلیل غنای فرهنگی سایر ملل، بلکه به واسطه خلأها و حفره‌های عظیم در فرهنگ آمریکایی [و غربی] است". گذشته از آن، مهم‌ترین مسئله "نیاز به ماوراءالطبیعه است که یقینا در عصر جهانی شدن، هم برای مرفّهین و هم برای حاشیه نشینان فضای جهانی، حیاتی است و به هرحال، برای رهبری جامعه جهانی به عنوان یک چالش بزرگ مطرح می‌‌باشد. رهبری فضا منطقه ای فرهنگی دشوارترین نوع رهبری است که بدون شک، افراد برخاسته از فرهنگ غربی قادر به اجرای آن نیستند [...[[[نسل]] موجود و آینده آمریکا به رغم وجود قابلیت‌هایی برای رهبری نظام فضا منطقه ای اقتصادی و ارتباطی، به دلیل ضعف شدید فرهنگی که حاصل از نظام سرمایه‌داری و توجه به منافع فردی است [...] توان رهبری فرهنگی [و سیاسی] جهان را قطعا نخواهند داشت". اگرچه به قول "برخی از متفکران، جهانی شدن یک گزینه انتخابی نیست که شما اراده کنید آن را بپذیرید یا خیر، بلکه کاروانی است که همزمان در همه شاه راه‌های دنیا به سرعت در حال حرکت است و کشورها نیز توان متوقّف کردن آن را ندارند و تنها راه چاره پیوستن آگاهانه و فعّال به آن است، وگرنه مانند خاشاک در مقابل سیل برده خواهند شد [...] به تعبیر دیگر، کشورهایی که به هر دلیل در مقابل این موج فراگیر جهانی مقاومت کنند، دیر یا زود به انزوا کشیده شده و از جهات مختلف مستحیل خواهند شد". اما واقعیت این است که بازنده اصلی در این بازی کسی است که توان ایفای نقش ندارد. بنابراین، باید نه ذوق زده تسلیم آن شویم، نه از روی عناد به آن پشت کنیم و نه از موضع بی‌تفاوتی به نظاره بنشینیم، بلکه بایسته است تا فعّال و پویا وارد میدان شده، بازی خردمندانه و شایسته ای داشته باشیم و بدانیم که به عنوان مسلمان، با داشتن بیش از یک پنجم از جمعیت جهان، اگر واقعا به تمدّن اسلامی و ارزش‌های دینی خود باور داشته و وقع نهیم و به جای مرعوب شدن در برابر پیشرفت علمی و تکنولوژیک غرب، به نهضت بیداری دینی بپیوندیم و آن گونه که باید هم خود و هم غرب را بشناسیم، دیگر آن خاشاک، که در مقابل سیل برده می‌‌شود، و یا کشورهایی که به انزوا کشیده شده و مستحیل خواهند شد، نخواهیم بود؛ زیرا فرایند جهانی شدن و انقلاب الکترونیکی و اطلاعاتی به همان اندازه که در ترویج ارزش‌های غربی و تبیین اندیشه‌های صاحبان تکنولوژی پیشرفته ارتباطی مؤثر است، در بازخورد و نقد آن افکار و ارزش‌ها و نیز در ابلاغ صدای انسانیت و عدالت و بیداری وجدان‌های خفته بشری غرقه در تنعّمات مادی نیز سهم بسزایی دارد. پس بر اساس اندیشه انتظار، جهانی شدن فرایندی است که می‌‌تواند به نحو مناسب برای به چالش کشیدن وضع موجود زمینه سازی کند».

۱۱. دکتر نوروزی (هیئت علمی دانشگاه اصفهان)؛

رضا علی نوروزی آقایان دکتر رضا علی نوروزی؛ دکتر محمد نجفی و سرکار خانم فاطمه هاشمی، در مقاله «موانع و آفات انتظار» در این‌باره گفته‌اند: «از موانع تحقق امر انتظار فرج حضرت مهدی (ع) مأنوس‌ شدن‌ افراطی‌ با زندگی عادی و غرق شدن در روزمرگی‌هاست که باعث می‌شود انسان، جدا از نداشتن درک‌ درست‌ از کاستی‌ها و نواقص اوضاع موجود، خود را در شرایط مطلوب احساس کند‌ و دنبال‌ این‌ باشد که مطابق برنامه‌ریزی‌هایش زندگی خود را پیش برد و به آرمان‌های محدود خود دست یابد‌. نتیجه‌ این‌ تلقی از زندگی، علاقه به حفظ شرایط موجود است و چنین فردی تلاش‌ می‌کند‌ تا وضع موجود دست نخورد و سر و سامانی که به زندگی‌اش داده دست‌خوش هیچ تغییری نشود. در‌ چنین‌ شرایطی مهدویت و انتظار ظهور، اموری حاشیه‌ای، واژگانی بی‌روح و هم‌ردیف با واژه‌های دیگری‌ باشد‌ و هیچ‌گونه تأثیر تربیتی و سازنده در زندگی انسان‌ نمی‌گذارد‌. در‌ برخی از روایات به موضوع غفلت و تغافل‌ گروهی‌ از مردم از امر عظیم ظهور حضرت مهدی (ع) اشاره شده است. در روایتی‌ آمده‌ است که در محضر امام‌ صادق‌(ع) از حضرت‌ قائم‌(ع) یاد‌ شد، آن حضرت فرمود: "بدانید‌ که هرگاه او قیام کند، حتماً‌ مردم می‌گویند: این چگونه‌ ممکن‌ است؟ درحالی‌ که چندین و چند سال است‌ استخوان‌های‌ او نیز پوسیده شده است" . انتظار، ایمان به آینده است و لازمه‌اش انکار حال‌ و تلاش‌ برای تغییر شرایط موجود یا‌ حد‌اقل‌ آرزوی تغییر وضع‌ موجود‌ است. کسی که از‌ شرایط‌ فعلی خشنود و راضی است، چگونه می‌تواند منتظر باشد بلکه او بیش‌تر یک محافظه‌کار است‌ و از هر حادثه‌ای که‌ وضع‌ موجود را‌ متحول‌ کند‌ بیمناک است و چگونه می‌تواند‌ منتظر حادثه‌ای به عظمت ظهور باشد؛ چراکه با ظهور حضرت مهدی (ع) و جهت برقراری حکومت جهانی‌ آن‌ حضرت، تمام سامان‌های امروزی دچار آشفتگی‌ و از‌ هم‌گسستگی‌ می‌شود‌. پس‌ غفلت و تغافل موجب‌ عدم‌ شناخت کاستی‌ها و نابسامانی‌ها و در نهایت محرومیت از مواهب انتظار خواهد شد».

۱۲. سرکار خانم مرتضوی؛

زهرا سادات مرتضوی سرکار خانم زهرا سادات مرتضوی، در مقاله «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است: «انتظار مرکب از دو عنصر است. عنصر نفی و عنصر اثبات". فرد منتظر در پی نفی وضعیت موجود و ثبوت و دستیابی به وضعیت مطلوب است. فردی که در انتظار ظهور امام عصر (ع) است، از ظلم، فساد بی‌عدالتی، بی‌هویتی و سرگردانی جهان امروز آزرده بوده و به دنبال منتفی نمودن این وضع است و از طرف دیگر مشتاق رسیدن به حکومت حق و عدالت و معنویت می‌‌باشد. بنابراین، از یک سو انتظار مانند یک قوه مبقیه و عامل بقا و پایداری، طرفداران حق و عدالت و اسلام‌خواهان حقیقی را در برابر تمام دستگاه‌های فشار، استبعاد، جهل و شرک، بشر پرستی و فساد انگیزی پایدار نگه می‌‌دارد و همواره بر روشنی چراغ امیدواری منتظران و ثبات قدم و مقاومت آنها می‌‌افزاید و در مبارزه حق و باطل، صفوف طرفداران حق را فشرده‌تر و مقاوم‌تر می‌‌کند و آنها را به نصرت خدا و فتح و ظفر نوید می‌‌دهد و گوش آنها را همواره با صداهای نوید بخش قرآن آشنا می‌‌دارد: ﴿قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ﴾. این انتظار همواره یکی از پایه‌های مهم و زنده مبارزه علیه فساد، در جامعه اسلام بوده که آن را باید سرچشمه مقاومت‌ها و منبع تحریکات و مبارزات ایجابی و سلبی اهل حق با اهل باطل شمرد. انتظار از سوی دیگر عامل تلاش برای هماهنگ کردن فرد و جامعه با حکومت موعود بوده، "مستلزم تلاش فراگیر فردی و اجتماعی در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، و نظامی است. تلاشی که اگر به واقع محقق شود، فرد و جامعه مصداق روایاتی خواهند شد که در آنها منتظران ظهور را با یاوران امام مهدی (ع) و حاضران در صحنه‌های نبرد عصر ظهور مقایسه کرده و اجر و ثواب و شأن و مرتبه آنها را یکسان دانسته‌اند". این انتظار، شخص را متعهد و مسئول می‌‌سازد که برای تحقق هدف‌های اسلام و عملی شدن برنامه‌های دین، شب و روز کوشش نماید و فداکاری کند تا بلکه یک گام به سوی مقاصد اسلام جلو برود».

پرسش‌های مصداقی همطراز

1. آیا آگاهی از وضع مطلوب از ارکان انتظار و وظایف منتظران است؟ (پرسش)
2. آیا اعتقاد و امید به تحقق وضع مطلوب از ارکان انتظار و وظایف منتظران است؟ (پرسش)
3. آیا اشتیاق به وضع مطلوب از ارکان انتظار و وظایف منتظران است؟ (پرسش)
4. آیا اقدام برای تحقق وضع مطلوب از ارکان انتظار و وظایف منتظران است؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)